ЎЎЎ Лямпада Ільліч. Саха Валерыян Васільлеў ды Беларусь. Койданава. "Кальвіна". 2023.

 

    Валерыян Раманавіч Васільлеў – нар. 23 чэрвеня 1938 г. у Якуцку (ЯАССР – РСФСР – СССР), у сям’і вядомага ў рэспубліцы дзяржаўнага дзеяча.

    У 1962 г. скончыў аддзяленьне мастацкай апрацоўкі дрэва факультэту прамысловых мастацтваў Маскоўскай Вышэйшай мастацка-прамысловай вучэльні (былая Строганоўская) ды нейкі час выкладаў у Якуцкай мастацкай вучэльні. Ад 1964 г. ён ужо сябра Зьвязу мастакоў СССР. Меў жонку, сына ды дачку.

    4 сьнежня 1970 г., калі ён запозна вяртаўся са сваёй майстэрні па праспэкце Леніна дахаты, у раён кінатэатру “Цэнтральны”, то патрапіў, нібыта, пад напад, падлеткаў, якіх, што дзіўна, ня здолелі адшукаць. Мастака знайшлі на ходніку перад школаю № 8. Выклікалі хуткую, але было ўжо запозна... Ён памёр ад кровазьліцьця ў мозг.

    14 траўня 1971 г. Валерыяну Васільлеву пасьмяротна было нададзенае званьне ляўрэату Якуцкай рэспубліканскай прэміі імя Платона Аляксеевіча Аюнскага ў галіне літаратуры і мастацтва. У 1999 г. была заснаваная незалежная грамадзкая прэмія імя Валярыяна Васільлева для маладых мастакоў Якутыі.

    Лямпада  İльліч,

    Койданава

 

ЎЎЎ Іван Ласкоў. Кулявец (фрагмэнты). Койданава. "Кальвіна". 2023.

 

 

    Maria Dolińska

                                                          O AUTORZE „KULAWCA”

    Iwan Łasków urodził się w Homlu na kilka dni przed wybuchem wojny, stracił niebawem ojca i matka z Wanią i Jego bratem wyjechała wówczas z Homla na Mohylewsz-czyznę, do swojej wsi rodzinnej. Cóż, ciężkie miał dzieciństwo. Wątły był i chorowity, ale licząc zaledwie trzy lata nauczył się już czytać i niebawem zaczytuje się książkami. Jako uczeń wiejskiej szkoły zaczyna pisać wiersze, wysyła je do gazety pionierskiej „Zor’ka”, która zamieszcza je od czasu do czasu, a co ważniejsze, redakcja gazety zaczyna się interesować zdradzającym nieprzeciętne zdolności dzieckiem i patronować mu. Przedstawicielowi gazety udało się przekonać matkę Wani, żę chłopiec powinien się uczyć i wyjechać w tym celu do miasta. W 1953 roku Łasków znalazł się-więc w Domu Dziecka w Mohylowie; szkołę średnią skończył z odznaczeniem.

    Jedzie teraz do Mińska z zamiarem wstąpienia na uniwersytet, na dziennikarstwo; wmieszała się jednak opiekuńcza „Zor’ka” czy raczej jeden z jej pracowników i uległszy jego namowom Łasków rezygnuje z dziennikarstwa i zaczyna studiować na uniwersytecie w Mińsku chemię.

    Różnie bywało w toku tych studiów: żywo zainteresowany, wprost zafascynowany chemią, Łasków nie znosi jednak matematyki i fizyki. Stąd obok celujących także kiepskie stopnie i nawet strata jednego roku. Zdecydowawszy się studia skończyć mimo wszystko, wraca na uniwersytet, ale zasłużenie pozbawiony stypendium musi zarabiać na życie; z pomocą przychodzi jak zwykle „Zor’ka” zatrudniając go dorywczo.

    Pod koniec 1964 roku, już z dyplomem w kieszeni, wyjeżdża de „stolicy chemii radzieckiej” — Dzierżyńska w obwodzie Gorkowskim, by rozpocząć tu pracę w instytucie naukowo-badawczym. Służył chemii przez półtora roku z przekonaniem i oddaniem, czego dowodem jest również pierwszy tomik jego wierszy rosyjskich Żywioł (Mińsk, 1966 r.) — o chemii i chemikach. Znajdziemy w nim między innymi wiersz o odkryciu fluoru, o historii spirytusu, o uczonym rosyjskim Richmanie, który zginął w czasie jednego ze swoich eksperymentów. W wierszach tych zaznaczają się już wyraźnie pewne momenty charakterystyczne dla całej późniejszej twórczości Laskowa: wątek historyczny rzutuje zwykle w przyszłość, znajduje odbicie w naszej teraźniejszości, zostaje oceniony z perspektywy dnia dzisiejszego. I co również charakterystyczne, wiersz zaczyna się często żartem, wesołą anegdotą, zabarwiony bywa nastrojem pogody, niekiedy pewnej autoironii, by pod koniec otrzymać ładunek filozoficznej refleksji czy nawet dramatyzmu.

    Iwan Łasków nie zrezygnował jednak z poezji, która niebawem wzięła górę nad chemią w jego życiu. W 1966 roku wstępuje do Instytutu Literatury w Moskwie, na wydział przekładu artystycznego i daje się niebawem poznać jako absolutny prymus (w jego indeksie figurowały wyłącznie stopnie celujące) i doskonały tłumacz z białoruskiego na rosyjski, jako dojrzewający w toku studiów poeta i prozaik, słowem, jako literat w każdym calu, któremu nic, co „literackie”, nie jest obce. W instytucie Łasków nie tylko uzupełnia swoje wykształcenie humanistyczne i wiedzę o literaturze, może więcej nawet dają mu ułatwiane studentom przez instytut kontakty z najwybitniejszymi twórcami i podróże. Łasków dwukrotnie wyjeżdżał za Ural: raz — długim szlakiem aż do Czyty i w drugiej podroży — do Jakucji, dwa razy z całą uczącą się języka polskiego grupą wyjeżdżał na miesięczny pobyt do Polski.

    W instytucie wreszcie powstał pierwszy tom jego wierszy białoruskich.

    Ale cóż to za wiersze — i rosyjskie Białe niebo, i białoruskie Krużnoje leta? Niewątpliwie już nie te pierwsze, właściwie jeszcze studenckie, „żywiołowe”, witalne, optymistyczne, lecz dojrzałe i pogłębione. W pierwszym tomiku — znowu chemia, przyroda i miłość, tylko że patrzy poeta na świat z innej już perspektywy, inne są kryteria jego ocen, inne reakcje uczuciowe, optymizm ustępuje miejsca sceptycyzmowi, rozczarowaniu, rozterce.

    Wzbierający w liryce nurt epicki znalazł ujście w poemacie, który jest ukoronowaniem dotychczasowej twórczości poetyckiej Łaskowa i pozwala mówić o jego rzeczywiście poważnym twórczym dorobku w poezji.

    Żelazny Kulawiec Laskowa, poemat o Tamerlanie, ukazał się w 1975 roku w Jakucku, gdzie Łasków obecnie mieszka i pracuje, ale autor pracował nad nim począwszy od roku 1964; rękopis w zasadzie ukończonego już poematu ofiarował mi Łasków w 1967 roku. Omawiając koncepcję swego poematu Łasków w jednym z listów do mnie pisał:

    „Nie interesuje mnie wczoraj, lecz dzień dzisiejszy, postawy i mentalność moich współczesnych i tych, co przyjdą po nas. Sięgnąłem do historii nie dla niej samej, lecz z tej jedynie przyczyny, iż takie zatrważające są jej wypaczenia, których dopuszczają się ci i owi z naszych współczesnych...”

    Ten przedziwny w swojej konwencji poemat plasuje się na pograniczu epiki i liryki ze zdecydowanym przesunięciem w kierunku tej ostatniej. Epicki narrator jest tu „autorskim ja” wcielającym się w różne postaci ze świata przedstawionego, przywdziewającym różne maski, z którymi poczyna sobie zresztą bardzo swobodnie ukazując spod nich niekiedy własną twarz, lub wręcz je odrzucając, by wystąpić pod własnym imieniem jako „autor”. Jest przy tym ten narrator „pozaczasowy”, żyjąc w wieku czternastym posiada pamięć i wiedzę o dwudziestym: niewolnik, który kopie ziemię pod fundamenty meczetu wznoszonego przez Ta-merlana, przypomina sobie legendę o tym meczecie, usłyszaną w „dwudziestym jeszcze stuleciu”.

