Saqa Sire - Alba Ruthenia: lutego 2023

КУЛЬГА

паэма

НІЯК НЕ МАГУ ВЫСВЕТЛІЦЬ

АД САМАГА НАРАДЖЭННЯ,

КАМУ ДАВЕРАНА СПРАВА

УВАСКРАШЭННЯ?

ЦІ НЕЙКАМУ БОГУ, ЦІ ЧОРТУ,

ЦІ ІX БЯЗГЛУЗДАЙ ЧЭЛЯДЗІ,

ШТО 3-ПАД МАГІЛЬНЫХ ПЛІТ ЧАСТА

УСТАЮЦЬ НЕ ЛЮДЗІ, А НЕЛЮДЗІ?

Максім Танк

ЖАЛЕЗНЫ КУЛЬГА

тры тысячы радкоў

пра боль

пра гнеў

пра помсту

боль забітага чалавека

гнеў забітага чалавека

помста забітага чалавека

Ці рэйкі слухаю я, ці кугу -

Гняце мяне трывога не пустая:

Са школьнай парты думкі пра Кульгу

З абдымкаў-абцугоў не выпускае.

О чалавек, забіты ні за грош,

Ні за свае і ні за продкаў віны -

Згніе пятля, пераржавее нож,

І спрахне той, хто карыстаўся імі.

Ты ў гэта верыў - воч не апускаў,

Ды падвяла святая немінучасць,

І ты яшчэ мільён разоў упаў -

І забяспечыў кату неўміручасць.

Дарма, ці што, так розна з даўніх дзён

Кваліфікуе белы свет калегаў:

Пяток зарэзаў - на табе праклён;

Забіў мільён - бяры жазло стратэгаў.

Не, не прайшоў бы ў геніі бандзюк,

Каб вырашаць пытанне давялося

Тым, хто ў палын засмяглы ці аўсюк

На чорным полі падаў, як калоссе.

Не ўнікнуў бы прысуду ліхадзей

За смерць,

што нёс і нёс без стомы людзям,

Ды ў тым і месца слабае ў людзей:

Не судзяць мёртвыя. Жывыя судзім!

І я жывы - жывенькі я, хаця

Была карычневая смерць так блізка,

Так абдзімала на зары жыцця, -

Аж калацілася аб столь калыска.

Жывы не мёртвы - шмат чаго ільга:

Зайсці ў кафэ, купіць сяброўцы кветак.

І пра Кульгу (хай на яго Кульга!)

Паразважаць бы мог я так і гэтак.

Ды ў бездань год пры бляску бліскавіц

Зірнуў аднойчы я ва ўпор - не ўпотай.

Як затрапеча зрок, як засмыліць!

І разважаць навек прайшла ахвота.

Ні жыта пышнае, ні чысты бор

Не зарубцуюць мне імгненне тое,

Калі запульсаваў стагоддзяў боль

Перада мною вольтавай дугою.

Ад той начы праз даўкі пыл шляхоў

Вяду сваю так званую калючасць -

Бязмежную нянавісць да Кульгоў

За ненажэрнасць іх і неўміручасць.

О чалавек, зніштожаны Кульгой,

Навечна я з табою непадзельны -

Іду з табою у агонь пякельны,

Іду у бой смяртэльны за табой,

КАРАГАЧ

Ад зрэнак гонячы сляпую муць,

Поўз па адгор'і - дзе яна, крыніца?

Я ўпарта верыў: варта мне глынуць -

І больш нічым не прыйдзецца лячыцца.

І не даваў ні кропелькі малой

Счарсцвелы крэмень і бугроў, і ямак,

Ды карагач узнёсся над скалой

І мне сабою паказаў напрамак.

Свяціў ён веццем ясным цераз змрок.

Там без вады б ён вырасці не змог.

І круглай, быццам шар зямны, была

Карагача закончаная крона;

На вастрыі магутнага ствала

Ледзь паварочвалася задумённа.

Плыў карагач над чорнай глыбінёй -

Зямлі зялёны сімвал... Божа мілы!

А я лічыў, што слоў сваіх са мной

Дваццатае стагоддзе не пусціла.

Яшчэ народаў розум душыць страх

Прад бажаством, правадыром ці кастай,

Яшчэ зямля стаіць на трох кітах,

Яшчэ Амудар’я ўпадае ў Каспій.

Яшчэ я сам нявольнік-уцякач -

Куды мяце мяне мой лёс нядобры? -

І ўсё ж так быў да глобуса падобны¹

На камянях узрослы карагач.

І я ляжаў, нібыта - напавал,

Вон з галавы нібы, што вось ён-поруч

Той самы найжаданы перавал,

А там, за ім - на бацькаўшчыну поўнач!

І нада мной чужы кажан лунаў,

Маланка злая грала на усходзе,

А я ляжаў і словы ўспамінаў,

Што ў чатырнаццатым забыў стагоддзі.

На цёплы ствол лягла рука мая,

І я упаў у слодыч ручая.

О карагач, высокі карагач,

Што ты хацеў бы пра мяне дачуцца?

Бягу я быццам, а за мной наўскач.

Без сну бягу - баюся не прачнуцца.

Я не грузін, не турак, не араб,

Не індуіст і не вогнепаклоннік.

Я сам не знаю хто. Я збеглы раб.

Палоннік збеглы я. 3 пялюх палоннік.

Куток мой родны - на якіх вятрах?

Куток мой родны - горы ты ці гоні?

Адно я ведаю: на поўнач шлях.

Мяне ўратуе поўнач ад пагоні!

Адно я ведаю: дайду! Дайду!

Пераадолею агні і воды.

Хай упаду - я дома упаду.

Не хлеба мне.

Свабоды мне! Свабоды!

І я заснуў на горкім палыне,

А сніў салодкую палоску жыта,

І, па-бацькоўску гладзячы мяне,

Мне карагач то з ласкай, то сярдзіта

Так гаварыў: - Забудзь сваю нуду

І мару з галавы пустую выкінь!

Адно пляцеш ты, о дзівак: “Дайду”.

Куды ты дойдзеш, о бядак вялікі?

Пераступі ж прыяцельскі парог

І ўсё займееш, пра якое мроіш.

Вось ліст зялёны — вернасці залог,

Вазьмі яго - і сэрца супакоіш.

Я увайшоў у сне у новы дзень.

А карагач кагосьці зваў галінай,

І вось - ледзь чутны дотык да грудзей,

Бы не рукі, а лапкі мурашынай.

Ліст узяла нячутная рука,

А я ўсхапіўся, быццам ад штуршка.

І ўбачыў я праз ранішні дымок

І глыбіню, з якой уночы выпаўз,

І да скалы прылеплены дамок,

І лапічак травы — авечы выпас.

І сэрца сцялася маё ў камяк,

І я падумаў: што са мною будзе?

На карагач папоўз... Аслаб, размяк!

А тут жа так: дзе дрэвы, там і людзі.

Ды ці ж такая — здольная на здзек?

Перада мной, як сонейка, устала.

Як чалавека: “Хто ты, чалавек?”

Раба, як чалавека, запытала!

Далонькай ценькай песцячы лісток,

Яна чакала, светлая, адказу.

Упершыню мяне чакалі так!

Ах, колькі, божа, “ўпершыню” адразу:

Упершыню за прагу уцячы

Не пагражалі ні бізун, ні яма,

І рысы дзеўчыны без паранджы

Так блізка бачыў першы раз таксама...

То сонца смаліць, то яго чарга -

Бязлітаснага холаду начнога,

Ды перавалакчы да ачага

Адвагі не набралася нябога.

Там паміраў стары. Зусім стары.

Як мох сівы. Яе сівое гора.

Каб не плаціць за поле і арык,

Сто зім назад ён перабраўся ў горы.

За годам год мінаў, як дзень за днём,

Даўно равеснікі пайшлі на неба,

А ён махаў нястомна кетмянём,

Пераціраючы граніт у глебу.

Ён гадаваў авечак, пасвіў коз,

Ды сам карміўся хлебам - ці не з гліны,

А сыр і мяса што паўгода нёс

На торжышча у бліжнюю даліну.

Гарлаў базар, грымеў, як крыгаход,

Глух-слепнуў дзедка і трымаўся ледзьве,

Затое дзевяноста дзевяць год

Вяртаўся ён дамоў са жменькай медзі.

Як часта чуў ён за плячамі смех...

З яго старцы смяяліся! На кпіны

Ён не зважаў. Пусцеў чарговы мех,

І цяжкай медзі большала ў хаціне.

І ўрэшце дзед пералічыў таньга ²,

Падперазаў кашэль з важкой начынкай -

На соты год прыйшоў да ачага

З пятнаццацігадоваю дзяўчынкай.

Ён зжыўся з каменем і камень з ім.

Дзесяцігоддзі не мяняў халата!

Сто год збіраў ён грошы на калым,

Ды назбіраў, бадай што, пазнавата.

Вось сонечны прамень -

ён б’е у твар,

Вось хлеба скібка і ляжанка з моху -

Пад небам госць ачуньвае патроху,

І у хаціне чэзне гаспадар.

Марудна гасла дзён яго цяпло;

То чуўся стогн з халупы, то рыданне:

Яго ў перадсмяротных сутаргах пякло

Няспраўджанае за сто год жаданне.

Без дай прычыны бы за разам раз

Гукаў ён купленую сваю мару,

Руку ускладваў на дзявочы пас -

Тады цішэў і засынаў памалу.

Яна між намі, дзелячы на двух

Пароўну клопат, лётала - вавёрка,

Ды клікаў дол яго мяцежны дух,

А мне свяціла шчэ адтэрміноўка.

Калі ж пераканаўся ён - канец,

Усё жыцця каменне перацёрта -

Мяне пазваў:

- Ты ўцёклы раб, хлапец.

Ды ты не раб душою - веру цвёрда!

І я ўцякаў - сто год. Ты мой працяг.

Мой стогадовы пот не быў дарэмным.

Хай не ўсяго - галоўнага дасяг;

Жыў і канаю я не пад’ярэмным!

Бяры дабро маё - дарую я,

Усё ў хаціне і вакол хаціны.

За сто сваіх пабольшыш утрая,

Як не змарнуеш з іх ані гадзіны.

Дзяўбі гару, у немачы дзяўбі,

І прыйдзе плён за працу і цярпенне.

Вось так і будуць збеглыя рабы

Вальнець ад пакалення ў пакаленне.

Я камень біў жалезным кетмянём -

З пляча, з размаху! Ныла-пела цела,

І камень паддаваўся! Дзень за днём

Палоска - спадчына мая - шырэла.

Якое гладкае яно было,

Матыкі стогадовае дзяржанне!

Якое шчасце на мяне плыло

З воч нечаканага майго кахання!

І сам я часам усміхаўся ёй.

Мы прастарэкавалі вельмі мала:

Чакала праца нас - гара гарой,

Яна ў каршэнь абодвух падганяла.

Вось цішыня, якую - дзень ці ноч -

Ты сам адно матыкаю трывожыш.

Вось дабрыня крыху раскосых воч -

Тых самых, без якіх ты жыць не зможаш.

Вось пад табою - глыбіня без дна,

Вось над табою - вышыня без неба!

І паміж імі - кволая яна,

А без яе ўсё гэта непатрэбна.

О, між нябёсамі і дном яна

З дарог бяды адна умее звесці

Ў незразумелы свет, дзе вышыня

І глыбіня свае мяняюць месцы.

Крык і храпенне, потнай сілы злосць

І сквапны свіст крывога ятагана -

Так першы раз сустрэў я ягамосць,

Упершыню убачыў Тамерлана.

Ён, як папраўдзе, шчэ не Тамерлан,

Шчэ не кульгае і рука ў парадку,

Ад шчанюкоў яго ні раб, ні пан

Яшчэ не уцякаюць без аглядкі.

Ці шчэ падлетак, ці ужо юнак,

На галаве - цюрбана мяты клунак;

Штаны, палапленыя абы-як...

Што ж, беднасць -

першы, ведама, рабунак.

Вось я ляжу, я, звязаны, і ў бок

За разам раз гваздае бот каляны -

Шчэ хлапчукоўскі па памерах бот,

А ўжо ў крыві - крыві маёй каханай.

І мне павек, відаць, не зразумець,

Чаму адразу не саскочыў з крокваў,

Калі, ужо канчаючы павець,

Пачуў цяжар чужых нядобрых крокаў.

Там мёртвы нукер. Я забіў яго.

І рэжа горла гнеў вастрэй аркана —

Так, я паспеў забіць, ды не таго,

Я на зямлі пакінуў Тамерлана.

Але ж і маху даў - якога даў!

Ды ўцям я, хто з іх хто,

і - божа мілы! -

Нікога б ён павек не забіваў.

Паўсвету ўратаваў бы ад магілы!

О, як вяроўку блытаў карагач,

Якія слаў бандзюк пракляцці голлю!

Пад чыстым дрэвам стаўшы ўраздзірач,

Што ён за слоўны бруд пускаў на волю!

Сам лез у крону вызваляць аркан.

Ды карагач шпурляў забойцу вобзем!

Ён вецце сек. Тупіўся ятаган:

Не пустазелле сек, не вербалоззе.

Калі ж свайго бандзюк дабіўся нейк

І мне ў пятлі паветра стала мала,

Наўсцяж па дрэве ўсім пранёсся енк -

Сук напалам яно пераламала.

Зноў рве аркан варожая рука,

Зноў у вачах крывавая залева -

І зноў адборнага свайго сука

Святое не пашкадавала дрэва.

І кат-падлетак, жоўты, як пяскі,

Матляў падрапанаю мокрай мордай,

І ападалі з грукатам сукі,

І падаў я, усё яшчэ не мёртвы.

Так на зямлі крышылася зямля -

Быцця аснова, людскасці апора,

Так над зямлёю, бачная здаля,

Вось агалялася яе сурова.

ГІСТОРЫКІ

Дзесяцігоддзяў пройдзе караван,

Дакладней, пратупоча ліхалецце -

І забіваць прывыкшы Тамерлан

Запрагне асабістага бяссмерця.

А што? Як тут душою ні крыві,

Ні прыбядняйся - дасягненняў маса:

Там - моры морамі людской крыві,

Там - горы горамі людскога мяса.

Ды вось бяда -

хоць падай ты, хоць стой,

Бескампрамісны запавет карана:

Паліць - палі партрэты, а вось свой

Займець - малюсенькі! -

не маеш права.

Ужо і сам ты не былы басяк,

Не злы дзядок з мінулым не узорным -

Такіх вышынь бязлітасных дасяг,

Што воўчы бляск вачэй здаецца зорным;

Ужо і ўласнае імя - пад печ,

Як замалую (вырас!) апранаху:

То Сын Алаха, то Алаха Меч,

То вось Надзея - ўсё яго ж, Алаха.

Цяпер бы камень рэзаць, гліну мяць

(Чужымі, справа ясная, рукамі)

Ды позы адпаведныя прымаць.

На жаль! Алах - не дрэмле ён над намі.

Хто б столькі змог яшчэ нарабаваць?

І на: да неўміручасці няўлоўнай

Загадана дарог не выбіраць.

Адна дазволеная: вобраз слоўны.