    Po ukończeniu Instytutu Literatury Iwan Lasków wraz ze swoją żoną, Jakutką, młodą powieściopisarką, zamieszkał, jak już wspominałam, w Jakucku. Obecnie pracuje tam w redakcji pisma „Poliarnaja zwiezda”. Początkowo wiele tłumaczył, głównie jakucką poezję i prozę. Niebawem powstał cykl opowiadań dla dzieci Andrzej-Enderej, człowiek sprawiedliwy, których pierwszym odbiorcą i recenzentem był syn dwojga młodych literatów, obecnie już uczeń drugiej klasy. Opowiadania te, drukowane w czasopismach, ukażą się w wydaniu książkowym w Mińsku w roku bieżącym. W Jakucku natomiast wyjdzie niebawem z druku tom opowiadań Iwanowowie. Niektóre z nich były już drukowane w periodykach w Jakucku i Mińsku; są to opowiadania o Jakutach, Rosjanach i ludziach innych narodowości zamieszkałych w Jakucji, opowiadania o prawdziwej przyjaźni i zaufaniu.

    [S. 146-149.]

 

 

                                                  КЕЙХОСРОВ

 

                                   Я — Кейхосров, я черен, как земля.

                                   Я — Кейхосров,

                                                              владетель Хуталяна.

                                   Вы обо мне слыхали! Это я

                                   Прикончил на охоте Казагана.

 

                                   Он возомнил себя, спесивый бек.

                                   Единственным владыкой Междуречья,

                                   Но я переломил ему хребет,

                                   И умер он от этого увечья.

 

                                   Он был увешан с головы до пят

                                   Брильянтами и жемчугом,

                                                                                 как небо!—

                                   Я завернул его в дрянной халат

                                   И выбросил шакалам на потребу.

 

                                   Зови меня убийцей! Я привык

                                   К увесистому этому прозванью.

                                   Я потрошу заносчивых владык,

                                   Хотящих встать над равными по званью.

 

                                   Они меня боятся, как огня,

                                   Ждут от меня удара и подвоха.

                                   Я — Кейхосров! Тебе не нравлюсь я!

                                   Но что поделать, такова эпоха!

 

                                   Пока я независим и силен,

                                   Он мне в подарок волокет рабыню,

                                   А встанет завтра надо мною он —

                                   Прощай, башка, не вспомнишь, как рубили.

 

                                   Я Кейхосров! Я черен, как земля.

                                   Я не верблюд, не горлинка, не серна.

                                   Вы обо мне слыхали.

                                   Это я

                                   Прирезал в Балхе глупого Хусейна.

 

                                   Балх осадил рассерженный Хромой —

                                   Не поделили золота и власти.

                                   Я приволок Хусейна, бросил:

                                                   — Мой?

                                   И Тимурленг кивнул мне в знак согласья.

 

                                   Силен мужик! Хусейна братом звал.

                                   Детишек мастерил с его сестрою,

                                   А превосходство в силе доказал —

                                   И подарил беднягу Кейхосрову.

 

                                   Я сгреб Хусейна в свой стальной кулак

                                   И рыхлое слабеющее тело

                                   Пырнул кривым ножом,

                                   Пырнул,

                                                  да так,

                                   Что кровь на три сажени засвистела.

 

                                   Ах, Тимурленг, коварная змея,

                                   Теперь и он на трон нахрапом рвется.

                                   Наверно, и его повешу я —

                                   Мне больше ничего не остается.

                                   ----

                                   Потрепан мой походный балаган.

                                   Вон у Хромого: не шатер — хоромы!

                                   Зато в моем волосяной аркан

                                   Давным-давно хранится для Хромого.

 

                                   Немногочисленны войска мои.

                                   Вон у Хромого: счесть их невозможно!

                                   Зато мои где хочешь утаить

                                   От глаз Хромого я смогу надежно.

 

                                   Кипит буза в замызганном котле.

                                   Трещат в огне колючки саксаула.

                                   Чадит баран на жирном вертеле,

                                   Дурманит обонянье караула.

 

                                   Спит женщина —

                                                                 ее я уморил.

                                   Не дождалась ни хмеля, ни кебаба.

                                   Спит, как сурок,

                                                                 меж тем как в этот мир

                                   Не для того, чтоб спать, приходит баба.

 

                                   А я поем.

                                   Я должен быть здоров.

                                   Я съем барана этого, наверно:

                                   Не далее, чем завтра, Кейхосров

                                   В смертельной схватке встретит Тимурленга.

 

                                   Сначала в этот бой пойдет Суфи,

                                   Правитель непокорного Хорезма:

                                   Черты лица надменны и сухи,

                                   Во взгляде твердость, в голосе — железо.

 

                                   Когда же разгорится чехарда

                                   И Тимурленг увязнет,

                                                                        из засады

                                   Я налечу с ребятами;

                                                                     тогда —

                                   Хромой бурдюк, не вымолишь пощады!

 

                                   Кипит буза. Подай черпак, слуга.

                                   Подай кебаб — наемся доотвала.

                                   Давай хлебнем за то, чтобы нога

                                   Хромца отныне не отягощала.

                                   ----

                                   Головорезы! Не кричать: аллах.

                                   Хо, если б я надеялся на бога!

                                   Давно бы оказался в дураках.

                                   Головорезы! Не кричать: аллах.

                                   У нас сегодня тихая дорога.

 

                                   Итак, пошли, спокойно, не спеша,

                                   Драть глотки ни к чему до поворота.

                                   ...Раскачивались стебли камыша,

                                   Свистели птицы, хлюпало болото.

 

                                   Зловоние загаженной воды,

                                   Шипенье уползающей гадюки.

                                   Лоснились лошадиные зады.

                                   Топорщились опущенные луки.

 

                                   А впереди ревел и ухал бой.

                                   Хромой теснил хорезмца понемногу.

                                   Он ликовал, удачливый Хромой,

                                   Он знать не знал, удачливый Хромой,

                                   Что в тыл к нему ведет моя дорога.

 

                                   Нет, он удачлив, что ни говори.

                                   Но я недаром по болоту лезу!

                                   Хо-хо! Хо-хо! Вперед, богатыри!

                                   Хо-хо! Хо-хо! Вперед, головорезы!

                                   ----

                                   Зачем чалма! Подумаешь, чалма.

                                   Заветы предков! К черту их, заветы.

                                   Ни силы не прибавит, ни ума.

                                   Пусть космы развеваются по ветру!

 

                                   Вот битвы крик.

                                   Мужчины! Бисмилла (1)!

                                   Взметнулся жеребец, и за плечами

                                   Вдруг развернулись синие крыла —

                                   Моей победы и его печали.

 

                                   Алла! Алла!

                                   Мятежный стук подков,

                                   Мятежный шелест лошадиной гривы,

                                   И я лечу, великий Кейхосров,

                                   Тугой, как лук,

                                   Как радуга, счастливый.

 

                                   Алла! Алла!

                                   Я вижу их — смотри,

                                   И ты увидишь тоже час их пробил —

                                   Вот Тимурленга гнусные шатры,

                                   Они уже свиваются в ознобе!

 

                                   Вот Тимурленг.

                                   Алла! Алла! Алла!

                                   Коли, руби тюрбаны и халаты,

                                   Да здравствует гремучая стрела.

                                   Да здравствует тяжелый меч расплаты!

 

                                            Слово после смерти

                                   Нет! В этот день его бы не спасла

                                   Ни Мать Коварных, ни Богиня Ада.

                                   О гром небес! Испепели осла.

                                   Он заслонил собой хромого гада!

 

                                   Он, безоружный, бросился на грудь

                                   Коня — проклятый Тимурленгов воин,

                                   И не успел я кулаком взмахнуть,

                                   Как навзничь пал с потрясшим землю воем.

 

                                   Каков герой! Какую спас звезду!

                                   Сообразил чугунною башкою!

                                   О смерть, испепели его в аду —

                                   Он Тимурленга заслонил собою.

 

                                   Дрожи, земля, глотай огонь и дым,

                                   Плачь под пятой, вопи в предсмертных корчах

                                   Убит последний из убитых им,

                                   Кто мог бы самого его прикончить.

 

    ***********

    1. Во имя бога!

 

                                                     СТЕПЬ

 

                                   Мавераннахр.

                                   Четырнадцатый век.

                                   Безмолвный день восходит над курганом.

                                   И я лежу, убитый человек,

                                   Я человек, убитый Тамерланом.

 

                                   Лежу убитый посреди степи.

                                   О грязный дервиш, плоский и надменный.

                                   На голову мою не наступи,

                                   Не оскверни святую скорбь Вселенной.

 

                                   В мое лицо зловонно не дыши

                                   И не тряси седою бородою,

                                   Чтоб на меня не спрыгивали вши,

                                   Из Мекки принесенные тобою.

 

                                   Ты слышишь ли, старик, мои слова,

                                   Зияющие, как сквозная рана?

                                   Как услыхать

                                   Я мертв.

                                   И степь мертва.

                                   Раздавлена полками Тамерлана.

 

                                   И сам ты, дервиш, лишь приснился мне

                                   Со всей своею статью несуразной.

                                   Ты можешь появиться лишь во сне.

                                   Как не сумел сообразить я сразу.

 

                                   Здесь ни травы, ни птиц, ни лошадей,

                                   Здесь царство смерти — ничего живого.

                                   В обломки стрел, в голубизну костей

                                   Уходит неуслышанное слово.

 

                                   Здесь только двухметровая гюрза

                                   Змеиными колючими глазами

                                   Заглядывает в мертвые глаза

                                   И, вздрогнув, торопливо уползает.

 

                                   Седеют звезды в глубине небес —

                                   Свидетели моей бессмертной муки.

                                   А я лежу.

                                   Лежу не только здесь.

                                   Лежу по всем степям, раскинув руки.

 

                                   Лежу по всем степям, убитый им,

                                   По всем степям, сто тысяч раз убитый.

                                   Вот Индостана поминальный дым!

                                   Вот пирамиды старого Египта...

 

                                   Я под Ургенчем стыну на бугре.

                                   Я под Баку не пережил удара.

                                   Позавчера убит при Себзеваре,

                                   Вчера я был убит при Анкаре.

 

                                   И стонет изувеченная степь.

                                   О степь степей, тебе и плакать нечем.

                                   О степь степей, тебя сковала цель

                                   Из голубых скелетов человечьих.

 

                                   О степь степей, чем виновата ты,

                                   Последнее пристанище казненных.

                                   Где нет ни глубины, ни высоты.

                                   Ни золотых цветов, ни трав зеленых,

                                   Где только ты,

                                   Навечно ты —

                                   Последнее пристанище казненных.

    [C. 56-64.]

 

 

                                                  * * *

                                                         Пані Мар’і

                             Па вузкіх вулках Закапанэ

                             Паважна едуць пан і пані.

                             Пан, як ні дзіўна - гэта я.

                             Затое пані - без падману,

                             Да пары не такому пану.

                             Яна - настаўніца мая.

 

                             У нас вясёлая машына:

                             Замест бэнзіну - канюшына,

                             Сіл конскіх - усяго адна,

                             Затое едзем мы угору,

                             Дзе больш магутнаму матору

                             Блюзьніцца стромкая сьцяна.

 

                             Рамізьнік нокае старанна.

                             А пані сьвеціцца, як панна,

                             Усьмешка вусны лашчыць ёй,

                             Нібыта зноўку уваскрэсла

                             Усё да кроплі, што растрэсла

                             Другой зьвярынаю вайной.

 

                             А трыццаць год чужога неба?

                             А праца нудная для хлеба?

                             Іх не было, іх не было!

                             Было ўвесь час адно расстаньне

                             З гуральскім мястам Закапанэ,

                             Здалёк падобным на сяло.

 

                             Наверх, наверх грабуцца колы,

                             Рамізьнік цмокае вясёлы -

                             Знайшоў, нарэшце, седакоў.

                             Усё чысьцейшае паветра,

                             Усё сьвяжэйшы подых ветру,

                             Гушчэюць іскры з-пад падкоў.

 

                             І ўсё наперадзе у пані -

                             Неверагодныя спатканьні

                             І разьвітаньні назаўжды.

                             Каго адсюль сьцяжынкай простай

                             Да местачковага пагосту

                             Зьвялі прабеглыя гады?

 

                             Усё наперадзе у пані,

                             А за плячыма - Закапанэ

                             Неверагоднай той пары,

                             Калі без усялякай брычкі

                             Такі даступны быў і блізкі

                             Дамок зялёны на гары

    [С. 68-70.]

 

 

    Andrzej Rutkowski

                                                     SPOTKANIA Z JAKUCJĄ (2).

                                          Śladami Czekanowskiego i współczesności

    ...Wieczorem spotykam się z dziennikarzami i literatami pracującymi w dwumiesięczniku „Gwiazda Polarna” wydawanym w języku jakuckim i rosyjskim. Jest Rosjanin, są Jakuci, są przedstawiciele innych miejscowych narodowości. I znów padają nazwiska Polaków, badaczy tej ziemi. Jest tu i Białorusin, Iwan Łasków. Do Jakucka przyjechał za sprawą swojej żony, rodowitej Jakutki - Walentyny Gawriljewej. Zbiór jej opowiadań ,,O wielkiej podróży Rudego Sierogi” wydano w 1980 roku w Polsce. Iwan jest m.in. autorem monografii o Wacławie Sieroszewskim, zesłańcu politycznym, który spędził w Jakucji 14 lat. Fragmenty powieści Laskowa pt. „Kulas” opublikowała nasza „Literatura na świecie”. Państwowy Instytut Wydawniczy wydał jego „Dzieci i noc na brzegu morza”. W Polsce był dwukrotnie. Tu, w odległym o tysiące kilometrów Jakucku, czyta mi swój wiersz „Pamięć”:

                                                          ...Po wąskich uliczkach w Zakopanem

                                                          Dostojnie jadą pan i pani,

                                                          Pan, może to dziwne, lecz to ja,

                                                          Ona zaś, przewodniczka ma

                                                          I gna pod górę wesoła maszyna,

                                                          Zamiast benzyny „koniuszyna”,

                                                          Koń niemechaniczny – tylko jeden.

                                                              (Przekład AR)...

    /Przyjaźń. Warszawa. Nr 13. 1 kwietnia 1983. S. 13./

 

 

    Валентина Гаврильева,

    Саха сирин Суруйааччыларын союһун чилиэнэ

                                             ААСПЫТ  ҮЙЭТТЭН  СУРУКТАР

                                                (Литература көстүбэт ырытыы)

    Сорох кэмнэ киһи лнтература да, онно үлэлиир дьон да тустарынан, үгүс-элбэх тылөс тарҕанан бардаҕына, эбэтэр сыллар-хонуктар уларыйар, олох бэйэтэ да ким кнмин-тугун билбэт буолуор диэри уларыйар күннэригэр, урут сабыылаах кэриэтэ турбут темаларгын, боппуруостаргын дяҕаны, литературнай эргнмтэлэргэ кырдьыгынан эрэ кэпсиэххин баҕаран кэлэр күннэрдээх буолааччыгын.

    О, ол литературнай эргимтэлэриҥ диэн арыт олус кэҥээн-тэнийэн биэрэллэрэ баар буолааччы эбээт. Арай суруйааччы эрэ оччоҕуна олох кырдьыгын ирдэһэн барар түгэннэрэ үүнэллэр. Литератор туһунан тыл-өс тарҕаныыта, эбэтэр сыыһа өйдөбүл үөскээн-тэнийэн барыыта арыт бэйэҕиттэн эмнэ тутулуктаах.

    Суруйааччы кэми кытары тэҥҥэ аахсар, тэбис-тэҥҥэ олоҕу кытта хаамсар үлэ киһитэ буолар. Ол эрээри ити үөһэ эппитим курдук, атын-атын кэм атын өйдөбүлү даҕаны, атын санааны даҕаны, атын тыллары даҕаны эрэйэллэр. Билбэт, туохтан эрэ, тоҕо эрэ сабыллан хаалбыт темаларгын даҕаны, боппуруостаргын даҕаны, дьэ кэлэн кырдьыгынан этиэххин, суруйуоххун баҕаран кэлэҕин. Баҕар, дьэ, хата, ону ирдииллэрэ буолаарай эйнгиттэн күүтэр-эрэнэр дьонуҥ, билэр үлэһиттэриҥ.