Я чую, як забітыя не спяць,

Як раненыя стогнуць у знямозе,

Як дабіраны пёрамі рыпяць

Хвалу тваёй чарговай перамозе.

Шкадую іх! Судзіў жа лёс абраць

Сабе занятак гэтакі няўдзячны:

Пудовыя тамы уласных “прац”

Перарабляй адно ды перайначвай.

Не дагадзіў Надзеі ні адзін:

Як пратакол вядзе Гіяс-ад-дзін,

Аббас-ад-дзін затое балабоніць,

Насір-ад-дзін кроў ручаямі гоніць.

Мазгоў - што тут спрачацца -

не стае,

Ды ацані, Надзея, як старанна

Рыпяць пяром гісторыкі твае,

Або, як сам завеш іх, дабіраны!

Не, недарэмна над жыццём тваім,

Чаруючы, заносілі каламы ³:

Дзе незаслужаных пажараў дым?

Засыпаныя занішто каналы?

Пад пчол гудзенне і завей усхрап,

І золкім раннем, і у цёплы вечар

Чарніла смокчуць іх каламы, каб

Усё тваё табе не гнула плечы.

Ды ўсё адно начэй табе не спаць,

Ты змрочна мысліш стоячы і лежма:

Жыццё, бадай што, лепш не апісаць.

А смерць яны апішуць як належна?

А не успомняць тут жа, як памрэш

(і успомняць -

вось дзе зло! - беспакарана!),

Што знаў не тое каб не кожны верш -

Нат і не кожную суру ⁴ карана?

Дабіраннё, падступныя сычы,

Хто ім у глоткі выплюхне чарніла,

Хто не змарудзіць рукі адсячы,

Каб Найвялікшай славы не чарнілі?

А можа, іх самому перабіць?

Хто чуў і бачыў - заўсёды небяспечны!

О Меч, табе ці не пара пабыць,

Хоць са сваімі, крышку больш сардэчным?

На шмат гадоў цябе перажывуць

Гісторыкі-найміты дабіраны,

Ды і у думках нат не назавуць,

Не тое што уголас, Тамерланам ⁵.

Твае паходы перад зрокам іх -

Спустошаныя гарады і храмы...

Я ведаю сакратароў тваіх:

Яны не супраць справы той жа самай!

Пырне ў чарніла дзідаю-пяром,

На кончык вока спрытнае нацэліць,

І ўжо не графіць ліст, а за бугром

Нарабаванае з такімі ж дзеліць.

І вобраз твой, прыдуманы табой,

Не ўліўся у свядомасць чалавецтва

Не з-за каварства гэтых, што ядой

Тваёй карміліся. Наладзім следства!

Падняў сякеру кат, напружыў дух:

Гух! - галава скацілася з памосту.

За нос яе ды да астатніх - плюх!

Як вычваралася ўсё гэта проста!

Упала галава як галава.

Па тамерланаўскіх часах - не дзіва!

А у натоўпе нехта: - А-а! А!

Ды безвыходна гэтак, так тужліва!

І ты зірнуў уважліва ў народ -

Як аглушыў правальных воч дуплетам,

І ты спытаў: - Хто распінае рот?

І твой ахоўнік: - Раб, о Светач Свету!

Хлапчук, падлетак! Мо, нажом пад дых?

А ты падумаў: “Хопіць нам і тых”.

Крычаў герольд, і з сумнай чарады

Ізноў кагосьці валаклі на плаху,

І не разгледзеў, не разгледзеў ты

Гісторыка ў рабе Ібн-Арабшаху ⁶.

Не абясшкодзіў ворага свайго,

А што табе ў той момант каштавала?

Відаць, не лёс аберагаў яго.

Сама Гісторыя аберагала...

Ён брыў дадому праз Харэзм і Крым,

Брыў у Дамаск свой, ад пакут бяссонны,

І сонца жудаснае йшло за ім,

І цікавалі здобыч скарпіёны.

Яшчэ муціла Белую Арду,

Шчэ Залатую калаціла роспач,

Яшчэ Кульгі рудую бараду

Тут паміналі, як чуму і воспу.

ПЛАЧ ІБН-АРАБШАХА

О родны край, любі цябе алах,

Як мне ізноў убачыцца з табою?

Жыцця не хопіць на вакольны шлях,

А шлях прамы аддадзены разбою.

Гарыць чалма на галаве маёй,

А я дарогаю, ад прыску шэрай,

Іду дамоў з надзеяю малой,

Іду дадому я з вялікай верай.

Пякуць калючкі пяты, як ражны,

І гарачынь вакол, а сэрца стыне.

О будзь жа ты пракляты, шлях кружны,

Бясконцы шлях па камянях пустыні!

Пачуй мяне, мой недасяглы кут!

Я сорак год нясу цераз планету

Мой боль, мой сорам,

суд мой і прысуд -

Прысуд вякоў Гвалтаўніку Сусвету!

Ты мала ведаў, Меч, пра Край Завей.

А Русь багата пра Цяміра чула!

Углядвалася ўдалеч: што за змей

З агнём у пашчы лётае-качуе?

Ты на Кітай тапырыў сквапны вус,

Ты рыхтаваў паход на Баязета ⁷.

Біў Тахтамыша ⁸ і Суфі ⁹, а Русь

Прыглядвалася моўчкі да суседа.

І зверствы рэдкасныя там і сям

І не палохалі, і не дзівілі.

Адно было, па шчырасці, няўцям:

Чаго татары там не падзялілі?

Ты піў, ты тлустае смактаў рабро,

Ты у гарэм кульгаў павесяліцца -

За ўсім сачыла белае пяро

Суровага сівога летапісца.

Табе паслы у спёку і туман

Дарункаў царскіх гналі караваны -

Тут натавалі сціплы караван,

Упершыню табой абрабаваны.

“О Шчодрасць Неба, Ўтаймаванне

Бур!” -

Табе штодзённа дабіраны пелі.

А тут такое пра цябе, Цімур,

І на пергаменце, і на паперы...

НІКАНАЎСКІ ЛЕТАПІС

“Н бяше от тоя страны Темирь

Старейшины заяикского сын;

Егда еще ему бо младу сушу,

Он украде овцю у человека;

И бысть постижен он, и много бьен,

И наполы бедру переломиша,

И мняще мртва, поганым псом на снедь

Его с великим повергоша гневом;

Но исцеле он от недуга все ж

И ногу перебитую свою

Железом прекова, и того ради

Темирь-Аксаком прозван был Темирь:

Темирь татарским языком железо,

Аксак — хромець толкуется; и тако

От дел и вещи имя он приял;

Но он по исцелении от ран

Злонравиа не токмо не лишися,

Но паче стал неистовствовать: бысть

Он лют разбойник, и к нему жестоцы

Шли юноши — жестоцы, яко сам;

Егда же бысть числом их яко сто -

Темиря нарекоша атаманом;

Егда же тысящу мужей стяжа -

Князем зваху яго”.

А дабіранаў борздае сціло

Цябе найменавала Верай Веры!

Н-на, непрывабнае ў цябе было

Світанне палітычнае кар’еры.

Падумаць толькі:

ты сцягнуў “овцю”!

Алаха Меч не грэбаваў авечкай!

Згадзіся: не да твару малайцу

У палітскокі - ад такое печкі.

Падумаць толькі:

“брошен псом на снедь”!

Шчэ “наполы бедру переломиша”!

Калецтва з-за курдзючнае займець...

Прызнайся сам: нявартая афіша.

“Кульга! Кульга! Зламаная нага!

Хлявы з авечкамі ва ўдоў руйнуе!”

Падобнага палітыку, Кульга,

Не забывае свет і не даруе.

САРАНЧА

О Стэпаў Стэп, які ж бясконцы ты!

Сто доўгіх дзён у сёдлах нас гайдае,

А той, каго мы гонім, лататы

І не дае, а ўсё-такі знікае.

Пачуў, канечне, як сто дзён назад

Я з караванам з Індыі вярнуўся...

Гляджу - ні жонак і ні шпачанят...

Ды я не ўпаў, хоць і было - жахнуўся.

Я моўчкі спалены абкрочыў дом,

Асколкі кубкаў і абломкі лесвіц,

І над сваім разбураным гняздом

Даў клятву я гвалтаўніка павесіць.

Не, я не стаў зноў падымаць жытло,

Да скону дзён на латы ставіць латы

Не стаў я, не - ўсё, што ў мяне было,

Я пераплавіў у мячы і латы.

Такой, як лета, ўпальнае вясны

Я сорак год не памятаў ці болей.

Пааджывалі Дзеці Сатаны

І ў чорных скалах, і у чыстым полі.

Пад сонцам вогненным дыміўся юрт,

А нечысць, давячыся, жыравала -

На кожным кроку пасткі каракурт

Плёў з аганьком, а саранча ліняла.

Ах, не пашле алах карачуна!

Як падарунак ёй гарачыня.

Кішма і на буграх, і у правалах -

Я назіраў за ёю на прывалах.

Яшчэ учора быццам на вачах

Яна адзежку цесную мяняла,

А новая ужо не па плячах,

Харчоў ранейшых для наедку мала.

Ад траўкі ціхай да карагача

Ўсё ў стэпе прыслухоўвалася хмура,

Як з хрумстам балявала саранча,

Як зноў на ёй наўсцяж трашчала скура.

О Стэпаў Стэп, не лог ты, не мурог.

След на табе - як на астылай лаве,

Ды тых слядоў я прапусціць не мог -

Іх і не думаў замятаць Кульгавы.

Туды, сюды - ваўчугам без дарог,

Пажары пакідаючы на памяць.

Прыспешваў я сяброў сваіх, як мог,

Ды дзе яго заспець - не мог уцяміць.

Ужо я чуў, дзе ён учора быў,

Ужо я ведаў, дзе ён сёння свішча -

Ляцеў туды, а толькі і лавіў

Чарговы напамінак - папялішча.

Шчасліўчык, хоць калека - з дня у дзень

Раслі рады яго шалёнай хеўры,

А у мяне не большала людзей,

Цягліцы слаблі і здавалі нервы.

Яна паўзла увасабленнем зла,

Як чорных сіл маўклівае паўстанне.

Яна мяняла скуру і паўзла -

Няўхільна, неадольна, аднастайна.

Яна паўзла, абсмоктваючы стэп,

І косці агаляліся у стэпе,

Так Стэпаў Стэп ператварыўся ў склеп

У саранчы адкідах, як у крэпе.

Дык дзе ж вы, людзі? Ці жывыя вы?

Ідзіце ў стэп, насустрач ёй ідзіце,

Ёй на шляху выкопвайце равы,

Тапчыце поскудзь гэту і паліце!

... Ані сагнуты дзед, ані хлапчук

У стэп не заявіліся ні разу,

І толькі саранчовых сківіц стук

Быў мне на словы палкія адказам.

І ў ясны дзень, і ў цемрадзі начной,

Бяскрылая, яна збірала сілы,

Каб - вось яно! - дарослай саранчой

Расправіць раптам крылы і надкрыллі.

Яны мой дом спалілі упяцёх.

Ды ў стэп самум занёс разбою вірус,

І да Кульгі паток граміл пацёк.

Гляджу - атрад яго у войска вырас.

Ва ўсе закуткі несла хэўра смерць,

І з краю ў край паўзлі благія чуткі:

Яна да поўдня большае на трэць,

Яна двайною робіцца штосуткі.

Ды сорак мужных волатаў маіх

На тыя дзівы ўвагі не звярталі.

Я спадзявацца цалкам мог на іх,

Іх сталь мячоў і сэрцы іх са сталі.

І зноў Кульгавы раставаў, як дым,

Знікаў у стэпе, быццам дух бясплотны,

І я за ім імчаўся, а між тым

Лепш павярнуць было у бок зваротны.

І ўрэшце там, дзе сходзяцца хрыбты,

Ён перадумаў падымацца вышай,

І час прыйшоў нам біцца, і тады

Ён сам з цясніны мне насустрач выйшаў.

І палі вобзем кветкі у садах,

І палі ніцма палявыя злакі,

Калі на саранчовых крылах Жах -

Адзін узмах! - свае накрэсліў знакі ¹⁰.

І сонца згасла ў вышыні - зірні:

То аж да сонца узвілася зграя.

Бязмежнай даўжыні і таўшчыні,

На ўвесь сусвет сябе распасцірае.

Цяпер дзярыце чорныя раты,

Завіце у збавіцелі прарока.

Яна зжарэ і травы, і кусты,

І карагач ля вашага парога.

Цяпер грыміце лыжкамі ў тазы

З надзеяй, што яе прымусіць гэта

З такой уласнай вашае сабзы

Пераляцець па яблыні суседа.

Крычыце буру! Мо пачуе вас.

Адна яна ўратуе - клічце буру!

Вы прапусцілі той шчаслівы час,

Калі яна яшчэ мяняла скуру.

ЧЫРЧЫК

Як выбіваўся наш антыгерой

З бацькоўскай мазанкі ў палац вяльможны?

Царом і той шчасліваю парой

Мог стаць разбойнік о-ё-ёй не кожны.

Цяпер і спрэс такога не чуваць,

І пэўна сённяшняму жывадзёру

Над подзвігам Кульгі памазгаваць

Хацелася б у пошуках узору.

Дык вось. Не толькі дабратворны час —

Яшчэ патрэбен дзядзька для пачатку.

Есць дзядзька ў вас, на службу прыме вас

З усёю бандаю — усё ў парадку.

Яшчэ умова: дзядзька у гадах,

Аднак глядзіць на маладосць не кобрай

І, раз прыняў вас пад гасцінны дах,

Дык з вамі носіцца як з тою торбай.

Ды неяк ранкам вы яму «банжур»,

А ён з паведамленнем (ух! Кінжальным!),

Што хан фармальны ваш, Кутлуг-Цімур,

Ідзе на вас, каб больш не быць фармальным.

Вы тут жа вымаўляеце «адзью»,

Спакойна напінаеце кальчугу

І ведзяце спакойна раць сваю...

На службу нефармальнаму Кутлугу.

Кутлуг-Цімур падумае і раз! -

Вам дзядзькаў Шахрысябз аддасць за гэта.

Так, не саромейцеся, Шахрысябз,

Ізноў жа з дзядзькавым і вілаетам ¹¹.

Сам дзядзька,

як ні горка, прыме смерць...

Усім такім, як ён, урок прадметны,

Якая слодыч за нябожа мець

Таго, хто цэліць аж на троп сусветны.

Затым Кутлуг-Цімур пакіне свет,

І зноў ушчэнт разваліцца дзяржава.

Ну, вось у вас ужо і вілает -

Краевугольны камень вашай славы.

А як Ільяс-Хаджа (Кутлугавіч),

Бы сам Кутлуг, уздумае прыдрацца -

Усё: адвярніце безуважна лыч

І наадрэз:

“Я - падпарадкавацца?!”

Вядома, хану даць па кумпяку -

Не камара прыстукнуць: мала банды!

Ды вам працягне брацкую руку

Эмір Хусейн, правіцель Самарканда.

А каб ямчэй эміра прывязаць,

Каб з ім саюз замацаваць надзейна,

Кліны як распачнеце падбіваць

Да дзеўчыны Ульджай, сястры Хусейна!

Хай касавокая, і не крыху,

Хай не блішчыць абліччам -

быццам праным -

Па-мусульманску на даўгім вяку

Яшчэ нажэніцеся. З поўным правам!

Ну, а галоўнае, Ільяс за чуб

Сваіх цягае там, а вам — ні слова.

Як ні круці, не бескарысны шлюб

На палітычнай, так сказаць, аснове!

Не без ухабін і славутых тракт

Дазвольце ж нашай нетактоўнай музе

Які ўжо там, да д’ябла, з катам такт!

Напомніць злёгку аб адным канфузе.

Увага — пачынаю свой расказ:

Хоць і маўчаў ажно гады чатыры,

Ды памірыцца ўсё ж не мог Ільяс

З тым, што ўдзівачылі сваякі-эміры.

І вось на беразе ракі Чырчык

Сышліся ўрэшце мужныя мужчыны,

Каб з дапамогаю мячоў і пік

Правентыліраваць наконт даніны.

Як гарцаваў, як выгінаўся хан

На інаходцу жоўтым, што бархан!

Як на патыліцы скакала коска -

Спакон адзнака годнасці мангольскай!

Трос і Кульгавы коскаю рудой,

Адзін Хусейн быў лысы, як калена.

Перазірнуліся: - У бой? - У бой! -

І ўсё вакол нібыта ашалела.

А што ж Чырчык? А ён разліўся. Ураз!

Так хлабыснулі па ўзбярэжжы хвалі,

Што дрэўцы-кусцікі закалыхалі.

Такую навялі на полі гразь!

О страх і жудасць конскай цеснаты!

Такога не было і ўжо не будзе:

То скакуны сядалі на хвасты,

То ім пад капыты ляцелі людзі.

Фантаны пырскаў білі па вачах,

Струмені мулу цалавалі ў губы.

І крык, і стогн, і радасць, і адчай -

Злілося ўсё ў агульным гуле згубы.

І паімчаў Кульгавы ад ракі!

Пабег, салонай пырскаючы слінай,

У стэп начны панёсся напрасткі -

Ілбом да Джэйхуна ¹², да бойкі спінай.

Што замаркоціўся, свавольнік Чыр ¹³?

А быў гарэзлівы, як адпачынак!

Нябось баішся, што кульга-эмір

Табе яшчэ прыпомніць твой учынак?

Ах, маеш, маеш рацыю, браток!

Бо як паслухаць мілых дабіранаў,

Дык вінаваты толькі “зла паток”

У той няўдачы даўняй Тамерлана.

Ты чуеш, як адзінаю гурмой,

Ратуючы аўтарытэт куміра,

З гразёй мяшаюць мул “паганы” твой:

Маўляў, стрыножыў конніцу эміра!

Што ж, дабіран -

не цар і не сатрап.

Куды падзенецца з пісакаў кожны,

Калі не дапускаць прадпішуць, каб

Стаў пераможаным Непераможны.

Ды уяві -

шэсцьсот амаль што зім

Купаюцца яны у водах Леты,

А дабіранскі погляд - не зусім.

Жывыя дабіранаў аргументы!

Для коней перашкода гразь, маўляў,

А Тамерлан на конях ваяваў,-

Па тоўстых працах, патануць не ў стане,

Плыве бяссмертнае іх меркаванне.

Бы і маленькі, так сабе падман,

А столькі год працуе, як вялікі!

Ну хто цяпер уцяміць, што і хан

Не пешадралам біўся на Чырчыку?

АБУ-БЕКР КЕЛЯВІ

О, хто шчэ учора з нас падумаць мог,

Што лгаў Хусейн, за чаркаю ваяка,

Калі крычаў, што цераз наш парог

Не пераступіць ні адзін сабака?

Ці ж не гарлаў ён палка там і сям,

Што ўсе Ільясавы яго баяцца,

Што з дня на дзень хан-стэпавік і сам

У Самарканд заявіцца наймацца?

Гулянкі, скачкі і гулянкі зноў.

Прывык правіцель да такой маліны!

Дарэмна дэпутацыяй майстроў

Паставіць сцены мы яго малілі.

Распуста памяць з’ела, як іржа,

Забыўся у палаца ўгары шызым,

Што нашы сцены знесены Чынгізам.

А ці ж не Чынгізід Ільяс-Хаджа?

Пакуль брахаў, падаткі прапіваў,

Раскашаваў з рабынямі ў гарэме,

Стэпавікоў сваіх Ільяс збіраў,

І кішлакі вакол ужо гарэлі.

Як меч упала вестка, як палаш,

З канца ў канец праджгала за імгненне,

Аж здрыгануўся добры горад наш,

Бы ад грымотнага землетрасення:

Разбіў Хусейна і Кульгу Ільяс,

Цяпер здабычу, скалячыся, дзеліць.

Куды далей яму? На нас! А ў нас -

Ні войска (звёў Хусейн), ні цытадэлі.

Раўла малеча, кленчылі бацькі

Прад небам і алахам, як звычайна.

Купцы тавар укручвалі ў цюкі,

Базары разбягаліся адчайна.

Ды я, трапач бавоўны Абу-Бекр,

Да зброі! -

ўсім крычу я з мінарэта.

Хай нас пакінуў бессаромны бек.

Ягоная -

не наша песня спета!

Вам, самаркандцы, вам, мае браты,

Я паўтараю:

ў зброі наш ратунак!

Перад качэўнікам звязацца ў клунак?

Пад ханскі нож падставіць жываты?!

Гэй, самаркандцы!

Досыць па кутах.

Няўжо з адказам хану запаволім?

Мы не каменьчыкі з гульні ў калах ¹⁴,

Сабой гуляць нікому не дазволім.

Гэй, сербядары! ¹⁵ Давядзем, што мы

Завемся шыбенікамі па праву.

Свой горад уратуем ад чумы,

Народ свой уратуем ад расправы.

І што правіцелю не па зубах,

Магчыма, зробіць і трапач бавоўны!..

Спярша, пераадольваючы жах,

На крык мой адгукаліся няўлоўна;

Пасля, падхоплены, ён зазвінеў,

Ад грабара панёсся да паэта,

І узняліся ўпэўненасць і гнеў

Вышэй за ўсе на свеце мінарэты!

Сустрэлі мы (вучыся ў нас, Хусейн!),

Хан будзе помніць стрэчу да магілы.

Мы уваходы ў Самарканд усе

Каменнем і ламаччам завалілі.

Адзін свабодны кінулі: капкан

Нарыхтавалі, а яны і рады!

У горад шусь даўжэзнай кавалькадай!

Наперадзе - яснавяльможны хан.

Дэвіз слабых: спачатку замані,

А потым бі. І прагучалі словы!

З дувалаў, дахаў цэгла, камяні

ІІасыпаліся градам на галовы.

Завылі жаласна стэпавікі:

Куды ім з коньмі ў бітве тон цагельнай!

Уперад - нельга, нельга і ў бакі,

Назад - свае стаяць сцяной суцэльнай.

І ўсё ж прыйшлося бегчы ім назад!

Іх і услед хвастаў каменны град.

Як себзяварцы, ўладу мы ўзялі.

Калі шчэ ў свеце знойдзецца краіна,

Дзе людзі простыя бы дараслі

Жыць без цара, без хана, без эміра?

Мы — дараслі. Мы панавалі год.

Упершыню тады спазнаў народ —

Шавец і садавод, купец і конюх —

Што значыць па уласных жыць законах.

Ды трэба думаць, мы не ў добры час

Забыліся на нашага Хусейна,

І ён з Кульгой у цёплы дзень вясенні

Прыйшоў сказаць, што памятаў пра нас.

Яны прыйшлі, вядома, не удвух...

Я бачыў ясна усяго з дувала,

Як з гікам лёталі за зухам зух,

Як ветрам грывы коням раздзімала.

І нам, здавалася, здавацца лепш,

Каб не дражніць дзікое тое войска,

Ды і у іх з галоў не йшло найперш,

Як частавалі хана мы па-свойску.

І вось ганец па ранішняй расе:

Маўляў, даруе вам эмір Хусейн

І запрашае на перагаворы.

Сам зірк ды зірк вакол! І смех, і гора.

За горад вывелі мы пасланца.

Далі ў каршэнь — панёсся без дарогі!

А мы рашылі: б’ёмся да канца.

Рыхтуем Самарканд свой да аблогі!

Так вырашылі мы. Ды уначы,

Як цень, прыйшоў другі -

ганец Цімура.

Маўляў, эмір гатовы памагчы...

Чым памагчы? Садраць са швагра скуру.

І калі згодны, то павінны мы

Прыйсці нібыта на перагаворы.

“Схавайце зброю пад свае уборы.

А там... Хай спапяляць яго грамы!”

Ноч навылёт кіпела спрэчка ў нас:

Які Кульгаваму даваць адказ?

Ці ж не бывае, што ваўкі грызуцца?

Ох, каб жа нам, сябры, не каўзануцца!

Турнуць бы абаіх назад у стэп,

Ды для таго шчэ горад не акрэп.

Ні ззяння траў, ні голасу вады,

Ні нават ветру вечнай кругаверці.

Буза ¹⁶ і кроў сцякаюць з барады

На чорны Стэпаў Стэп,

што пахне смерцю.

Дык вось, чаму ламаў Кульга брыво,

Да кубка хілячы кумган ¹⁷ зялёны!

Дык вось чаму праклятае пітво

Здавалася то горкім, то салёным!

Замоўкнуў вецер, высахла вада,

Паніклі і заледзянелі травы.

Ім не мяне, нікчэмнага, шкада,

Народную аплакваюць дзяржаву!

Пракляцце Абу-Бекру Келяві!

Пракляцце на зямлі і пад зямлёю!

Я пабратаўся — хай на міг! — з змяёю,

Што чалавечай прагнула крыві.

КЕЙХАСРОЎ

Я - Кейхасроў, я чорны, як зямля.

Я уладар наследны Хуталяна! ¹⁸

Вам пра мяне вядома? Гэта я

Прышыў на паляванні Казагана.

Ён уявіў сябе, бязмозгі бек,

Адзіным уладальнікам Зарэчча ¹⁹,

Ды я пераламаў яму хрыбет —

Такога ўрач ніводзін не залечыць.

У зорках перлаў з кумпала да пят,

Ажно зірнуць было зайздросна небу!

А я яго - ў палаплены халат

Ды за курган, шакалам на патрэбу.

Заві мяне забойцам! Я прывык

Даўно да важкага майго празвання.

Чапаць мяне не раю - стэпавік!

Хто патрабуе падпарадкавання?

Усе мяне баяцца як агню,

Чакае кожны ўдару і падвоху.

Табе такое што, упершыню?

Што зробіш, браце-гуманіст. Эпоха!

Пакуль стаіш, як бык, нароўні з ім —

З табою хай не шчодры ён, ды ветлы;

А стане заўтра ўладаром тваім -

І не заўважыш, як кацёл адсеклі.

Я Кейхасроў!

Я чорны, як зямля.

Я не вярблюд, не горліца, не серна.

Вам пра мяне вядома! Гэта я

Прышыў у Балху ёлупа Хусейна.

Балх аблажыў раз’юшаны Кульга:

Не падзялілі ўлады прайдзісветы!

Я прывалок Хусейна, кінуў: - Га?

І мне кіўнуў Кульга на вокліч гэты.

Вось зух дык зух!

Хусейна братам зваў,

Дзіцятак майстраваў з яго сястрою,

А перавагу ў сіле даказаў -

І падарыў эміра Кейхасрову.

Я згроб Хусейна ў свой тугі кулак

І трапяткое, як яечня, цела

Пырнуў крывым нажом, пырнуў, ды так,

Што кроў на сажань з гакам засвішчэла.

Ах, Цімурленг,

ах, падкалодны вуж,

Цяпер і ён на ханскі трон ірвецца.

Прышыю і яго, як буду дуж:

Нічога болей мне не застаецца.

Дзіравы мой паходны балаган.

Вунь у Цімура: не шацёр - палаты!

Ды у маім валасяны аркан.

Яго, Кульга, займееш ты без платы.

Не бездань-прорва у мяне байцоў.

Вунь у Цімура: без канца і краю!

Ды я сваіх адпетых малайцоў

Хоць за кусточкам ад Кульгі схаваю.

Кіпіць на ярым вогнішчы буза,

Трашчаць-смыляць калючкі саксаула.

Сцякае тлушч з кебаба ²⁰, як сляза,

Дурманіць нюх сабачы каравула.

Красунька спіць - паказытаў як след,

Храпе, не дачакаўшыся кебаба.

Спіць, як байбак, хаця на гэты свет

Не для таго, каб спаць,

прыходзіць баба.

А я згрызу авечку да маслоў.

Вагу збаўляць сваю ніяк мне нельга:

Не паслязаўтра — заўтра Кейхасроў

Памацае у бітве Цімурленга.

Спачатку пойдзе ў гэты бой Суфі,

Правіцель непакорнага Харэзма:

Не ад нажніц мужык, не ад сахі —

У паглядзе медзь, у голасе жалеза.

Калі ж на славу пойдзе валтузня,

Я са сваімі хлопцамі з засады

І накірую жвавага каня;

Тады, Кульга, не вымаліш спагады!

Кіпіць буза. Падай чарпак, слуга.

Ды не згінайся прада мной дугою!

Давай кульнём за тое, каб нага

Не валачылася больш за Кульгою.

Галаварэзы! Не крычаць: алах.

Разлічваць на алаха дапамогу...

Хо, каб разлічваў я! Даўно бы спрах.

Галаварэзы! Не крычаць: алах.

У нас сягоння ціхая дарога.

Кранай, за абармотам абармот,

Нягоднік за нягоднікам, наперад!

...То раступаўся нехаця чарот,

То зноў сплятаўся ў непралазны нерат.

А там, куды ішлі мы, вухкаў бой.

Цясніў Кульга правіцеля Харэзма.

Ён любаваўся ўжо самім сабой,

Не чуў Кульга душой сваёй рабой,

Што лезе ў тыл яго такі гарэза.

Не, ён шчасліўчык, што там ні кажы,

Ды не стрымаць арлоў маіх балоту.

Хо-хо! Хо-хо! Бярыся за нажы.

Хо-хо! Хо-хо! Бярыся за работу!

Чалма? Далоў яе! Не да яе.

Ні моцы, ні мазгоў не дадае.

Да д’ябла правілы і запаветы -

Хай космы разлятаюцца па ветры!

Ала! Ала! Мужчыны! Бісміла! ²¹

І развінуліся за спінай крылы

Маёй удачы і яго магілы -

А не было ж ніводнага крыла.

Ала! Ала! Сумненняў не бяры

У свой запас -

на ўсё ляці з размаху.

Вунь Цімурленга гнюсныя шатры,

Яны ўжо, бачыш, курчацца ад страху.

Ала! Ала! Мяцежны стук падкоў,

Клінка свячэнне над мяцежнай грывай,

І я лячу, вялікі Кейхасроў,

На смерць лячу вясёлкаю шчаслівай.

Вось Цімурленг. Ала! Ала! Ала!

Калі, сячы цюрбаны і халаты.

Няхай жыве грымотная страла,

Няхай жыве цяжкі клінок адплаты!