    Биһиги, суруйааччы Иван Ласковтуун, Москваттан үлэлии кэлбит сылбытыгар, уруккута “Хотугу сулус” сурунаалга, Суруйааччылар союзтарын соҕотох уусуран литературнай сурунаалыгар проза отделыгар саха биллэр суруйааччыта, олус үчүгэй кэпсээнньит, сэһэнньит, ытыктанар киһибит Николай Максимович Заболоцкай-Чысхаан үлэлиирэ. Ол күннэргэ үтүстэр кини тоҕо Чысхаан буолбутун, бачча сыл тухары син аҥардас араспаанньатынан да биллиилээх суруйааччы буолан кэлбитин туһунан ыйыталлара. Нико-лай Максимович соччо быһаарбат этэ. Арай биирдэ Ласковка кини дойдута тымныы полюһа буоларын туһунан, Өймөкөөҥҥө тымныы -60 кыраадыска тиийэрин туһунан эппитэ.

    Проза отделын салайан олорор киһиэхэ, биллиилээх суруйааччыга, биллиилээх литературоведка, кириитиккэ Николай Максимович Заболоцкайга Ласков тоҕо аһары бэрт буолуута, чугаһыы сатаан иҥээҥнээһинэ, күүтүүтэ-кэтэһиитэ, суруйааччылары кытга кэпсэтэ-ипсэтэ, кинилэргэ чутаһыы сатааһына бэйэтэ биир туспа дьыалалаах этэ. Өссө үөрэнэ сылдьан мин кини көмөтүнэн, преподавательбит Мария Арнольдовна Долинская сүбэтинэн-аматынан, көмөтүнэн, этиитинэн, ыгыытынан да диэххэ сөп, саха этнограба, биллиилээх ученай В. Серошевскай “Тайҕа уһугар” диэн сэһэнин сахалыы тылбаастаан “Хотугу сулус” сурунаал прозатын салаатыгар, Николай Максимовичка туттарыыбыт буолбута. Сахалыы тылбааһын мин оҥорбутум. Суруйааччылары кытта кэпсэтээччи, тутгарааччы, Заболоцкайдыын кэпсэтээччи барытыгар И. Ласков буолбута. Таһыттан көрдөххө, кинилэр олус тапсыбыттара да, улуу кириитикпит, литературоведпыт, литература боппуруостарыгар улахан, сүдү учебнигы суруйбут, элбэҕи дириҥник билэр киһибит, ытыктабыллаах Николай Максимовичпыт, суруйааччы Заболоцкай, арааһа, соччо сөбүлээбэтэҕэ быһыылаах, ыксаабатаҕа, бэчээттэтэ биэрбэтэҕэ. Арай биири эппитин өйдүүбүн: “Аныгы кэм туһунан кэпсээннээххин дуо?”. Онтон тоҕо эрэ соһуйбатаҕым — кириитиктэр бары үтүктүспүт курдук аныгы кэми ирдэһэр хайысхалаах буолааччылар. Син туохха эмэ үөрэммит киһи быһыытынан мин да ону билэрим. Биллэн турар, улахан сэһэн кээмэйэ да мэһэйдэх буолун сөп уонна урукку обком үлэһиттэрэ олус бириинчик буолаллара. Н. М. Заболоцкай, биллэн турар, ол оннук тэрилтэҕэ сылдьан, туруорсар, кэпсэтэр, ыйыталаһар, көрдөрөр даҕаны санаата суоҕа. Кини утары хоһу өҥөйөн, Суруйааччылар союзтарын бырабылыанньатын председателэ Семен Даниловка даҕаны тугу да эппэтэх буолуохтаах диэн сэрэйэбин. Николай Максимович күлэрэ: “Тугу, абааһытын, былыргы суруйааччылары, народниктар диэннэри (хата, кини ситинник көнөтүнэн, тубус-туруору этэн кэбиспитэ), народник-суруйааччылары хасыһан, оҥорон таҕыстаҥый?” Ити кини миигин өссө аһыммыт, “үчүгэйи” оҥоруута буолуон сөптөөҕө. Ону бэйэҕит сыаналааҥ, билигин ол сэһэн тахсыбытын да, айдаана ааспытын да, ким төһө “народнига” биллибитин да кэннэ, билигин ону санаатахпына, киниэхэ соччо махтана санаабаппын, тоҕо эрэ... Баҕар, “абыраабыта” буолуо, ол оннук, баҕар, “быыһаабыта” буолуо, улуу кириитик улуутун аанньа — улуу, хайыаҥый, ол күннэргэ кини, кырдьыга, күүстээх этэ. Онуоха, биллэн турар, Суруйааччылар союзтарын бырабылыанньатын председателэ Семен Данилов өҥөтө олус улахана. Чэ, ол туспа дьыала. Билигин ол ону буккуйар табыллыбат.

    Ол эрээри Семен Петрович Данилов тоҕо эрэ эдэр суруйааччыларынан интэриэһиргээбитэ. И. Ласковунан хас да ыстатыйалары тылбаастатан истибитэ (польскаи тылынан суруллубут ыстатыйалар оннооҕу литературнай хаһыакка уонна улахан сурунаалларыгар тахсыбыт этилэр). Хаста да Суруйааччылар союзтарыгар делегация да кэлэ сылдьыбыта. Культурнай олох сибээстэһиилэрин төрүтэ ууруллубутун курдук үөрэ түспүппүт эмиэ баара. Чэ, сити барытын туһунан атыттар да бары бэркэ билэллэр. Мин бэйэм сэһэним туһунан кэпсиим.

    “Тайҕа уһугар”. “Уһугар” диэн тыл саха тылыгар, баҕар, “разговорнай” диэн ааттанар олус боростуой соҕустук арыт иһиллиэн сөп. Ол эрээри ону маннык быһаарыахха сөп: сэһэн оригиналыгар даҕаны “тайҕа бүтэр уһугар” диэн курдук өйдөбүллээх, ол аата тайҕаҕа буолбатах, ханна эрэ ол тайҕа бүтүүтүгэр, туундара аттыгар, туундараҕа буолбатах, дьэ, чахчы ол бэтэрээ өттүгэр, туундара быыстаах ойуурга. О, Халыма сирэ барахсан! Халыма сирин саҕа киэҥ, баай бултаах-астаах, элбэх киһилээх-сүөһүлээх сир урут да баара биллибэт, Саха сирин үрдүнэн! Сахалар былыр-былыргыттан бэйэлэрэ оннук эрэ өйдүүллэрэ. Үчүгэй сир, үчүгэй дойду диэн, бултаах-астаах, балыктаах күөллэрдээх, куһа-хааһа саас-сайын элбэх буолуохтаах. Билиҥҥитин билбэтим, ол — былыр. Билигин да бэрт буолуо ээ, дии саныыбын. Оннугун оннук да, ол булчут саха өйдөбүлүнэн эрэ буолуон сөп. “Тайҕа уһугар” сэһэн геройа сыылкаҕа олорор киһи, эдэр, оҕотук баҕайы студент уол, куорат уолун көрүүтүгэр үөнэ-көйүүрэ, бырдаҕа, ардаҕа, тымныыта, хайа, кыһыҥҥы тымныытын ахтан кэллэххинэ, бэл, саха бэйэтэ даҕаны сүрэҕэр ытгарар суола буоллаҕа. Оннук киһи этэ тардар айылҕалаах дойдулаахпыт быһыылаах, ону бэйэбит да бэркэ билэбит. Кыһыҥҥыбыт туһунан санаатахпына, эрдэттэн хам ылларан, дьиэҕин-уоккун саптан, сыбаан, сабынан эрэ барыаххын баҕараҕын.

    Ол эрээри Халыма сирэ син биир ураты баай. Ыал аайы эмис чир, муксун балык миининэн аһаабыппын өйдүүбүн. Итиччэ интэриэһиргээн, оҥорон баран хайыаҥый, Халыма сиригэр Уйбаанчык өтөҕөр тиийэ сырыттаҕым дии! ёУйбаанчык өтөҕөё диэн сир чахчы баар быһыылааҕа. Баҕар, итэҕэйиэххит суоҕа гынан баран, эппиттэрин курдук өйдүүбүн, олохтоохтору кытары мөккүһүөҥ суоҕа дии саныыбын, билэллэрэ буолуо. Холобура, мин Мэҥэ сиригэр хайа ыал ханан, хас сыллаахха олорбуттарын кыратык билэр эбит буоллахпына, кинилэр да син оннук хайысхалаахтык билэллэрэ буолуо. Бу өтөххө, баччаҕа, маннык киһи, эбэтэр бу ыал олоро сылдьыбыттара, диэн. Бу алааска маннык ааттаах ыал олорон ааспыт, диэн. Бу өтөх аата — маннык, манна олоро сылдьыбыттара ол дьон, диэн. Сахалар итинник кэпсиир буолааччылар. Сахалар кэпсээннэрэ диэн сити эрэ буолааччы. Ким, ханан, хас сыллаахха олоро сылдьыбыта, кимнээх өтөхтөрө буолара, аата, аймахтара, ол курдук салҕанан бара турар. Оннук ааҕары сатыыр, билэр кырдьаҕастар баар буолаллара. Олохтоохтор сэһэннэрэ ситинник буолааччы. Халыма сиригэр миэхэ Уйбаанчыгым өтөҕүн көрдөрүүлэрэ, арааһа, эмиэ соннук хабааннаах буолан тахсыбыта.