Не! Ні у той дзень чорны, ні пасля

Больш не прымаў бы Цімурленг парада.

О гром нябёсаў! Спапялі асла.

Ён засланіў грудзьмі сваімі гада!

Безабаронны, пад каня майго

Ён раптам рынуўся, барлас ²² пракляты,

І не паспеў я прычасаць яго,

Як вобзем грымнуўся, задраўшы пяты.

Які герой! Надзіва ўсёй зямлі.

Якую зорку ўратаваў сабою!

О Смерцяў Смерць, тупіцу спапялі,

Не дай і ў пекле ні на міг спакою.

Дрыжы, зямля, глытай агонь і дым,

Дарэмна пыжыцца і ў грудзі стукаць

Упаў апошні з тых забітых ім,

Хто мог яго самога укаюкаць.

СТЭП

Маверанахр.

Забыты стэп і век.

Маўклівы дзень усходзіць над курганам.

І я ляжу, забіты чалавек,

Я чалавек, забіты Тамерланам.

Ляжу я не глухі і не сляпы.

О плоскі дэрвіш, што ідзе у Меку,

На голы чэрап мой не наступі -

Ён да пары належаў чалавеку.

Калі ахвота, праху пакланіся,

Ды не малі алаха. Не маліся.

І модлы, і праклёны - ўсё дарма.

Дзе Тамерлан - алаха там няма.

Што захістаўся? Закруціў смурод?

Ці ад блюзнерскіх слоў душа нямее?

Нічога не пачуў ты, мой юрод.

Пачуць забітага не кожны ўмее.

Ды і наогул ты прысніўся мне

З усёй сваёй паставай недарэчнай.

Ты можаш забрысці адно у сне

У гэты стэп жалобы векавечнай.

Тут ні звяроў, ні птушак, ні ракіт,

Ні нават траў -

смерць правіць адмыслова.

Ідзе ў касцей абпалены блакіт

Да чалавека звернутае слова.

Тут двухметровая гюрза адна

У мёртвыя вачніцы зазірае

І цераз міг з уздрыгам адпаўзае,

Спазнаўшы чалавечае да дна.

Сівее сонца ад маіх пакут -

Бяссмертны сведка неўміручай мукі.

А я ляжу. Ляжу не толькі тут.

Ляжу па стэпах я, разняўшы рукі.

Ляжу па стэпах я, забіты ім,

Па ўсіх, па ўсіх, мільён разоў забіты.

Вось Індастана памінальны дым!

Вось Эрэбуні туфавыя пліты...

Я пад Руставі стыну на бугры,

Пад Марагой угнойваю я глебу.

Два дні назад зарэзаны ў Халебе,

Працяты ўчора я у Анкары.

І стогне Стэпаў Стэп наўсцяж, наскрозь.

О Стэпаў Стэп, табе й рыдаць няма чым,

А мы, забітыя, за мора слёз,

Што выліў ты - нічым мы не аддзячым.

О Стэпаў Стэп, чым вінаваты ты,

Апошняе прыстанішча караных,

Дзе шэсць вякоў ні спёкі, ні слаты,

Ні кветак залатых, ні траў рахманых,

Дзе толькі ты, навечна ты -

Апошняе прыстанішча ўкараных.

Хто там мармыча сам сабе у вус,

Хто у літаўры лупіць, як наняты,

Што ён Алтын-Арду ²³ таптаў зацята,

Каб разняволіць паланянку Русь?

Б’юць барабаны, палымнеюць коп’і,

Усё бліжай ноч варожага кальца...

Гараць на балявым краі Еўропы

Разваліны бязвіннага Яльца ²⁴.

Дым па Русі,

па ўсёй вялікай чад,

Цем над матуляй неба аблажыла,

Па ўсёй Русі гудуць званы набат,

Па ўсёй Русі ўстаюць на бой дружыны.

Па ўсёй Русі ад Польшчы да Арды

Святую раць вяшчальнікі склікаюць...

Не так прыходзяць вызваляць з бяды.

Не так свабоданосцаў сустракаюць!

О Русь-бядачка! Кінуўшы наўзнак,

Шалёны вораг над табой гундосіў,

І дзвесце год ні голуб, ні каршак

Табе свабоды ў дзюбе не прыносіў.

Яе расцілі жытам у палях,

Яе у кузнях патайных кавалі,

З ёй на счарнёных лютасцю губах

Усобіцу і здраду чвартавалі.

Ніводнай плямы - ёмкай ці малой

Не бачу на яе мужыцкіх рысах.

А як была б свабода не такой -

Куды б ты з ёю, у якія высі?..

АМУДАР’Я

Не свеціць спор з маіх ні аднаму.

Ну што ж, даволі пераўвасабляцца.

Прыходзіцца, як бачу, ў даўніну

Без багажу самому адпраўляцца.

І вось яна, жаўтлявая Аму,

Што за дзесяткі вёрст вадою пахла.

Гляджу я на грывастую кашму,

Што сцелецца аж да Маверанахра.

Там, за ракой - бандыцкае гняздо.

Нагружаная лодка адплывае.

А мо і не рака - рачное дно

Мяне ад Тамерлана аддзяляе?

ІІрастуюць весляры на небакрай,

Маўчаць зацята, як базальту глыбы.

Драпежна скаляцца за бортам рыбы -

О бедная душа, не замірай!

О кіпцюрасты страх, ад сэрца прэч!

Вось бераг вербамі сухімі крэкча.

Ступіць пад іх - мінулае адсекчы,

А мо і галаву сваю пад меч.

Вось на адгоне жоўтага кап’я

Ажно чатыры волаты на шкета:

Хто я, што я (прафесія мая)

І для чаго іду ў Сталіцу Свету.

— Алхімік? Што ж. Плаці - і вольны шлях.

Вунь караван - хапай за хвост вярблюда.

Дзе свой кашэль прыгрэў? Не на грудзях? -

Стаю, з стагоддзя іншага прыблуда.

Стаю слупом на беразе ракі

Шчэ не ў спазнанай да прадоння скрусе:

Ідуць у шлях зваротны каюкі ²⁵,

А я - што ж я? Чаму я застаюся?

Ні хітрамудрасці, ні кулака,

Ні сілай, ні маною не багаты...

Каменныя гіганты каюка,

Вярніцеся! Назад хачу, дахаты!..

Ды на шляху да хваль - ну і пагляд

З глыбіняў твару, як са дна бярлогі:

- Назад! Не чуў мо, шэльма, што назад

З Маверанахра вам няма дарогі?

І я — як малады спецыяліст,

Што па пуцёўцы ў край прыбыў няблізкі:

Адзення - пара, у кішэнях - свіст,

У пашпарце і тым няма прапіскі;

Кватэра? Дзе там! Нават і не мар

Пра ўласны кут, не тое што аб ванне...

Сам падпісаў сваё накіраванне,

Сам і расплачвайся цяпер, шкаляр.

Да д’ябла жарты. У пыле небасхіл.

Брынчаць двухгорбыя, змагаюць стому.

О, шмат няшчасных тут глытала пыл,

Няшмат, на жаль, вярталася дадому.

І зноў і зноў у Горад Гарадоў

Тут гналі шэры статак чалавечы

І пад прыпеўкай дзікіх бізуноў

Майстры-устады нагіналі плечы.

Не, не людзей - адно майстэрства іх

Без жалю гналі у Кульгі сталіцу,

Каб між саперніц велічных сваіх

Магла й яна сім-тым паганарыцца.

Іх зберагло ад полымя шытво,

Іх дзеля цэглы з рэшткай не згнаілі,

Ды пракліналі людзі рамяство,

Што іх уратавала ад магілы.

Тужэй падперазаўшы паясок,

Ішлі панылыя не на пачостку,

Ішлі, цікуючы, калі ў пясок

Шпурне барлас абгрызеную костку.

Ноч. Месяц. Стэп. Аблокаў чорны цень.

Стукоча час, як ад лісіцы заяц...

Скупая ночка ды дарогі дзень

Мяне ад Тамерлана аддзяляюць.

ЗОЛАТА 1 МЯСА

Крывою пугай ляснула наўкос

Адрывістая гулкая каманда.

Брыдуць вярблюды ў вогненны хаос,

У разнамоўны гоман Самарканда.

І ледзь не босы, ў лапленых штанах

Я за цюкамі скуры і атласу

Па сонцам высмажаных камянях

Іду у царства золата і мяса.

Усё адзаду: рэкі і пяскі.

Чашу-шыбую - не магу спыніцца:

Мяне ўзяла ў жалезныя ціскі

Славутая Цімурава сталіца.

Вазы, вазы, сабза і кавуны.

У маладой трымціць накшталт маніста.

Хітружкі-вочкі жончынай маны

З-пад паранджы выбліскваюць іскрыста.

Вазы, вазы, разынкі і урук...

А гэтым, як відаць, ужо не гулі:

Ярмом гадоў сагнутыя у крук,

Захутваюцца наглуха бабулі.

О Самарканд, о руі замін аст ²⁶,

Быў да цябе мой шлях зусім няпросты:

То мне кідаў правал пад ногі карст,

То сухавей наздзекваўся удосталь.

Перасякаючы зямны абшар,

Праз позірк кобры, праз клыкі ваўчыцы

Ішоў я, каб зірнуць табе у твар.

Дык адкрывай, пыхлівая сталіца!

Кіпяць рады гандлёвыя, кіпяць.

Мільгае ўсё, як у калейдаскопе.

Падобнага ў разважлівай Еўропе

З канца ў канец не варта і шукаць.

О Самарканд, я знаў: ты не прасцяк -

І мы пачнем знаёмства не іначай.

Я згодны на базар, хай будзе так,

Ва ўсякім разе, тут ніхто не плача.

Тут нават каты - толькі пакупцы,

Ніхто не ўскрыкне, ўбачыўшы: “Капцы!”

Тут што для дроў, што для галоў сякера -

Тавар таварам: выбірай, нявера!

Я рагачу - і абрываю смех:

Што, як падумаць, смешнага ў тавары?

Як па патэльні пражаны арэх,

Мяне натоўп качае па базары.

Вось на маім шляху ізноў завал,

А зазывалы горла не шкадуюць:

За той нікчэмны, што няма, метал

Мне ўсе уцехі свету прапануюць.

Бяры тавар! Бяры тавар! Бяры!

Спыніся прыцаніцца - пагаворым!

Хай табе есці век на серабры!

Хай табе век пе знацца з чорным горам!

Глядзі, ах дзіва-персік! За такі

Цары б садоўніка не пакаралі!

Бяры кальчугу - пойдзеш напрасткі!

Бяры сваёй каханачцы каралі!

Ваджу я даланёю па шчацэ,

Шчацэ няголенай - як па прышчаўках.

Гляджу, як звонка золата цячэ

Па дыванах, па плітах, па прылаўках.

Хоць шырынёй, вядома, не Аму,

Ды не ручай даўно ужо, не рэчка.

Не дапускай напіцца чалавечка

Слабога: зубы выкрышыць яму.

Тых, хто у ёй нырае, сапучы,

Аберагаюць стражнікаў мячы.

Вось ліхвяры зачэрпваюць старанна

І сыплюць пырскі дальняга чакану.

Што, невычэрпнай, ёй да чарпака,

Калі яе плаціна не стрымае!

Увачавідкі шырыцца рака,

Рака аранжавая, залатая.

Хоць я ад золата і сам не свой,

Але ад жывата нідзе не дзецца:

Я ж не абедаў з раніцы самой,

Як у шчаслівыя гады студэнцтва.

Іду на дым і страляніну дроў.

Угору шарык, ручка! Гэй, каламы!

Укормленыя морды кухароў

Ільсняцца за бязмежнымі катламі.

Сякерамі працуюць мяснікі -

Не цырымоняцца з матэрыялам:

Туды-сюды хвасты і языкі,

Кавалкі з косткай і кавалкі з салам.

Вось першабытны водар - мяса чад,

Вось цесната пякельная харчэўні,

Дзе як ты з мясам -

чорт табе не брат,

А як без мяса ты - жабрак нікчэмны.

Вунь там спаборнічаюць: хто хутчэй.

А гэтаму не разлупіць вачэй:

Паціху ікае сабе шэрбетам;

Што б ні казаў -

згаджаецца з суседам...

Што ж, Самарканд, базар - як мае быць,

Скупіць увесь - няпростая задача.

Есць што і з’есці, ёсць чым і запіць;

Ды ты казаў, што тут ніхто не плача!

Я чую хлопчыка старэчы ўздых,

Дзядок скубе нішчымную скарынку...

А вось дзяўчаты. Прадаюць і іх -

Тавар таварам, як усё на рынку.

Аголеныя твары - напаказ:

Тавар, як ведама, на рынку тварам!

А рукі, ўкручаныя у атлас,

Закрыцца цягнуцца - як прад ударам.

Паглядам блісні - іскаркай слабой,

Змахні слязіну рукавом зялёным!

Не проста я спыніўся прад табой —

Здаецца мне, што мы з табой знаёмы.

Па сушы чэрствай ці гнілой вадзе,

Ды сутыкаў нас недзе лёс увішны.

Я толькі не магу успомніць дзе:

У іншым краі ці стагоддзі іншым.

Я пазнаю цябе, я пазнаю

Па добрых вуснах, годных пакланення, -

Глянь на усмешку горкую маю,

І ты мяне пазнаеш, без сумнення.

О, я крычу, ты чуеш, я крычу,

Я за цябе адказны небу, - годзе,

Я не хачу, ты чуеш, не хачу

Цябе нанова страціць на стагоддзі.

Ды ты не чуеш і не бачыш. Зноў

Бездапаможна вочы ты закрыла,

Перад шарэнгай сквапных пакупцоў

Стаіш безабаронна і бяскрыла.

АФРАСІЯБ

І я да дна ажно душой аслаб,

Раздаўлены тваёй, сталіца, сілай,

Калі адкрыўся мне Афрасіяб ²⁷

Праз прыцем самаркандскай ночы сіняй.

Спазніўся я да закрыцця варот:

Блудзіў, блудзіў - дый выйшаў за вароты.

А стражнікі - яны такі парод:

Яны нікому не даюць ільготы.

Раве на мінарэце муэдзін -

Торг перапынены, ідуць маліцца.

Я застаюся на кладах адзін -

Мне больш няма дзе сёння прыпыніцца.

У бурым прыцемку такі стары,

О Самарканд!

Ты ўвесь, як на далоні:

З Афрасіяба ржавае скалы

Цябе я бачу, быццам у прадонні.

Грымяць зямкі пудовыя, грымяць,

З крактаннем іх закручваюць дзяціны.

Няўжо іначай ты не зможаш спаць,

О Самарканд, жуда любой краіны?

І дзень і ноч імчыся напрасткі -

Усё тваё тут: бараны, барханы,

На сотні вёрст вакол твае палкі,

З табою злосць і ўдача Тамерлана.

Лічы, амаль паўсвету звышцаной

З табой расплачваецца за няволю,

А ты такой абнёс сябе сцяной,

Так замыкаешся ад чыстаполля!

О Самарканд, які ж наіўны ты,

Як па-дзіцячы блытаеш усё ты!