    Ол да буоллар сиэтэ сылдьыбыттара. Өтөхтөр бааллара. Сиэннэр, күөллэр, киһи кыайан хаампат маардара, онон-манан быһыта барыталаабыт курдук хонуулар, сыһыылар, хатан сабырыспыт талахтар уонна биир дэриэбинэҕэ буор сыбахтаах тэнитэн испиттэрэ. Сорохторо чахчы ити сэһэн геройа Уйбаанчыкка да майгынныыллара. Сурук-бичик, тылбаас эмиэ саҥа саҕаланан эрэр кэмэ этэ.

    “Вацлав Л!

   Бу суругу кытары мин Лермонтов “Терегин бэлэхтэрин” сахалыы тылбаастаабыппын ыытабын, сурдьум Илья Попов этиитинэн. Тылбааһын олус табыллан оҥордум диэн хайҕаныахпын сөбө суох буолуо. Бу — маҥнайгы уонна соҕотох опыт буолуохтаах. Иркутскайга билэр киһи көһүннэҕинэ, нууччалыы буукубаларын Бетлинг буукубаларынан солбуйуоххутун сөп, оччоҕуна ааҕарга чэпчэки буолуоҕа, сахалыы билбэт киһиэхэ, билэр да киһиэхэ саҥарарыгар ыарахаттардаах буолуон сөп, холобура, “ю” дорҕоон түбэһэр тылларыгар, ол французскай “и” курдук иһиллэр, уонна аһаҕас дорҕоонноох “дж” сүһүөх көстөр тылларыгар ыарахаттарданыаҕа. Кэнники эппит “дж” дорҕоонум саамай кылаабынай ыараханнык саҥарыллар дорҕоон буолуоҕа.

    Мин бэйэм Бетлинг буукубаларынан тылбааһы суруйбатаҕым, Бетлинг грамматиката миэхэ суох.

    Сахаларга эрэ, кинилэр тылбааһы өйдөөтүннэр диэн, тылбаас бүтэһигэр мин быһаарыылары оҥордум, анал аатгарыгар.

    Мин тылбааһы судургу кэпсэтии тылынан оҥордум, тыл олоҕун тутуспакка да эрэ, холобура бэри (итинник этиллэр) тылын олоҕо биэр, онон биэрин да буолуо этэ да.

    Дириҥ ытыктабылы кытары саха Иосаф Попов.

    Р.S. Тылбааһы түргэнник ыыта сатаары оҥордум, сурдьум суругун туппутум олунньу 20-ис чыыһылаларыгар”. (Ксероксы И. Ласкова). Ученая-историк В. Иванов оҥорторбута. С.-Петербургтан аҕалбыт буолуохтаах.

    Саха Иосаф Попов — бэйэтэ эппитин хатылыырбытыгар тиийэбит. Ити суругун кытары тылбааһа эмиэ баар, II томҥа угулла сылдьар. Кини нууччалыы суруйбутун биһиги сахалыы тылбаастаан дьоҥҥо көрдөрөр эрэ баҕалаахпыт. Ааспыт үйэттэн суруктар торумнарын ирдээһин — ыарахан. Уон, өссо сүүс төгүл ыарахан, тоҕо диэтэххэ, биир үйэ диэн хас сылый? Баара-суоҕа сүүс сыл! Ол сүүс сылга хас киһи олоҕо киириэн сөбүй? Үтүө айылаахтар тоҕус уон тоҕустарын да туоллахтары-на, тэп курдук сылдьар кыахтаахтар. “Ааспыт үйэ” диэн онон эттэххэ эрэ уһун, умнуллубут, өйдөммөт, ыраах, оннук быдан былыргы, ааспыт олох курдук көстөн кэлэр.

    Литератураҕа, арыт тахсыбатар даҕаны, биллибитэ ырааппыт, бары кэриэтэ билэр, аахпатах да буоллахпытына, сэрэйэр бэйэлээх бэйэбит айымньыбыт курдук саныыр айымньылаах буолабыт. Ол оннук айымньылартан биирдэстэрэ бу — В. Серошевскай “Сахаларын” II тома. Баҕар, ол олус элбэх киһи корреспонденциялаабытыттан буолуо! Өрүү билэр кэпсээннэриҥ, анекдот курдук иһиллэр тылларын-өстөрүн, иччилэрин, абааһыларын, ынахтарын ааттара, аттарын дьүһүннэрэ...

    Литератураҕа өссө биир кистэлэҥ кэриэтэ, биллибэт сүүрээн баар буолар. Ол туһунан арыый холкутук кэпсиим.

    Семен Даниловка удаҕан туһунан кэпсээммин көрдөро биэрбитим. Удаҕан диэн — хайдаҕын да иһин дьахтар, кыра дьахтар, ойуун — улахан. Өскөтө ити кэпсээн туһунан адьас кырдьыгы этэр-буоллахха, маннык: биһиги дойдуга, мин төрөөбүт алааһым хараҥа сыырын үрдүгэр, күн көрбөт өттүгэр, хара тыа быыһыгар, били этэллэригэр дылы, ыт да мунна баппат иһирик ойуур иһигэр ойуун уҥуоҕа баарын биһиги, оҕолор көрөр буолар этибит. Дьон бэркэ диэн билэллэрэ ким уҥуоҕа буоларын, хайа ойуун көмүллэ сытарын, араҥаһын даҕаны, иҥнэри сууллан түспүт араҥас үрдүгэр сууллан түспүт аһаҕас уҥуоҕун даҕаны билэллэрэ. Мин маҥнайгы кэпсээммэр, арааһа, ол ойуун уҥуоҕун көрөн улааппыппын суруйбутум, ол ону былыргы үйэҕэ түһэрэн, ойуулааноһуордаан. Хара Суор диэн. Аата — Суор ойуун диэн. Кэпсэ-эммэр кини аатын, хата, улуу баһылык курдук киллэрбиппин, ойуунум буоллаҕына — удаҕан эрэ буолбут. Ойууннарым билигин да бааллар, удаҕаным — суох.

    Кэпсээни Семен Данилов соччо сирбэтэҕэ да, тоҕо эрэ туттуммута. Суруйбута: “Бу кэпсээҥҥин сытыаран эр, тохтуу түс, өр оҥор...”. Ойууннар, удаҕаттар тустарынан билигин өссө кэм олус аһаҕастык кэпсиэххин даҕаны, суруйуоххун даҕаны син буолла.

    Литература олоҕор араас-араас кэмнэргэ араас сүүрээн кыайан тахсар быһыылаах. Ол арыт улахан мөккүөрдээх да буолара. Күн кыһалҕатыгар айан, күннүүн куоталаһан, наар үрдүгэр дагдайа сатааһын, ол онтон туох да соччо тахсыбат.

    Бу сылларга мин кырдьыгы этэртэн куттанан дуу, туттунан дуу олордум быһыылаах, улаханнык саҥарбакка, ким эмэ суолун туора түһүөм диэн туттунан, куттанан. Литератураҕа киһи хаһан эмит кырдьыгы этиэн баҕарар, киһилии саҥарыан баҕарар кэмнээх буолар. Итиэннэ баар буолар эбит онно эйигин өйүү сатыыр, дагдата сатыыр, аяньар киһи. Ол оннук дьоннортон биирдэстэрэ биһиэхэ Иван Ласков кэлэн ааспыта диэтэхпинэ, омун буолуо суоҕа. Кинини тоҕо эрэ Семен Данилов да, Софрон Данилов да наар мөккүөрдээх, киһи соччо ылына илик, общество олоҕор соччо өйөнө илик өттугэр, тематыгар анньаллара: “Ньургун Боотур” олоҥхону нууччалыы таһаартарыыга редактордатыы, В. Державинныын мөккүһүннэрии, Польшаҕа илдьэллэригэр матырыйааллары бэлэмнэтии, кылаабынайа, Г. П. Башарин кинигэтин редакциялатыы уо.д.а. үлэлэр литератураҕа арыт хас да сыл ааспат өйдөбүлү хааллараллар. Литератураҕа улуулар аттыларыгар кыра үлэһит киһи баар буолар эбит диэтэхпинэ, арааһа, ким да өһүргэниэ суоҕа дии саныыбын. Мин бэйэм олохпунан ону билбитим, көрбүтүм, истибитим.