Галоўны вораг твой з табой заўжды,

А ты жывеш надзеяй на вароты.

Успомні ж, як і без варот, і сцен

Ты быў куды смялейшы паміж намі!..

А, над табою высіцца, як цень,

Афрасіяб сваімі курганамі.

І ён прытулак гараджан тваіх.

Адно інакшы побыт тут і меркі:

Цяснейшыя кватэры і паверхі

Ды не ядуць жыльцы - ядуць саміх.

А, сто паверхаў, як яны дрыжаць,

Як жыхары іх праклінаюць плаху,

Бы іх сюды адправілі ляжаць

Не Меч Алаха, не Любоў Алаха.

Афрасіяб! Вышэйшы з кожным днём,

Над кожнай лаўкай і над цэлым рынкам,

Над тлустым каркам і над мазалём

Ён устае нядрэмным напамінкам.

О мой жалезны пяцістопны ямб,

Ільвіны рык і сакаліны клёкат!

Зусім інакшае я чую з ям —

Тых, дзе буяе скавытання блёкат.

ВОЧЫ І ВУШЫ

І калі я рашыў, што ўжо час паміраць,

Сталі люк нада мною яны адкрываць,

І па вузкай драбіне, як грому удар,

Не кульгаючы, цвёрда сышоў Уладар.

І сказаў Уладар наш: - Ану адкажы.

Мне адказвай! Дзе гад, з кім тачыў ты нажы?

О, прыход Найвялікшага - гонар-уздым!

Ды не мог распасцерціся я перад ім.

Перабітыя ногі трымалі мяне,

Перабітыя рукі вязалі мяне.

Мне пакінулі вочы, каб бачыць я мог,

Ля чыіх выгінаюся велічных ног,

Мне язык не адцялі — няшчасце маё,

Каб па слове выцягваць злачынства маё.

Я б і сам не маўчаў, не маўчаць бы я рад,

Ды адкуль бы я знаў, дзе той гад Алахдад?

Ён - вада ў ручаіне, у полі свяжак -

Чуюць пальцы, ану-тка, зацісні ў кулак!

Пэўна, сам сатана мне мазгі закруціў -

Я бадзягу-паэта у дом запрасіў.

О, хадзіла аб ім пагалоска здавён -

Спрытна словы на рыфмы нанізвае ён.

Я паэта ў харчэўні базарнай знайшоў,

Я на дыбках у кут “светлазарны” прайшоў,

У той кут непрыбраны, дзе спаў Алахдад,

Ад сляпнёў загарнуўшыся ў драны халат.

Усхапіўся рыўком - бы мяне і чакаў,

Вочы - р-раз рукавом! Аж паехаў рукаў.

А як я пра вячэру дунуў у дуду:

- Безумоўна, шаноўны! Сягоння ж прыйду!

Ён у сад уварваўся, як снег-ураган,

Ён узбег на рассцелены мною дыван

І яшчэ не паспеўшы і сесці як след,

Натапырыўся есці - дарма што паэт!

- Шлях кароткі, - крычыць,

- ад вады да бяды.

Іншай вадкасці месца ля тлустай яды!

Правароніць, дай божа, наш грэх сатана.

О мой сябра вяльможны! Гарлачык віна!

А з’явілася на дастархане віно -

Закруціўся каханы, як верацяно.

— Што за,— сыкае,— свята удвух. Мы удвух

Мо насыцім жывот — не насыціцца дух!

Вось каб дзеўчына-персік пашчыпвала саз,

Плыннацечнаю песняю цешыла нас.

Вось тады б я схіліўся, шаноўны мой друг.

Клікні ж персік чароўны у радасны круг!

І дванаццаць паходняў унеслі рабы,

І дванаццаць танцоўшчыц, як сон галыцьбы,

Пад задумныя шаты чынар увайшлі,

Танцам, поўным пранізлівых чар, паплылі.

То паблізу паблісквалі постаці іх,

То далёкія, лёгкія — месяца ўздых.

Аж прыўстаў з піялой недапітай - ах гад!

Аж паветра ўзахлёб засмактаў Алахдад!

Вось пайшлі яны ўсе. Я яму гавару:

— Хочаш, персік салодкі ў расе падару?

З тых, што бачыў. Жаніся - любую бяры!

Я не плачу па дзеўках, мне б толькі сябры.

Ды ў адказ засмяяўся бадзяга: - Куды!

Што карысці ў сям’і без зямлі і вады?

- Дам зямлі, дом збудую, - буркую яму.

Ён жа быццам крыўдуе: - Пакінуць

карчму?!

- Можа, золата хочаш? Паўсотні ці сто.

Як ускочыць: - Сто лепей! Давай! А за што?

І тады - о бядотны! - бадзягу сказаў,

Што касыду ахвотна б яму заказаў.

У чаканнай, як золата, звонкай, як медзь,

Дзіва-Волата ён абавязан апець.

Каб не проста паэт Найвялікшага пеў -

Каб нічога яго прапусціць не пасмеў:

Ні арліных дарог, грамавых перамог,

Ні любімых сыноў, векапомных дзядоў;

Я ж за гонар вялікі сабе палічу

Прачытаць усё тое Алаха Мячу.

І усмешка спаўзла у нягодніка з губ,

Ён вяльможу закончыць не даў, душагуб:

- Выбачайце, мой сябар шаноўны, але

Пець забойцу прыстойней вярхом на асле.

Што ж датычыць мяне, то кажу не з куста:

Для паэта не знойдзецца ў вас хамута!

І пайшоў ён пад голлем разгалістых дрэў,

Ну, а я з перахопленым горлам прысеў.

О, чаму адпусціў я мярзотніка так?

О, чаму не спусціў я шалёных сабак?

Як падумаць я мог - хоць вяльможа, а бот,

Што пра тое не ўчуе Алаха Аплот!

О, не пісар, а дурань, няшчасцяў гурма,

Як я ўзяў не падумаў, што за Фаціма?

Ці ж фарсун калыханы, чый дом — не нара,

Прысягнецца ў каханні дачцэ ганчара?

Ці ж напіша ў хаціну, дзе стогне каваль,

Залачоны хлапчына, што з балю на баль?

Расфуфыраны, як і належыць мане,

Прасачыўся у худжру ²⁸ з зарой да мяне,

На дыванік упаў - заўздыхаў маладзён:

Сніць, маўляў,

з даўніх дзён асляпляльную ён.

Даць бы ведаць найлепшай - пісаць не яму:

Не вучыўся ні вершам, ні нават пісьму.

Ну а я - я навошта вучыўся пісаць?

Можа, нельга іначай свой хлеб здабываць?

За індыйскі апраўлены ў срэбра алмаз -

Пэўна, рэбры не чулі! - прыняў я заказ.

Дзень ажно не пісалася тое пісьмо,

А ўначы напісалася раптам само.

Бы развеялася у акружжы імгла,

І у худжру маю Фаціма увайшла,

І хаця не паверыў я неяк спярша,

Прад суквеццямі веек замерла душа.

Я кахаў! Я ў гарачцы дзяўчо цалаваў,

Я, плячо агаляючы, трыумфаваў!

Ды ударылі раптам у дзверы мячом,

І расстаўся я ўмомант з плячом і дзяўчом,

І гляджу, я, ашуканы: не Фаціму -

Я чарнільнымі пальцамі гладжу сцяну!

І пачулася грознае, як з пустаты:

- У гарэм Найвялікшага пішаш лісты?

III

О, патухніце, зоркі, пагасні, зара, —

Абылганы адданы лазутчык цара!

О, будзь выкляты той, хто прыдумаў лухту,

Бы па волі Фараджа ²⁹ я сеці пляту,

Быццам Найнайвялікшаму я не служу,

А падступна вакол з ятаганам кружу...

АЎТАР

Даволі, хлопец! Ясна ўсё і так.

Мне да тваіх згрызот — якая справа?

На чым ты пагарэў, калі і як —

Сказаць па шчырасці? Мне нецікава.

Ты не агент Фараджаў? Драбяза.

Цябе абгаварылі? Ухваляю.

3 цябе садралі скуру? Вось жа за...

Дабіўся ўсё-ткі: пырснула сляза.

Ды гэта мала значыць, паўтараю.

Не ты адзін на дыбе узвываў.

Ці мала вас, такіх крывавых відмаў!

Мне што важнейшае? Ты існаваў

І гэта сам асліным крыкам выдаў.

А то ж звіхнуцца можна. Сапраўды!

Ланцуг дзівосаў і праяў каралі!

Вось ты сваё адно: кулды-булды.

А чуў, што іншыя паведамлялі?

Вяльможа барда запрасіў на чай

Паразважаць наконт вершаскладання.

Не ў мікрафон жа Алахдад крычаў!

А ад таго вяльможы анізвання.

Пра Фаціму наёмны стрыкуліст

Не ведае нічога абсалютна!

Шчэ у яго нібы злашчасны ліст,

А ўжо ён выкрыты. Заціхні, лютня!

О божа мой, якім жа спрытам ног,

Якім павінны вы валодаць нюхам,

Каб Найвялікшы ваш празвацца мог

Арліным Вокам і Кабанім Вухам.

І колькі ж вас патрэбна, чорт вазьмі,

Каб і вяльможным бекам, і калекам

Здаваўся ён, завіслы над людзьмі,

Як мінімум, ужо не чалавекам!

БАЛАДА ПРА ДАНОС

Год назад, дзесяць год ці стагоддзе назад

Жыў я ля Самарканда у вёсцы Багдад?

О галодны кішлак, дзе так цяжка я жыў,

Дзе дзяцей гадаваў і падаткі плаціў:

І улаг, і джызью, і аварызат ³⁰ —

Вёска голая з назвай вядомай Багдад,

Хто цябе узвялічыў напышліва так,

О пустэльны Багдад, самаркандскі кішлак?

Так я думаў, калі на сваю на бяду

Калупаўся у садзе, палоў лебяду.

Не давала спакою мне думка мая,

І я сам не заўважыў, як вымавіў я:

- Бачыць мне выпадала сапраўдны

Багдад -

Там жа золата з срэбрам усюды урад!

А табе, непрыкметны мазольны кішлак,

Даў найменне Багдада, няйначай, ішак. -

Потым зірк за дувал - скалануўся, абвяў:

Там сусед з натапыраным вухам стаяў,

Там мільгнула, як знак немінучай бяды,

Злое полымя дзікай яго барады.

Я клянуся, бажуся, не ведаў, не знаў,

Хто кішлак непрыкметны Багдадам назваў!

Я не ведаў, не знаў, як трапаў языком,

Што Уладыку Уладык абазваў ішаком!

Лёг я, не дачакаўшыся вечара, спаць,

І прыйшло пачуццё, што мне болей не ўстаць.

І круціўся на ложку узмылены я,

Аж прыціхла уся па закутках сям’я.

Ноч настала - без месяца ночка. І вось

За дзвярыма жалезна загрукала штось.

І падскочыў я спуджана, выцяўшы клуб,

Да дзвярэй ірвануўся, а там - о алах! -

3 алебардай ігіт, высачэзны, як слуп,

Два ігіты яшчэ у яго па баках.

І сказаў ён насмешлівым рыкам завей,

Што мяне Найвялікшы у госці заве.

Не у Сіні Палац - у злавесны зіндан ³¹

Запрасіў Уладар наш Цімур-Гураган ³².

І сказаў Найвялікшы нікчэмнаму так:

- Чуў я, вякаеш ты, што ўладар твой - ішак.

Не да твару, плявузгаеш, вёскам насіць

Залатыя імёны вялікіх сталіц.

Ці ж не вёскі яны прад сталіцай маёй?

Ім, ці што, раўнавацца з магутнаю ёй?

Тыя вёскі не кожны праехаў наскрозь, —

Іх я воляй сваёю сюды перанёс,

Каб убачыў падданы здаволены мой

Залатое убоства пакораных мной!

Вось яны - Султанін, Багдад і Шыраз.

Ім кішлачнае званне да твару. Якраз!

Дык уведай жа ты, прыдарожны чарвяк:

Шчэ такі не адзін падніму я кішлак.

Толькі ты не убачыш таго.

Каты, гэй! Забярыце яго. -

Мой старэйшы, бацькоўскіх пакут не забудзь,

Будзь абачлівы, сын мой, бязлітасны будзь!

Мой забойца - о-о - з разуменнем маім

Новым, сённяшнім - як палічыўся б я з ім!

Бачыў я: у гародзе уночы капаў —

Ад падаткаў Магутнаму збожжа хаваў.

Мой старэйшы! Будзь вогненным джалам асы -

Адплаці! Адплаці!

Данясі! Данясі!

О даносчыкаў племя, сям’я павукоў,

Будзьце ўсе вы пракляты да скону вякоў!

Як я жыў у спакоі, бяспецы, пакуль

Не прыгнала да нас невядома адкуль

Гэту чорную зграю начных кажаноў!

О, каб тыя часы ды вярнуліся зноў!

Як паставіў хаціну ён побач з маёй,

Назаўсёды я страціў душэўны спакой.

Ходзіш голы нібыта ад карку да пят:

Так і чуеш убіты у плечы пагляд!

Каля сцен Самарканда, у вёсцы Багдад

Восем кінуў пакутаваць я птушанят.

О мае хлапчукі, смугляняты мае,

З вачанятамі колеру глебы тае,

У якую ячменю я мех закапаў -

Ад падатку для хлопцаў ячмень прыхаваў.

Ноч без зорак, без месяца ночка жыла,

Толькі я і з плячэй распазнаў кажана.

Гэты доўгі, насаты, пляшывы юрод -

Ён і ў цемры у мой зазіраў агарод!

Цэлы дзень я трымцеў, як лампадкі язык,

А назаўтра ён сам: быў нібыта - і знік.

Каля сцен Самаркандавых, глыбістых сцен

Працянуўся змяёю бадзяжны тумен ³³.

Дзесяць тысяч качэўнікаў - злыдняў ліхіх,

З імі жонкі іх, дзеці іх, прадзеды іх.

Так паўзе і паўзе гэты шэры удаў,

То палеткі дратуючы, то сенажаць: -

Уладар ім дазвол, ашчаслівіўшы, даў:

Без усякага йсці куды вочы глядзяць.

А паходам кудысьці скіруецца зноў -

Пад штандары заклікае стэпавікоў.

І шпурнула пяз’едзены кус праснака

Пяцярня раўнадушная стэпавіка.

Хто, завошта ім збожжа святое даваў?

І сказаў я таму, што стаяў праз дувал:

- Паглядзі, і не сеюць яны, і не жнуць,

Хлеб жа, дзеці шайтанавы, з лішкам жаруць! -

Не абмовіўся словам сусед малады,

Усміхнуўся у твар мне усмехам бяды,

Усміхнуўся яшчэ раз, як шчасцю свайму...

Дый пайшоў. Як даверыцца мог я яму,

Як я мог не падумаць, што побач са мной

Сын таго, хто падглядваў уночы за мной!

І сказаў Уладар нешчасліваму так:

- Кажаш ты - плоціш ты непамерны ясак.

Кажаш, войскі не сеюць мае і не жнуць,

А твае праснакі ненажэрна жаруць.

Можа, спіць Баязет? Можа, спіць Тахтамыш?

Сам сябе абароніш, пудлівая мыш?

Чагатаі ³⁴ чужыя бяруць гарады,

Каб павек не дапоўз непрыяцель сюды.

Каб цябе іншаземец не пашкуматаў,

Паміраюць -

ты ж хлеба ім пашкадаваў! ³⁵

Хутка зноў, завучы на варожы нам край,

Запяюць-заравуць за карнаем карнай ³⁶.

Толькі ты не пачуеш таго.

Каты, гэй!

Забярыце яго.—

Мой старэйшы,

любоў і надзея мая,

За дувалам даносчыкаў подлых сям’я.

Дык цікуй жа за ёю з цямна да цямна —

Перад нашым Магутным бязгрэшных няма.

Будзь хітрэйшым ад самае хітрай лісы.

Адплаці! Адплаці!

Данясі! Данясі!

III

Я убачыў яго, ледзь прыйшоў на базар.

Ён сядзеў на кашме і кавун разразаў.

Быў такі ж, як і я, мой сусед малады -

Пяць ці шэсць валасінак замест барады.

- Гэй, не ўпальна? -

сказаў і усмешкай заззяў,

І кавалак духмяны я з рук яго ўзяў.

Я убачыў яго - ён прыйшоў на базар.

Я сядзеў на кашме і кавун разразаў.

Ён без шапкі, паголены, чысты галыш!

Я і крыкнуў яму: - Гэй, сусед, не гарыш?

Як начышчаны тазік, расплыўся, заззяў,

Кавуновы кавалак з усмешкай узяў.

Нат цяпер не магу зразумець я, чаму

Падышоў да яго, усміхнуўся яму.

Мог жа я абысці, як быка-барана,

На кашму не садзіцца, не браць кавуна!

Трэба ж крыкнуць было, даць кавун качану -

Не магу зразумець аж дагэтуль, чаму.

Сокам пырскае, насцеж раскрыты халат...

О, напэўна, у гэтым шайтан вінават!

Толькі я кавуна паспытаў-пасмактаў,

Як над плошчай базарнаю загрукатаў

Гром нябесны! Не, тое не гром: барабан -

І на плошчу уз’ехаў Цімур-Гураган.

Спорна чысціў атрад Найгразнейшаму шлях,

Не зважаючы, колькі ў чыіх кашалях.

Ніцма падалі побач і ўдалечыні,

Каб з Алаха Мячом не сустрэцца вачмі.

І мяне аж прыгнёў стук важкіх капытоў,

А падняў голаў я, як аціхла зямля.

І спытаў я суседа чамусьці тады:

- А Кульгавы... накульгвае ён... сапраўды?

І адрэзаў сусед - быццам злосць спаганяў:

- Хто ж пасмеў бы назваць,

каб Кульга не кульгаў!

Як праехаў на сытым кані Уладар,

Да мяне павярнуўся сусед-саладар

Дый як ляпне уголас - на ўвесь белы свет:

- А Кульгавы... ён праўда кульгае, сусед?

Быццам можна такое пытаць пра Кульгу!

Мне б заткнуцца анучаю, мне б ні гу-гу,

Ну, а я - як сарваўшыся з ланцуга:

- Хто ж пасмеў бы дражніць,

калі ён не кульга?

І сустрэўся раптоўна з паглядам пагляд,

І сусед мой з трыумфам хіснуўся назад:

Сын таго, хто на бацьку майго данёс,

Сам цяпер панясе на мяне данос!

Ён глядзеў на мяне, я глядзеў на яго.

Той, хто ўчора навуськаў на бацьку майго,

Ён на твары удачы сваёй не хаваў:

Бачыў я, як адкрыта ён трыумфаваў!

Толькі хай ты і лёгкі, браток, на нагу,

А дайсці не паспееш: я - дабягу!

Ён пайшоў, не ўхіліўшы свой брыты кацёл,

І упаў я, упаў, ад адчаю слабы,

Ды кашма пеканула мяне, як касцёр,

І ускочыў я ўджалены, заяц нібы!

Я імчаў пад сабачы раскоцісты брэх,

Самарканд на мяне дзіваваўся са стрэх.

Да крыві разбіваючы ногі аб брук,

Заглушаючы сэрцам абцасавы грук,

Праз імжу-мільгаценне абліччаў і храп,

Як на страту асуджаны з катавых лап.

О, пяхцер пехцяром, бегаць я не прывык,

Я дарогай абраў карацейшы арык.

Ці ж не ведаў я цвёрда, што як ні круці,

Толькі тут я праціўніка мог абысці.

Пхалі сцежку крутую дувалы ў арык,

І ляцеў я ў ваду, заціскаючы крык.

Ой жа ў гліне усосістай пятамі гразі

Ой жа лыткі у мёртвага нават баляць!

Толькі ўпаўшы і ўстаўшы пятнаццаты раз,

Найвялікшага ўбачыў я Сіні Палац.

Ды убачыў яшчэ, што з другога канца

Нехта бегма бяжыць - я пазнаў малайца.

О, яшчэ паварот, і рукою падаць -

Вось ён, вось, Найвялікшага Сіні Палац.

І яшчэ я убачыў... з другога... няўжо?

Гэта ён, вораг мой! Як па горле нажом.

І напружыў апошнія сілы свае...

АЎТАР

Маўчы, людская ганьба, о, маўчы,

Больш не магу я - плачу, пагарджаю.

Да скону дзён падобнае начы

Я нават ворагу не пажадаю.

Прэч ад мяне, ці чуеце вы, прэч,

З маіх прыгнечаных бясчэсцем плеч.

Ахвяры вы ці вы забойцы самі —

Гібейце за марамі, за лясамі!

Паскор жа, сонца вешчае, хаду,

Сыпні агню на прывіды і цені.

Хоць пад табою, можа, я знайду

Сон, што ужо мне не знайсці у цемры...

МЯЧЭЦЬ

І я забыўся неспакойным сном

Пад сонцам рання на чужой магіле,

Ды два удары ліпкім бізуном

Мяне бесцырымонна абудзілі.

І я рвануўся - позна! - пад бічом.

Злавесна-ўважлівы, як чорны воран,

З паднятым да грудзей маіх мячом,

Перада мной стаяў плячысты воін.

Зірнуў я ў проразі яго вачэй -

Не надта доўга думка рахавала,

Што мне такога слаўнага яшчэ

Стагоддзе іншае падрыхтавала.

Але скажыце, ў чым мая віна?

Ці мо які лазутчык (о свіння!)

Узяў ды зблытаў цёмнай ноччу гэтай

З паслугачом султана Баязета?

Адна лафа - хоць морду не натоўк.

Стаю на плошчы, а вакол - ахова.

Увачавідкі большае натоўп,

Нібы лавіна коціцца з адхона.

Той голы на плячах, той на грудзях,-

Такім дарэмна раздаваць парады.

Хто і нашто сагнаў сюды бадзяг,

Хто распарадчык гэтага парада?

А вось і ён раве: - Туляжны люд!

Хай апануе радасць вас да пятак -

Як Уладар сказаў, Махмуд-Дауд -

Я гэта, я! - ваш узначаліць статак.

Аказана давер’е не на чвэрць

Ляжачаму ля царскага парога:

Паставіць Найвялікшую мячэць

У славу Найвялікшага і бога.

Каб Найвялікшае імя яна

Да пакаленняў будучых данесла,

Хай кожны купал, кожная сцяна

У паднябессі ззяюць, быццам песня!

Ну і Кульга! Мудрэц - здалеў дапяць!

Як утрымацца тут ад камплімента?

Задумаў помнічак сабе на пяць.

Куды там, шчыра, іншым манументам!

Назад, як горад, не пераназваць...

Ох і хітрун усё-ткі Ханскі Зяць!

Як ідал бронзавы, не пераплавіць...

Хто, у дадатак, божы дом зняславіць?

А бог на пенсію - бяды такой:

Аб’явяць тут жа помнікам культуры.

Як хлынуць экскурсанты талакой!

І кожнаму напомняць пра Цімура.

Сам над сабой гарую. О мой лёс!

Куды ты шалапутнага занёс?

Астролагі, скруціце гараскопы!

Мяне, інтэлігента, ў землякопы?!

Век не служыў ні прозай, ні радком

Ні аднаму уладару на свеце,

І вось цяпер Кульгу кляні крадком,

А ўголас зарабляй яму бяссмерце!

І першы ўзмах раз’юшаным кайлом,

І хатка першая - на злом! Са злом! -

І чарада апалых гнёздаў-шапак -

Такім запамятаў я твой пачатак,

Бібі-Ханым! ³⁷ Усё, што тлець магло,

У мора-вогнішча рабы шпурлялі,

І ратавалі людзі барахло -

Дабро у роспачы не ратавалі.

Рабы, як смерч, крышылі ўсё падрад.

На кім, на чым свой гнеў зрывалі, дурні!

Тапталі недаспелы вінаград,

Ламалі з крыкам аб калена зурны.

І нават ночы чорная мятла

Не вымела крышыцеляў, як пену -

Над папялішчам кіркі падняла

Начная змена - так, начная змена.

Плыў над зямлёю удушальны дым,

Як душы дрэў, засцігнутых знянацку.

Так пачыналася Бібі-Ханым -

Як манумент вар’яту: па-вар’яцку.

Мы рыем, рыем, рыем катлаван,

Каторы дзень мы рыем гэту яму.

Мы рыем, рыем, рыем катлаван -

Каторы дзень мы рыем гэту яму.

Мы рыем гэту яму, а яна,

Праклятая, на пядзю не шырэе.

Мы рыем гэту яму, а яна,

Праклятая, на пядзю не глыбее.

Скрыгочуць колы гружанай арбы,

Вязуць здабыты намі глей кудысьці,

І падаюць самлелыя рабы

На кіркі жыватамі, быццам лісце.

За рукі-ногі іх - і на арбу.

Я падаю, я падаю, я па...

Ды што я, зрэшты, га? Нашто мне гэта?

Рукой дастаць рыпучая арба -

Не дапамогі хуткае карэта.

Вось біч-бізун, страшнейшы і за смерць,

Над спінаю маёй кругі звужае.

А можа, так: сцярпець ды і скалець.

Мне дапаможа ў тым зямля чужая.

Каб я крычаць не мог, наб’ецца ў рот,

Прысыпле, каб звыкаўся я з магілай...

Ну вось і ўсё. Цівун сцірае пот.

Як ненадоўга беднага хапіла.

Глядзіце, скручвае ужо бізун.

Заве арбу пакрыўджаным фальцэтам.

Узваляць зараз ды і павязуць.

Шпурнуць у роў - і ўсё.

Канец на гэтым.

Як з незапамятнае даўніны,

На пыльных спінах несучы калоны,

Йшлі нада мною белыя сланы,

Ішлі бясконцым гужам, як вагоны.

На апякальнай дзённай сіняве,

Рысуючыся велічна і строга,

Ішлі яны спакойна праз мяне:

Я не палохаў іх нічым, нябога.

Ішлі сланы, ад крокаў іх важкіх

Зямля вакол прыглушана дрыжала,

А мне у неабдымным ценю іх,

Мне ў гэты час нішто не пагражала.

Вяртала засень тая да жыцця,

Гукала ў край з лясамі, каласамі,

І сам не заўважаў, што плачу я,

Што плачу я гаючымі слязамі.

Дык хай жа і ў апошні міг зямны,

Калі акрые морак вечнай ночы,

Зноў нада мною белыя сланы

Хадою недаспешлівай пракрочаць...

Я позна ноччу ў яме ўспамінаў

Легенду-кветку аб будоўлі нашай

(Дзе ўсё-ткі чуў яе або чытаў?

Яшчэ ў стагоддзі у сваім няйначай).

Была Бібі-Ханым як маладзік.

Свет дзіваваўся з гожай кітаянкі!

Ды жонка Уладыкі Уладык

Спрэс мроіла зусім не пра гулянкі.

Гаспадара правёўшы зноў на раць,

Задумалася адзін раз царыца:

Які сюрпрыз яму падрыхтаваць?

Чым упрыгожыць мужаву сталіцу?

Якіх вялікіх годныя адзнак

Паходы гучныя Сахыб-Кырана? ³⁸

“Мячэць! Мячэць!” Дала царыца знак,

І загула будоўля несціхана.

А па краіне ўжо агульны ўздым:

Зноў Меч Алаха ворага падужаў!

Пасыпала да дойліда ханым,

Каб ён паскорыў падарунак мужу.

Ды дойлід той галоўны (вось мастак!

За ўздых па ёй і то галовы секлі!):

Дай пацалунак, о ханым, раз так:

Глядзі - даўно я ад кахання блеклы.

Паразважала мудрая Бібі:

А што, урэшце, станецца са мною?

“Ну што ж, - сказала, -

любіш, дык любі!”

Дый без маруду - да яго шчакою.

Ужо пачуўшы губ яго агонь,

Закрыла твар рукою: “Не кранайся!”

Ды пацалунак прапаліў далонь,

І на шчацэ пячатка засталася.

А тыдні так праз два Здабытчык Дзіў,

Вярнуўшыся з удалага пахода,

Мячэць прымаючы, у ладкі біў:

“Бібі мая! Такое - за паўгода!”

І ўсё ж, відаць, Канфуцый не бярог

(Ці бацька гожае яго зняважыў?):

Ступіў Арол з мячэці за парог -

Адзнаку нецнатлівасці заўважыў.

Пад ногі бух (не нам такой бяды):

“Кляну сябе і ўночы я, і ўранні!”

Ці сыты быў Алаха Меч тады -

Пра тое не гаворыцца ў паданні.

Ну, а віноўнік гэтай мітульгі

Не стаў чакаць дарункаў ад Кульгі:

На мінарэт - ды ад пачостак лобных

Аж у Іран на крылах самаробных...

Усё не так, не так напералік:

Па-першае, Бібі-Ханым - старая ³⁹.

Характар - во: дастане паралік -

Увесь гарэм ад шчасця загарлае.

Другое: дойлід наш - палонны, раб.

Куды яму ў лазутчыкі Амура!

Ну, і мячэць, нарэшце, не з-за баб -

Узводзім згодна з воляю Цімура.

А да будоўлі персанаж з легенд

Адносіны, на жаль, такія мае:

Сама сабе, ох, ну і манумент

Задумала нахабная старая.

Пакуль з пачварным воінствам Кульга

Жах прад сабою гоніць па планеце,

Узносіць спорна медрэсе карга

Якраз насупраць мужавай мячэці.

І трэба спраўдзіць, што царыцын план

Ажыццяўляецца бы ў летуценні:

Мы тут яшчэ капаем катлаван,

А там сабачаць без затрымкі сцены.

Там болей б’юць ці большы мо паёк -

Спытаць бы нашаму Махмуд-Дауду,

А ён то бегае, то спыніць крок,

То шчыпле вус, то круціць: “У, паскуда!”

Шанцуе мне ў чужым стагоддзі скрозь!

Хай за вякамі кан’ячок і кава,

Быць відавочцам гэтакіх дзівос

Як для каго, а для мяне - цікава.

Ды хай ніхто не пазайздросціць мне...

Бо, як дадам у заключэнне тэмы,

З Цімуравым стагоддзем аб цане,

На жаль, не згаварыліся яшчэ мы.