    Ити тыллартан саха обществота улаханнык эмсэҕэлиэ суоҕа.

    Литература биир көстүбэт өттө, арааһа, ити буолар. Киниэхэ үлэһит буолуу — улуу дьол.

    Суруйааччы бэйэтэ үчүгэйдик билэр сирдээх, дьонноох буолар. Хайа сиргэ, алааска, өтөххө хаһан кимнээх олоро сылдьыбыттарын, өтөх аатын билэр, сөбүлээн кэпсиир үгэстээх буолааччы. Өссө ааспыт үйэҕэ “саха Иосаф Попов” диэн илии баттаабыт, суруйсубут киһи — Мэҥэ киһитэ.

    Бүгүн Мэҥэ сиригэр тахсан көрө сырыттым — Суор ойуунум араҥаһын үрдүгэр сабыс-саҥа даача дьиэлэрэ баар буолбуттар.

    Ааспыт үйэттэн суруктар торумнарын ирдээһиним миэнэ итинэн бүппэтэҕэ. Биһиги алаастарбыт быыстарыгар тымныы да дүөдэлэр баар буолааччылар! Хараҥа иһирик ойуурдар, үрүт-үрдүлэригэр үүммүт титирик мастар быыстарынан баран истэххинэ, эмискэ баҕайы иннигэр хараҥа, дириҥ уулаах чөҥөрүйэн сытар дүөдэ сир анныттан, сир түгэҕин хараҕын курдук, сир дьөлөҕөһө буолан иннигэр барыс гына түһэр, Сир харахтара — дүөдэлэр, былыр сахалар сир харахтара, кулгааҕа киһи диэн, баҕар, итинник дүөдэлэргэ тэҥнээн, соһуйбучча ааттыыллара буолаарай, күһүҥҥү хараҥа түүннэр тымныы да буоллаллар, биир ол оннук сир хараҕа тымныы дүөдэ үрдүгэр, мин бэркэ диэн билэр дьонум хаампыт сирдэринэн, эрбэһин сыттаах кыра алаастар үрдүлэригэр, туох да соччо-бачча үүммэт, арай алаастарын үрдүлэринэн “ынах тыла” диэн ааттаах хатыылаах сэбирдэҕи кытары, киһи таҥаһыгар сыста сылдьар, чахчы даҕаны ааттыын “ытырыык от” диэн эрбэһин баҕайы саба үүнэн кэбиспит, уулара от күөҕэ тураҥынан саба бүрүллэн сытар күөллэрдээх, эрбэһиннээх алаастар быыстарыгар биир тымныы дүөдэ үрдүгэр үс нэһилиэк тиксиһэр быстар уһугар ааспыт үйэ бүтэр уһугар, саҥа үйэ үүнэрэ аҕыйах сыл хаалар кирбиитигэр биир киһи олоро сылдьыбыт буолуохдьиэлэр... Ол ыпыраас буор сыбахтарын олус сөбүлүү көрбүтүм баара... Уйбаанчыгым — үөрэхтээх киһи, былыргылыы суруксут эбээт. “Былыргылыы” буоллаҕына, ол аата нууччалыы үөрэннэҕэ, былыр саха суруга диэн соччо дэлэйэ илик кэмэ этэ, онон кини үөрэммит оскуолата нууччалыы буолар. Дьыала-куолу, үҥсүү эҥин барыта нууччалыы эрэ толоруллаллара. Көрдөһүү эмиэ, биллэн турар, нууччалыы эрэ. Архыыпка биир да сахалыы суругу көрбүплүн өйдөөбөппүн, оччолорго саха суруга диэн саҥа дьэ күөрэйэн эрэр кэмэ этэ, биһиги сырыы аайы ол туһунан кэпсиибит. Сахалыы сурук хаһан, хайдах күөрэйэн иһиитин туһунан. Кимнээх, хаһан сахалыы суругу тэнитэргэ кыһаллыбытгарын туһунан. “Тайҕа уһугар” сэһэн геройа Уйбаанчык — нэһилиэк суруксута, эмиэ биир оннук киһи, сахалыы суруксут, саҥа үөрэнэн бүтэрбит, саҥа дьыаланы-куолуну оҥорорго ылсыбыт эдэр үлэһит буолан эрэр киһи олоҕо ойууланар. Дьылҕа, суут-сокуон ыйааҕынан кини дьиэтигэр сыылынай олорор буолбут. Эдэр да суруксут буоллар, билэр буоллаҕа дии, нэһилиэгин тойоно кинини соччо өрө көрдөрөр санаата суоҕун, аҕата оҕонньор төһө да ыраас, чэнчис балаҕаннааҕын иһин, син-биир дьадаҥы буоларын эдэр суруксутуҥ, син саҥата суох умса туттан туран киниэхэ эрэ саҥа киһи кыһалҕата уонна бу сиргэ, баҕар, ил-эйэ олохсуйара киниттэн эрэтутулуктанарын Уйбаанчыгыҥ хас сырыы ахсын билэн турар буолуохтаах. Сыылынай дьиэтигэр саҥата суох умса туттан туран, күүтэр. Күүтэр дьиэни-уоту хаһан хомуйалларын, оҕо-дьахтар хаһан уоскуйарын, аһы-үөлү хаһан буһаралларын, хаһан мунньах буоларын, улуустан тугу быһааралларын дуу, суох дуу... Уйбаанчык нэһилиэгэр суруксутунан үлэлээһинэ дьэ ситинник саҕаланар.

    Социалист-революционсртан атын дойдулар, атын омуктар олохторун тустарынан ыйыталаһар. Ол туһунан бу сэһэҥҥэ биир олус аныгылыы иһиллэр кэрчиги манна аҕалыахпын баҕарабын:

    “... соҕуруу билбэт дойдутун олоҕун-дьаһаҕын, улахан хайа курдук таас дьиэлэрдээх куораттар, оннооҕу дьон туох санаалаах, хайдах олороллорун тустарынан Уйбаанчык утаппыттыы истэрэ. Айылҕа күүстэрин дьон онно хайдах туһанарын, дьол, доҕордоһуу, тэҥ буолуу диэн туохтарын тустарынан иһиттэҕинэ, харахтара уоттаналлара, будьурхай баттахтара өрө туран кэлэргэ дылы буолаллара.

    — Ол барыта эһиги бурдук, килиэп аһылыктаах буолаҥҥыт дуо? — кини өс киирбэх ыйыппыта.

    — Суох, оннук буолбатах... — Павел өйдөнөр буолаарай диэн аҕыйах тылынан киһи аймах хайдах сайдарын, сайдан испитин тустарынан быһааран биэрбитэ...”

    Литературнай олох уонна литература соччо көстүбэт-биллибэт кистэлэҥ, арыт олох да киһи тыла да тахсан эппэт, этиллибэт сүүрээннэриттэн ити биирэ, литературовед Николай Максимович Заболоцкай этиитэ буолар быһыылааҕа, кини даҕаны ол тыллары, биллэн турар, халлаантан ылан эппэтэҕэ буолуо. Чахчы миигин баҕар, аһынан эгппитэ буолуо дуо? “Тугу, абааһыны, былыргы суруйааччылары, народниктар диэннэри (хата, кини ситинник көнөтүнэн, тубус-туруору этэн кэбиспитэ) народник-суруйааччылары хасыһан, оҥорон таҕыс-таҥый?” Кэнники кэм-кэрдии уларыйбыта, дьон санаата эмиэ уларыйан испитэ, аргыый-аҕай өөр-өр олох атыннык уларыйан барбыта... Дьон догмаҕа наһаа охтубат буолбута. Догманан үтүрүһүү, сиэһии суох буолан барбыта.

    Литератураҕа араас сылларга араас хайысха баһыйа сылдьыбыта. Хас да сыл устата күөнтээн, баһыйан сылдьыбыт, литература эйгэтигэр суоһар күлүк буолан куттаан, тыыннарбакка да олордубут аатырар ГУЛАГ да тематын баһыйыыта ааста быһыылаах.