Вядзём угору стромкую сцяну,

Пячэ шчаку - паволі прывыкаю.

Перадаю цагліну пуштуну ⁴⁰

І ад мазандаранца ⁴¹ зноў прымаю.

Плыве угору звонкая цаглі...

Дадумаць слова нат няма калі.

Нам спёка не замінка — маем веер:

Даўгі бізун прыспешвае “канвеер”.

Служу прыступкай на дарозе ўвысь

Для непад’ёмнае блакітнай цэглы.

Цагліна за цаглінай — блісь ды блісь!

А быў жа некалі хлапчук нягеглы.

Ператварылі шорсткія цаглі...

Мяне у дасканалую прыступку.

Крычы у вуха, казычы, калі —

Не адмахнуся і нагой не тупну.

Налева і направа не гляджу.

Служу жывой прыступкаю цагліне,

Цагліне я прыступкаю служу,

І хай астатняе спакойна гіне!

А ён стаяў за мною на сцяне.

Я не заўважыў, як яго не стала.

Ды раптам раз! - цагліна да мяне

Ад нізу падымацца перастала.

Я азірнуўся і убачыў: так.

Ні шапкі, ні падранага халата.

Быў - і няма. Аж я ніякавата

Адчуў сябе. Куды ён знік, дзівак?

Я з вышыні, дзе гаспадар арол,

Зірнуў туды, дзе цёпкаецца рэштка

А там чырвона-брудны арэол

І пасярод - бясформеннае нешта.

І ўразумеўшы, што курэла там -

Аж па вачах ударыў сэрца выстук -

Я захістаўся сутаргава сам

І ухапіўся за гарачы выступ.

Ды чалавек за мною на сцяне

Ужо стаяў, падаючы цагліну,

І на адзіны міг здалося мне,

Што я не перадам яе, а кіну.

Блішчыць вакол жалезных коп’яў шчэць...

Даволі-такі дзіўна для малельні!

А ці ж не песцілася ўжо, мячэць,

Ты пад далоняй працавітай кельні?

Тупую фанабэрыю цаглін

Над змрочнаю зямлёй не паднімала,

Дзесяткі пераможаных краін

Цяжарам д’ябальскім не падмінала?

Тады навошта зноў ты топчаш нас,

Што нема стогнуць пад табой начамі?

Ёсць горад дзесьці ў Турцыі - Сівас.

Цябе не там узводзіць пачыналі?

Там аж дагэтуль у садах пустых

Адно скразняк апалы ліст гартае:

Чатыры тысячы людзей жывых

Там у зямлю зарылі чагатаі.

Там і цяпер - прыслухайся, пастой -

З-пад гліны дрогкае ірвецца лямант.

Скажы, мячэць, ці ж не падмурак твой?

Скажы, малельня, ці ж не твой фундамент?

А сцены, сцены гонкія - яны

Ці ж не стаўляліся ў Ісфізары?

Ты прыгадай той першы дзень вясны

І студзеньскую сцюжу на базары.

Ты прыгадай, як уставала ты -

Да матэр’ялу дойлід быў не сквапны:

Жывых людзей шырокія пласты

Перакладаліся пластамі вапны.

Ты зноў уздыбіш мінарэты ўвысь,

Каб з іх мула ўслаўляў Сахыб-Кырана.

Ці ж не ўламаліся яны калісь

У роспачнае неба Ісфагана?

О піраміды ссечаных галоў,

Семдзесят тысяч чорных, рыжых, русых;

Там - кучары вясёлых юнакоў,

Там - плехі аксакалаў срэбравусых...

Есць дабрадзеі, ёсць! І смех і грэх -

Выказваюць прэтэнзію такую:

Шкадую ўсіх, хто мукі не пазбег -

Кульгу ж, нябогу, штосьці не шкадую.

А каб не стаў раптоўна ён Кульгой,

Каб не нанеслі крыўды чалавеку,

То, можа б, вырас з гэтакай душой,

Што не страчалі на зямлі спрадвеку.

Даруйце - вінаваты! Сапраўды,

Непамяркоўны, злы характар маю:

Што быў кульгавы - помню не заўжды,

За што кульгавы стаў - не забываю.

О, дзякуй вам, вучоныя мужы!

Натхнёны вашай плённаю методай

(Хапаю з лёту! Толькі падкажы!),

Я сам займуся гэткаю ж работай.

Я абялю спачатку аднаго

Найсупервырадка - з звярынай поўсцю.

На сцэну, гады, не ўзялі яго -

Вось і пайшоў падрад народам помсціць.

А каб дабіўся ён, чаго чакаў,

Каго б палохаў тэатральны злодзей?

І гарадоў чужых бы не чапаў,

І крэматорыяў бы не узводзіў.

Другі... Ды, зрэшты, колькі іх, прычын,

З якіх жытуха робіцца нямілай!

Таму - па службе затрымалі чын,

Таму - сяброўка любая зманіла...

О, калі мы для подласці любой

Прабачную прычыну адшукаем,

Да скону hоmо sаріеns разбой

Не перастане швэндацца шакалам.

З нагой зламанай і сухой рукой -

З сядла, лічы, не злазіць да магілы...

Так занядбаць уласны супакой

Не мог бы чалавек нязначнай сілы.

О, што зрабіў бы гэты чалавек,

Каб нарадзіла маці чалавекам!

Мо голаў злу б сусветнаму адсек,

Каб стаў Саўмакам, Спартаком, Бабекам!

Рыторыка? Схаластыка? А ці ж

Не прад яго вачыма ў Себзявары

З бядоты і рабоў здымала крыж

Народная дзяржава сербядараў?

Ці Абу-Бекр рашучы не пры ім

Саграмадзян з’яднаў супроць Ільяса

І тон з сярдзітым воінствам сваім

Пабег, пабег - бы год не бачыў мяса?

Ды і самога - быў, як кажуць, грэх! -

Не у гарэме ханскім калыхалі,

А падняла і вынесла наверх

Са дна амаль пакут народных хваля.

Ды ён забыў, як хутка ён забыў

Маленні кішлакоў і стогн базараў!

Ён Келяві па-здрадніцку забіў

І раздушыў дзяржаву сербядараў.

Так чалавечы свет з пячорных пор

Бяды галоўнае пазбыць не можа:

Людзей-гігантаў - яўны недабор,

Затое вылюдкаў-гігантаў... божа!

Раблю я зрокам мысленным кругі,

Лічу народаў раны нажавыя,

Што ім панеслі розныя Кульгі,

І дзіўна мне, што мы яшчэ жывыя...

Сардэчны дзякуй, родная зямля!

Шкадуе хтось, а я дык ганаруся,

Што ні цара свайго, ні караля

Не спарадзіла глеба Беларусі.

Не чуў я штось пра каралёў такіх

(Ніхто за гэтае яшчэ не славіў),

Каб шчасце суайчыннікаў сваіх

Вышэй за ўласныя уцехі ставіў.

А як па цуда-дзевах і шынках

Увесь падатак ухітраўся спляжыць -

Дзе ён найперш адказнікаў шукаў?

Сярод сваіх нацменшасцяў, як кажуць.

Не чуў я штосьці пра такіх цароў,

Каб ім падданых і зямель хапала,

Каб гора-прыгажосць чужых бугроў

За горла сквапнае іх не хапала.

І перлі людзі забіваць людзей,

Адны другіх, каб заняволіць трэціх -

На жаль, на жаль, не казка для дзяцей,

Так тысячы разоў было на свеце.

Не патрабуе скіпетра ралля,

Шара-дзяржавы - сенная лагчына.

Араць магчыма і без караля,

Таптаць палеткі іншых - немагчыма.

Я ганаруся тым, што мой народ,

Хоць і не еў спрадвек салодкіх булак,

Не крыўдзіў тых, каму даваў прытулак,

І не заглядваў у чужы гарод;

Што ён яўляў суседзям не майстроў

Заплечных спраў, не венцаносных катаў

Дарыў народам іншым змагароў,

Што памагалі выйсці ім з-за кратаў.

Хай ты нячаста шчасная была,

О безманаршая мая радзіма, -

Лічыць не будзем, чым ты заплаціла,

Палічым лепей, што ты набыла.

Хай нас сляпіла крупкай снегавой,

Хай градам нас бязлітасна хвастала, -

Я ганаруся: першаю ж тваёй

Навек народная дзяржава стала!

Пакутую я па чужой зямлі,

А на маёй іранізуе хтосьці:

“Куды паэта рыфмы завялі!

Не ў Беразякі у Другія ⁴² ў госці.”

Чапаў Кульгавы Чавусы-Прапойск?

Крычаў хаця б з-за лесу “пакараю!”?

Не, мы не бачылі ягоных войск.

І, выбачайце, “наша хата з краю!”.

Любы папрок абмазгаваць гатоў,

Адно аспрэчваць буду я зацята:

У дымнай прорве полымных гадоў

Не шыкавала з краю наша хата.

Куды б ні йшла паліць і рабаваць

Амаль што кожнага Кульгі навала -

Перш чым не наш упаляваць палац,

Яна хаціну нашу спатыкала.

А не знаходзіў золата-бурштын -

Шалеў Кульга чарговы: - Прыхавалі!

І хата наша, вечная Хатынь,

Ізноў палала разам з жыхарамі.

І я аднойчы нарадзіўся ў ёй

Дні так за тры да новага пажару, -

Таму бяды не ведаю чужой

Нат у чужым, здавалася б, абшары.

І недарэмны мой вянок пакут -

Вер, хата курная, мой родны краю:

З Кульгой Кульгоў змагаючыся тут,

Я ад яго цябе абараняю!

Дзень быццам год і быццам вечнасць год,

Але прайшлі адзін, другі і трэці.

Чацвёрты год ліюцца кроў і пот

На сцены Найвялікшае мячэці.

Так не працуе хлопец на калым:

Павекі - бы памазаныя клеем.

Удзень і ўночы купалы круглім.

Пакуль Кульгавы вернецца - паспеем.

Адзежка рыштаванняў ападзе,

І бессаромная уся махіна

Над Самаркандам плоццю загудзе,

Аж затрапеча кожная хаціна.

Замрэ перад відовішчам народ,

Пад купаламі рукі заламае:

Іх што за моц адправіла ў палёт?

Хто ля прастола бога іх трымае?

Ніхто не будзе ведаць, што ўсур'ёз -

Няма дзівос, ды з сутарэння гідам

Я выйду і сакрэт вытворчы выдам -

Спушчу, як кажуць прымаўкай, з нябёс.

Пакуль чым-небудзь не заціснуць рот,

Пакуль не скруцяць - абмалюю скупа:

Есць у парадных купалаў аплот,

У кожнага ўнутры - рабочы купал.

З яго ва ўсіх цагляныя слупы

І падпіраюць знешні - краскі ў лузе.

Ніхто не знае, да чаго слабы

Зайздросны той архітэктурны вузел.

Двайныя купалы... Настане дзень,

І свет убачыць, што яны двайныя -

Як загрукочуць перуны зямныя

І захістаецца мячэці цень...

Заву цябе, прыйдзі, землетрасенне!

Плыве, лунае птушка-забыццё!

Збываюцца пракляцці і прыкметы —

Калышацца на купалах асцё,

І вобзем грукаюцца мінарэты.

Курэюць у руінах без прыкрас,

Не ім было стагоддзі пераўпарціць —

Ды лезуць зноў мячэці ў неба, час

Спадзеючыся ўгаварыць ці згвалціць.

Дарэмна сіляцца! Стаяць ім — міг,

Адкрыў закон я гэтых збудаванняў:

Чым купалы вышэйшыя у іх,

Тым меней год у іх да зруйнавання.

Яшчэ яны падмурак ці парог

У дыме закладаюць ваяўнічым,

А ўжо Гісторыі бяссонны зрок

За імі сочыць, быццам паляўнічы;

Яшчэ пыхліва мкнуць вышэй ад гор

Сваіх парталаў вынесці уцёсы,

А ім ужо апошні прыгавор

Сусветная Гісторыя выносіць;

Яшчэ караскаюцца да нябёс:

Вось-вось зачэпяцца! Ледзь-ледзь прыўзняцца.

А ўжо да іх — судовы выканаўца,

Той нават зрэдку, хто іх сам узнёс.

ЯМА

Перакрываючы базарны шум,

Раўлі карнаі, сеючы здранцвеннне,

І ў Самарканд абветраны кашун ⁴³

Чаканіў крок пад зброі мільгаценне.

І ўсіх наперадзе, здалёк відзён,

Са змрочным тварам, жоўтым, як пустыня,

У логава сваё вяртаўся ён

У баявым някідкім паланкіне.

Вось ён вачмі базарны пляц абвёў,

Шматлікі люд, што не ўставаў з каленяў.

Вершаскладальнікаў рукой адмёў:

Маўляў, сягоння - не да песнапенняў.

І той жа голас, што калісь, як медзь,

Гарлаў на ўсю ваколіцу - прашамкаў:

- Зірнём, сябры, спачатку на мячэць,

Ці праўда, што яе накрыеш шапкай?

І аж прыўстаў эмір, не без падстаў -

Даўно яму данеслі усё чыста.

Тры поўні доўгія ён час хвастаў,

Каб тое “ўсё” убачыць асабіста.

І лёг упокат двор на брук прад ім,

Не ведаючы, чый адказ за тое,

Што медрэсе шаноўнае ханым

Перасягло мячэць велічынёю.

І поўзаў па зямлі Махмуд-Дауд

І утаптаную ўхітраўся жэрці,

Бо ведаў, што эмірскі скоры суд

Ён мог прасіць адно аб лёгкай смерці.

А чым ён быў, уласна, вінават?

Што не злоўжыў абмежаваным правам?

Быў ён, як скажуць праз вякі, прарабам,

Ажыццяўляў куратарскі нагляд.

Калі і ўзяў, дык жменечку манет;

А колькі іншых сек за звычку гэту!

Унесці ж адсябяціну ў праект,

Адобраны самім Бічом Сусвету...

Яму скруцілі рукі - аж зароў,

Зацялі ногі у пятлі любошчы

І, з гікам скочыўшы на рысакоў,

Пагналі іх вакол базарнай плошчы.

Так круг за кругам, як за смерцю смерць,

І глотку драў не вучаны цярпець,

Ды на дзевятым ці дзесятым крузе

Перапыніўся бескарысны крык.

А вараныя, дзіка храпучы,

Па паласе барвовай тупацелі,

І капыты іх чорныя ўбівалі

Ашмоціны агідныя у брук.

....................................................

Ажно да ночы падалі галовы.

Звіняць рыдлёўкі, нудна сыпле дождж,

Асенні ліст да рук і лоба ліпне.

Кругляцца пашчы сытыя вяльмож,

Кагорта цівуноў пад ветрам хрыпне.

Яшчэ б і цалкам ім, і на разліў

Не прадэманстраваць імпэт суровы, —

Мячэць эмір для зносу падзяліў

На дзве прыблізна роўныя паловы.

Адну Прытулак Мудрасці мірзам ⁴⁴

Не шкадаваць настойліва парадзіў,

А за другую строга ўзяўся сам:

Спаборніцтва сямейнае наладзіў.