    Уруккуну, өрдөөҕүнү умнан, киһи эдэр сааһыгар сыыһыан да, холус, тоҥуй буолуон, хаҕыс да тыллары этиэн сөп. Мин алҕаспын олох бэйэтэ көрдөрдө. Саха литературата хайа да омуктарга суох бэйэтин эрэ ис культуратын, бэйэтин традиционнай өйүн-санаатын, сиэрин-туомун, абыычайын, ойууннарын ритуалын кытары көрдөрөр оригинальнай литсратураланна. Саха литературата аан дойдуга аны адардас “Хара кыталык” да буоллаҕына, баай буолуо! Народнай суруйааччы, мин таптыыр суруйааччым, Иван Гоголев, бу элбэх сыллархонуктар ааспыттарын кэннэ, кини кырдьыгын олох, ааһарустар эндирдээх олох, бу тапталлаах Өлүөнэбит сарсыардатын курдук дакаастаабытын кэннэ, кьгыһырыа, хомойуо суоҕа дии саныыбын. Төттөрүтүн, аны хайҕааччы буолуоҕум, батыһааччы буолуоҕум! Олохпут кырдьыга ону көрдөрдө.

    Саха төрүт культуратыгар сыһыаннаах биир сүдү айымньы үөрэтиллибэккэ, биллибэккэ-көстүбэккэ таах сытар: “Сахалар” В Л. Серошевскай, II тома, кини соччо улахана суох, манна барыта дьэ саамай умнуллан эрэр саха итэҕэлин, ойууттар, удаҕаттар, остуоруйалар, ырыа-тойук тустарынан олохтоох дьон өйдөбүллэрэ, Түспэт ойуун туһунан, ынахтар ааттара, ат сэбэ-сэбиргэлэ, иччилэр туһунан итэҕэл, сахалар таҥараларга тугу аһыыллара-сииллэрэ, ити үөһэ суруйбутун курдук ханна, хайа томтордорго ойууннары көмөллөрө, балык-ас, ат-көлө, ынах-сүөһү ааттара-суоллара, онтон да атын үгүс-элбэх матырыйааллар үөрэтиллибэккэ-чинчиллибэккэ таах сыталлар. Эдэр дьон, эдэр учуонайдар үүнэллэрин күүттэҕэ.

    “Ааспыт үйэтгэн суруктар” диэн этэ дии, бу үлэм. Ити үөһэ эппит II-ис томум биир суругун саха ааҕааччыларыгар тиэрдиэхпин баҕарабын. Ааспыт үйэҕэ саха суруга өссө үөскүү илик кэмигэр аҕыйах үөрэхтээх дьон сахалыы суругу-бичиги тааҕа — олохтоох ыалларын ааттара Петровтар диэннэр — ол Петровтарга блоро сылдьыбыт буолуохтаах искровец-агент Иван Радченко. Петровтар билэр ыалларым. Хас да Пстров баар буолуохтаах. Билитин да бааллар. Маннык сиргэ, тымныы дүөдэ үрдүгэр, кини да кыайан тулуйан олорботох, эбэтэр... Эбэтэр куоппут, үүрбүттэр. Хоргуибут да буолуон сөп. Улуу баайдары көрөн олорон... Манньыаттааҕы, Тэгэйээннэри... Бу сиргэ биир үһүйээн — дьэ ол. Ону хайдах эрэ, бэл, мин да өйдүүр курдукпун. Баҕар, ким эмэ эппитэ дуу? Аҕам. Аҕам аҕата? Хаҥган эрэ, хаһан эрэ, ким эрэ эппит курдуга. Чэ, ол суолтата суох. Кылаабынайа — үһүйээн. Киһи бэйэтигэр илдьэ сылдьар, арыт кыайан да эппэт, мээнэ кэпсээбэт, тылыҥ тахсыбат үһүйээнин.

    Тэгэйээннэр ааттара Сэһэн Болоҕо баар. Эрбэһининэн уонна “ытырыык от” диэн ааттаан отторунан саба үүммүт, кыра баҕайы алаастар олохторо — ити! Үһүйээн? Олус былыргы? Киһи өйдөөбөт буолбуг былыргыта дуо? Үһүйээн диэн — үһүйээн, арыт ол да кистэниэн соп. Тоҕо эрэ.

    Тымныы дүөдэлэр диэки баран истэхпинэ, икки аттаах уол ситэн ааста. Сэрбэллибит, өҥдьүһүн көстүбэт да буолбут, кугастыҥы диэҕи, сиэрэй курдук, олус сиэрэй диэҕи, эмиэ да көҕөччөрдүҥү, уһун сиэллээх саха аттара лэппэриһэн ааспыттарыгар соччо соһуйбатаҕым.

    Алаас үрдүгэр кэлииккэ аан баар эбит. Уолаттар ол аан иннигэр кэлээт, тохтобтулар, ааннарын астылар уонна мин диэки хайыһаат, ыраахтан, куораттыы соҕус, эрийэн этиилээх билэр тылларбын истэн, хайдах эрэ үөрэ түстүм:

    — Сабаарыҥ ээ, биһиги кэннибититтэн, — уол этиититтэн соһуйан, мин санаатым: “Оскуоланы саҥа бүтэрбит, үөрэхтээх оҕолор...”.

    Саха киһитэ олус үчүгэй, интеллигентнэй эрэ буола сатаатаҕына, итинник, куораттыы “эн” диэни “эһиги” диэн үчүгэйдик, тупсаран этээччи.

    “Сабаарыҥ ээ...” — диэн тыллары ботугуруу-ботугуруу, мин үөрэ-көтө кэлииккэ аанын сабабын. Тыаны эргийэ түһээккин кытары эмискэ эн иннигэр дириҥ баҕайы хараҥа өҥнөөх дүөдэ чөҥөрүс гына түһэр. Дүөдэҕэ эмискэ кэтиллэ түһэр курдуккун! Ол эмискэтэ бэрдиттэн дүөдэ иннигэр тохтуу түһэҕин, өр тохтоон тураҕын, дүөдэ үрдүгэр сабыс-саҥа, аны-гылыы тутуулаах, сырдык дъиэ дъэндэйэн турарыттан соһуйа түһэҕин, — бу быраҕыллыбыт өтөх үрдүгэр, эрбэһининэн саба үүммүт алаастар быыстарыгар, саҥа тутууну корөн соһуйаҕын. Саҥалыы күрүөлэри уонна сабыс-саҥа дъиэни от быыһыттан быган туралларын көрөн, тохтуу биэрэҕин. Аттыгар, били, өҥо-дьүһүнэ суох аттарым бааллан тураллар эбит уонна хойуу, өлгөм соҕус түүлээх, эһэтээҕэр эрэ кыра хара ыт үрэ тоһуйар! Уолаттар сырсан тахсаллар, ыйытабын:

    — Малдьаҕарга кэллим дуо?

    — Суох! Малдьаҕар ол сытар, — улахан уол тыа кэтэҕэр көстөр алааһы ыйар.

    — Оттон Тэгийээн?

    — Тэгийээн сити сытар, — саҕалааҕа уҥа сэндэҥэрэр сир диэки ыйар.

    — Манна тугуй — бу? Сылгыһыттаргыт дуо?

    — Суох, отчуттарбыт. Манна — база. Спортивнай.

    Кырдьык даҕаны, тыанан аҕыйах хаамыы бардаххына, өссө икки саҥа дьиэ турар эбит. Аныгылыы. Ыччаттарга ананан тутуллубута биллэр. Барыта саҥа. Тимир оһох от күрүөтэ...

    Тохтоон тура түһээт, үөрэ көрөн баран, бэйэм туспа номохпун тутуһан, дьиэм диэки эргиллибитим. Кэннибэр баэа саҥа дьиэтин кырыыһатыгар фанеранан кыһаллан-кыһаллан оҥоһуллубут эргичиҥнэс петушога — өссө кырааскалана да, күн уотугар кубарыйа да илик саҥа фанера бөтуүкчээнэ тэлибирии хаалбыта, оттон ааныгар — кыһыл дермантинынан кырыллан сыһыарыллыбыт атахтаах ат ойуута — оҕо садын ыскаабын ойуутун санаппыта.

    Биир хараҥа, дириҥ дүөдэ үрдүнээҕи номох дуу, олох дуу остуоруйата итинник.

    Икки үйэ харсыһар кирбиитигэр икки алаас баара: Малдьаҕар уонна Тэгийээн диэн. Икки үйэ кирбиитигэр, историк Башарин эппитин курдук, промышленнай капитал диэн үөскээн эрэр кэмэ этэ. Кэлии-барыы, эргинии субу хараҥа дүодэлэри эмискэ уһугуннарбыт буолуохтаах. Икки үйэ кирбиитигэр икки алаас икки ардыгар улахан тутуу биллэриллэн, мин да дьонум үлэлээн, тутуһан, номох курдук кэпсэнэн, арыт үөҕүллэн, арыт арбанан, улахан, сырдык түннүктэрдээх дьиэлэри тутуһан дьон аатын ылан кэлбиттэр эбит субу манна.

    Промышлсннай капитал диэн үөскээн эрэр кэмигэр, үйэ саҥатыгар эргинии, куоракка арыы, эт киириитэ, биллэн турар, ол Манньыаттаах уолун хамначчыттарынан тиэллибитэ биллэр. Хамнаска кэпсэтии диэн саҥа үөдүйэн эрэр кэмэ этэ. Хамнаска үлэлии киирии, хамнаска кэпсэтии диэн тыллары сити курдук судургутук саҥардахха, саха киһитэ тута өйдүү охсор. Икки үйэ кирбиитигэр икки алаас икки ардыгар итиннэ, ситиччэ кыараҕас сиргэ үйэлэр көрсөн ааспыттар.

    Саха феодалларын уларыйбат олохторун укулаата хамныыр, эстэр кирбиитигэр дьиэ-уот да тутуллуута, атыы-тутуу да үөскээһинэ, Г. П. Башарин эппитинии, ол барыта биһигини российскай уопсай рынокка киллэрбит үтүөлээх эбит. Оннук үһү олох сайдыыта. Ол эрээри, о ол эрээри эстибит диэн — эстибит. Малдьаҕар олоҕо ол улуу атыыһыт киэҥ дьиэтин тутуутунан бүппүт эбит. Олохпут атыннык сайдан барбыт. Тымныы дүөдэлэр уулара өссө хараҥаран, дириҥээн, күөх ньалаҕайынан бүрүллүбүтгэр.

    Россия олоҕо — уустук. Ол сыллардааҕы биллэр кэпсэтии дьон санаатыгар эмиэ номох эрэ курдук өйдөнөн хаалбыт: революция сирдьитэ В. Ленин ханна эрэ, хаһан эрэ эппитин өйдүүбүн — Сибииртэн агент И. Радченко кэллэ, партийнай этиһиини бүтэрэн, бары бииргэ түмсэн, үлэһитгэри илиибитигэр ыллахпытына табыллар, билигин бары хамнаска барыталаан эрэллэр.

    Биир биллэр номох буолбут кэпсэтии — итинник этэ...

     Ааспыт үйэттэн суруктар... Ааспыт үйэттэн суруктар киһиэхэ онуманы уустугу санатан аһараллар, арыт киһи билэрин даҕаны умнан ылар кэмнэригэр, кинилэр эрэ эйиэхэ иккистээн тиллэн, ааспыт үйэ ааспыт олоҕун санатан ааһаллар.

    Семен Пстрович Данилов кэминээҕи литературинай олох айдааннарыттан өссө мин тугу өйдүүбүнүй? Элбэҕи билбэт этим. Биллэрбэт этилэр. Этэллэрэ, кэпсииллэрэ ахсааннаах этэ. Ол эрээри биири үчүгэйдик өйдүүбүн.

    Биир күһүн: “Семен Петрович эмиэ ыалдьыбыт үһү”, — диэн сурах Москва студеннарыгар иһиллибитэ. “Кэпсэтиэххитин баҕарар буоллаххытына, Кремлевскай балыыһаҕа бара сылдьар үһүгүт”, — диэн эттилэр. Олохпутун быһаарына сылдьар икки эдэр киһи,биһиги,тиийдибит уонна судургутук, көнөтүк ыйытар дьон буоллубут:

    — Олорор дьиэ көстүө дуо? Оччоҕуна тиийэбит, — диэтэ И. Ласков. Семен Петрович ити көнө ыйытыыттан соһуйла да быһыылаах, үөрэ түстэ, тохтуу түһэн баран эттэ:

    — Дьиэ көстүө. Булан биэриэм.

    Онтон ыла хас да сыл ааста, элбэх хоһоон, сэһэн сурулунна. Мин Семен Петровиһы бу сылларга соччо ахтыбат этим да, бу кэлин сылларга, соҕотоҕун олорон, үгүс сыллар ааспыттарын кэннэ, сүрэхтэн тахсыбыт истиҥ тыл киһиэхэ хаһан эмит, туох барыта ааспытын кэннэ, өйдөнөн кэлиэн син эбит дии санаатым.

    Семен Петрович кэмэ.... Суруйааччылар, биһиги, бары эдэр соҕус этибит, таптал кэмэ этэ ол, таптал хоһуллара уонна элбэх үлэ да тэриллэр курдуга, ол дьон эрдэхтэринэ...

    “Манчаары маҥан ата!” Дьэ, чахчы да маҥан, Мэҥэ сирэнэн кыырайан аастаҕа Манчаары маҥан ата, Күөх Кэтириинэни сиэппитинэн. Чыаппара тыата бу дойдуттан арыый аллараа, Мыла үрэҕин аннын диэки, хара тыа быыһыгар Манчаары маҥан ата манан ааспыта...

    Семен Петрович, бу сирдэринэн баар эбит билигин даҕаны эн ааттыы-ахта сатаабыт алаастарыҥ — “Ырыа уҥуоҕа” даҕаны, “Оҕо мэҥэтэ” даҕаны... “Оҕо мэҥэтин” үрдүнэн билигин үрүҥ хоптолор кыырайаллар. Хантан кэллэ манна, бу эрбэһиннээх кыра алаас үрдүгэр, маннык элбэх үрүҥ хопто? Бу дойдуну ахтан ааспыт поэт өлбүтэ быданнаабытын кэннэ...

    /Кыым. Дьокуускай. Кулун тутар 28 к. 2000. С. 3/

 

 

    Іван Антонавіч Ласкоў нарадзіўся 19 чэрвеня 1941 года ў абласным горадзе Гомель Беларускай ССР ў сям’і рабочага. Бацька, Ласкавы Антон Іванавіч, украінец з Палтаўшчыны, які уцёк адтуль у 1933 годзе ў Гомель, ратуючыся ад галадамору, працаваў на гомельскай цукеркавай фабрыцы “Спартак”, у чэрвені 1941 году пайшоў на фронт і прапаў без зьвестак. Маці, Юлія Апанасаўна, якая нарадзілася ў былой Мінскай губэрні і да вайны працавала тэлеграфісткай у Гомелі, неўзабаве з маленькім дзіцем пераехала да сваякоў ў вёску Беразякі Краснапольскага раёну Магілёўскай вобласьці, дзе працавала у калгасе, памерла ў 1963 годзе. З Беразякоў, у якіх жыў да 1952 года, Ваня Ласкоў дасылаў свае допісы ў піянэрскія газэты, пачаў спрабаваць сябе ў паэзіі. З 1953 года Ласкоў выхоўваўся ў Магілёўскім спэцыяльным дзіцячым доме. Пасьля заканчэньня з залатым мэдалём сярэдняй школы, ён у 1958 годзе паступіў на хімічны факультэт Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэта, а ў 1966 годзе на аддзяленьне перакладу ў Літаратурны інстытут імя М. Горкага ў Маскве, які скончыў у 1971 годзе з чырвоным дыплёмам. Ад 1971 года па 1978 год працаваў у аддзеле лістоў, потым загадчыкам аддзела рабочай моладзі рэдакцыі газэты “Молодежь Якутии”, старшым рэдактарам аддзела масава-палітычнай літаратуры Якуцкага кніжнага выдавецтва (1972-1977). З 1977 году ён старшы літаратурны рэдактар часопіса “Полярная звезда”; у 1993 г. загадвае аддзелам крытыкі і навукі. Узнагароджаны Ганаровай Граматай Прэзыдыюму Вярхоўнага Савета ЯАССР. Сябра СП СССР з 1973 г. Памёр пры загадкавых абставінах 29 чэрвеня 1994 г. у прыгарадзе Якуцка.

    Юстына Ленская,

    Койданава