А я у лёсу, ведама, лізун!

Вось і цяпер: на царскай палавіне.

Часцей па спінах ходзіць тут бізун,

Затое хлеб не толькі з пілавіння.

Бывае й сёрбава. За звышхарчы

Працуем апантана! Вынік яўны:

Умее Мудры справе памагчы -

Хутчэй глыбее дно у нашай яме.

Пласт за пластом раз’юшанай гурмой

Здымаем мы у гэтай яме стылай.

Быць можа, ёй прызначана Кульгой

Для ўсіх для нас стаць брацкаю магілай ⁴⁵.

Аголім мы сваю аднойчы смерць,

І рухне ў яму подлая мячэць,

І нас яна сабою пахавае...

Хай, зрэшты, будзе так! Бяда малая.

Хай будзе так! Што мне смяротны страх.

Няма пасады лепшае на свеце,

Чым кіркай у Гісторыі руках

Сячы пад корань гэткія мячэці!

І я, напружваючы зрок і слых,

І я стаяў на дне паміж рабамі,

Калі з атрадам нукераў сваіх

Так нечакана ён узнік над намі.

Глядзеў ён пільна, як пугач, глядзеў,

На лбе і шчоках плямы ружавелі.

Трасло руку — а што трасло: ці гнеў,

Ці, можа, старасць — мы не разумелі.

І ёй, дрыжачаю, зрабіў ён знак;

Ледзь да пляча падняў,

махнуў нялоўка, —

І ў той жа міг, велічынёй з кулак,

Упала мяса на маю рыдлёўку.

І мне здалося раптам: я аслеп.

Не той, амаль што з пілавіння, хлеб —

Я на рыдлёўцы ў яме ўбачыў мяса!

Закрыў рукамі твар і засмяяўся.

І тут жа зразумеў: яно, яно!

І пах, і колер, ды і смак таксама

Забыў я так трывала і даўно,

Што наблюзніць яго не можа яма.

І я упаў на сіні той крышан!

Упаў за тым кавалкам мяса вобзем,

І бы мычаў, а можа, і крычаў,

Трашчала на зубах, муціўся розум.

І чуў чужую лаянку ці не,

Чуў ці не чуў чужое скавытанне?

Але аб мяса гэтага цане

Прыйшло усё ж, саспела запытанне.

П’яны ад сытасці натоўп рабоў

Шчэ абгрызаў вакол гнілыя косці,

І моўчкі слухаў я той ляск зубоў,

І стала горка мне, як на пагосце.

А ён, схіліўшы пышны цюбяцей,

Усё яшчэ вісеў над нашай ямай.

Глядзеў, як на абдураных дзяцей,

З застылаю усмешкаю драўлянай.

Ды у зарослых шчылінах вачэй

Я не уцеху з радасцю заўважыў:

Узважваў нешта прыкрае хутчэй —

І здагадаўся я, што ён узважваў.

Не мог стары не чуць, не разумець,

Што часу — пшык, і з тэхнікай такою

Ён не узніме новую мячэць;

Чаму ж ён гэтай не дае спакою?

Чаму не ўмомант ён, а пакрысе

Дапетрыў да такое простай рэчы,

Што руйнаваць жа трэба медрэсе —

А ён свайму з даўбнёю сеў на плечы.

Вісеў над ямай ён, не ў стане знаць,

Што не кране царыцын “падарунак”,

І той — рабунак! Ясным днём рабунак!

Аж трыста год здалее прастаяць.

Ну, а мячэць, хаця рабы за дзень

Засыплюць яму — усё роўна скора

Пад гнётам цэглы ўласнай упадзе,

Без умяшання ўсякага людскога.

І толькі піраміды чарапоў,

Што даў утвораным самім пустыням,

Аб дойлідстве Біча Мацерыкоў

Адзіным застануцца напамінам.

Вісеў Кульга, слабы ад варажбы,

У незгаворлівыя зырыў далі,

І мы, прыніжаныя ім рабы,

Якога б шчасця мы яшчэ жадалі?

Сабе самому, сэрца, не ілжы!

Перадсмяротную Кульгі трывогу

Не палічы сабе за перамогу.

Глядзі, глядзі за часу рубяжы.

Трухлее цэгла, як ні барані,

Ды гэта у Кульгоў не на прыкмеце;

Замешваецца гліна на крыві,

Растуць увысь нячыстыя мячэці.

Які прарок і сам намарыць змог,

І ім давёў, што варта пастарацца,

Бо за градой караючых эпох

Настане і эпоха рэстаўрацый?

Туды б даклыпаць, дакульгаць, а там

Канечне без увагі не пакінуць:

Дадуць праполку друзлым купалам

І мінарэты на дыбкі падымуць.

Дабрацца б толькі драбязой якой

Да гэтай неразборлівай эпошкі,

А ўжо яна са сметніка вякоў

Усё здалее падабраць да крошкі.

І узнясецца зноў праз дым і пыл

Усё, з чым у бяссмерце кат ламаўся:

Палац яго, дзе еў Кульга і піў,

Мячэць, дзе перад богам прытвараўся.

Адно з усіх пачварных пабудоў

Нерэканструяваным застанецца:

Зінданы тыя, дзе людскую кроў

Пілі па кропельцы з жывога сэрца.

ЯМА

(пастскрыптум)

Знаў людажэр святы закон быцця:

Чужой крывёю не напоўніць жылы.

Смерць не казна - у кожнага свая,

Не адкупіцца ад яе чужымі.

Ды тлеў агонь надзеі, хрупасцеў

(Адсюль пажар імчаўся, як па ветры):

Сцалець бы косці - мяса нарасце,

А як сцалець - ён быццам бы дапетрыў.

Крышыць, душыць, таптаць і чвартаваць

Да скону дзён, забыўшы сон і стому;

Такога страху страшнага нагнаць -

Каб і касцей баяліся, як грому.

А перад тым, як легчы ў саркафаг

(Не ў саван! ⁴⁶ У труну - абавязкова!),

Такое выракчы на ўвесь абсяг,

Каб да труны не падманіць і пловам.

І выдаў гэткае прароцтва ён:

“Калі хоць хто касцей маіх даткнецца -

Самому смерць, яго народу скон:

Сам не прачнуся я - вайна прачнецца”.

Лухта пагроза, можа, а вайна?

З вайною не жартуюць! Гэта - ведаў...

Гніла спакойна чорная труна

Аматара суровых запаветаў.

Ні велічных палацаў, ні хацін

Вякі пяшчотаю не абнімалі;

Кульгі падзорны маўзалей адзін,

Нібы халерны, людзі абміналі.

І вось прыйшоў да склепа чараўнік

Той, на каго і быў Кульгі разлік.

Адно ён думаў ці наперабой,

Была у думках яснасць ці мітрэнга,

Калі паставіў ён перад сабой

Падпарахнелы чэрап Цімурленга?

Былі ці не халоднымі, як лёд,

Намуштраваныя у гэтым пальцы,

Як і тады, калі ён мацаў лоб

Нічым не шкоднага неандэртальца?

Магчыма, гэтак: раз ён быў пусты,

То чэрап Застрашальніка Еўропы

Не выклікаў ніякай страхаты,

Як і надброўны валік сінантропа?

Аб чым ён думаў? А між тым, пакуль

Ён вывучаў “бясцэнныя” астанкі,

Адлічваліся магазіны куль,

Заводзіліся на узлесках танкі ⁴⁷.

І ў час, як ён пачаў занятак свой,

У край мой мілы - у яго краіну

Па прыгажосці польнай і лясной

Ужо каціла вылюдкаў лавіну.

І іх важак - Кульгова плоць і кроў,

Пры ўсім непадабенстве брыдкіх твараў,

Жывым Кульгой, што ўстаў чамусьці зноў,

Зноў аб сусветным панаванні марыў.

Ці не таму да Індыі сівой

Турыў ён танкі у вар’яцкіх планах,

Як Тамерлан на шчодры крывапой -

У той жа край пакут! - гнядых-буланых...

Ён жоўты воск наносіў пакрысе,

Мангольскія ачэрчваючы скулы,

А там, дагнаўшы ў жыце ці аўсе,

У шчокі дзецям заганялі кулі.

Ён вочкі пашыраў або збаўляў,

Прыдзірліва ацэньваў: ці даволі?

А там між іншых, гэткіх жа забаў,

Штыкамі вочы ясныя калолі.

Аб чым ён думаў? Можа, ні аб чым.

Служыў аддана ён навуцы-маці:

Куды там зазіраць удалячынь!

Паўгода ад стала не паднімацца.

Яшчэ свайго чакае Улугбек,

Шчэ не крануты чэрап Міраншаха ⁴⁸,

Яшчэ няясна: ў той далёкі век

Што было модна: шлем або папаха.

Шчэ круг прафесараў (ці ўпершыню?)

Абавязкова высачыць памаркі.

Яшчэ эмірскіх вусаў даўжыню

Адстойваць прыйдзецца... О, недавяркі!

Смех нагадаць... А што, як сапраўды

Кульговы патрывожаныя косці

На нас вайну абрынулі тады?

Смех нагадаць... Ды не смяецца штосьці.

Аб чым ён думаў у паўночны час

Перад запаленымі ім вачамі?

Ва ўсякім разе цвёрда не пра нас,

Што пад мячэццю знемагалі ў яме!

А я — я свет сумленнейшым лічыў,

Дабро, лічыў я, ўрэшце зло змагае.

Што кат сваёй сякерай заслужыў —

Хай цераз пяць стагоддзяў — атрымае.

Ці ж дапусціць я мог, каб столькі год

З такой жывёльнай рабскасцю, гранічнай

Чый, чый! -

шкілет хавалі ад нягод,

Каб узнавіць - чыё, чыё! - аблічча.

Так уваскрэснуў кат праз пяць вякоў,

А тых, хто гаду па загаду сэрца

Ішоў насуперак -

іх чарапоў

Па стэнах не шукае вока ўмельца.

БАЛЬ

Ну ацаніце хоць разок маштаб

Маіх неверагодных прафзігзагаў,

Учора - раб, у Найвялікшы штат

Я сёння ўзяты па разраду магаў.

Недарма я Вальфковіча ⁴⁹ вучыў,

Аж галаву пад раніцу матала:

Мне сам Найбагацейшы даручыў

Наладзіць здобыч важнага металу.

П’ю вёдрамі кумыс, жую урук,

Зноў суп гатую, хоць і не галодны:

Па волі Шанавальніка Навук

Я забяспечаны ўсім неабходным.

Лабараторыя — не меў здавён;

А ўжо чаго і ўвогуле не меў я —

Каб зберагчы майго старання плён,

Свой чалавек на варце камянее.

Стаіць як трэба — вокам не міргне!

Любуюся і ганаруся ўволю.

Адно, па шчырасці, пад рэбры коле:

Ён сцеражэ маё або мяне?

Знішчаю дровы, ежу і ваду;

Шпацыраваць захочацца — іду:

Не проста так — падглядваю украдкі,

Што тут за Найвялікшыя парадкі.

Мне без распіскі ўручаны халат —

Такому кожны хімік быў бы рад:

Схаваны ўвесь, ды ёсць яшчэ і лішкі —

Няйначай як таксама Найвялікшы.

Мне спецадзенне ў зорках і сярпах ⁵⁰ -

Як Найвялікшы пропуск і адзнака.

Ану, раскланьвайся, купец, ваяка!

Падумаеш - раз’еўся, як тарпа!

Вам, галубкі, аблізвацца здалёк,

Шаптаць заказ алаха ⁵¹ ў суцяшэнне,

А мне Бязмернай Шчодрасці Выток

На баль прыслаў шчэ ранкам запрашэнне.

Раве труба - заве труба, паслы

Пасаджаны, ўжо разбітныя слугі

3 канца ў канец разнеслі піялы,

Казыча нюх радзімы дух сівухі.

Я не заўжды бубніў “гарэлка - зло”

І перад спіртам не іграў апаску,

Ды толькі сёння да мяне дайшло,

Што гэта значыць - баляваць па-царску.

Тут звычай гэткі: п’юць і толькі п’юць.

Вось не чакаў падобнае падэсці!

Ішоў на дурняка як след пад’есці,

А тут занюхаць нават не даюць.

Тут мэта: перш чым накарміць — спаіць.

Практычна, хоць не надта мо маральна!

За кожным візітантам персанальны

З каўшом гатовым віначэрп стаіць.

Ну й кожны ссе, пакуль не упадзе.

Хто непітушчым лічыць мусульманства?

Паклёп, паклёп! Не бачыў я нідзе

Добрасумленнага такога п’янства.

Ёсць і ў мяне халуй - чым я не госць?

Глыць - а у кубку зноўку забурліла.

О, дзе мая, скажыце, маладосць!

О, дзе мая хімфакаўская сіла!

Стой! Ці не закусь? Вось яна калі.

Якое сонца ўспыхнула на пысах —

Нібыта кожны заарліў у высях,

Адно на скурах мяса ўвалаклі.

Курэлі тушы;

ад таго дабра

Трашчалі скуры, ды рабы па трое

Іх валаклі да ног Уладара,

Што ў нерухомасці чакаў на троне.

А як зрабіў Найгасціннейшы знак,

Аднекуль збоку іншыя, як цені:

Пасталі перад мясам на калені,

І кожны ўзняў над галавой разак.

Не, штосьці баль мяне не весяліць,

І мяса поўна, а не трыумфую.

Узяць бы бульбіну ды пасаліць,

Ды дзе узяць яе, бульбіну тую?

Ой ну і вэрхал! Зелена ўваччу.

Што учыніла наталенне смагі!

Адзін я не крычу, і не скачу,

І не цікаўлюся наконт павагі.

Ды хто там згорбіўся каля сцяны,

Сярод мардасаў,

што гараць, як перац, -

Бародка у цянётах сівізны,

І з твару, і з адзення еўрапеец?

Адкрытая пастава галавы...

Я падмануся ці ўгадаю зараз -

О мама родная, дык гэта ж вы,

Сеньёр дэ Клавіхо Руі Ганзалес! ⁵²

Задумлівы пасланнік караля,

Як многа свінства вам жыццё паслала -

Смерць Салазара ⁵³, гібель карабля...

А звышгасціннасць гэтага курзала?..

Хто ў мутнай бразе мочыць тлусты вус,

Хто аддае належнае агузку,

А мы стаім - іспанец, беларус -

І размаўляем, быццам па-французску.

Дай божа, каб галоўлазутчык спаў

Ці каб хаця не быў ён паліглотам -

Інакш за ўсё, што кожны з нас сказаў,

Заплоцім па чарзе крывавым потам.

Бо я кажу: - Даруйце маскарад,

Халат мой з недарэчнымі сярпамі!

О, каб жа ведалі вы, як я рад

Сярод шаленства сутыкнуцца з вамі!

Бо ён адказвае: - Мой друг магістр!

І я бязмежна рады нашай стрэчы.

А што да гэтых зорак, гэтых іскр -

Хай аздабляюць грудзі вам і плечы.

Шчэ розуму не пазнаюць у твар,

Яшчэ прыём усюды па адзежы...

Яшчэ ўскладаюць богу на алтар,

На жаль, узоры не духоўнай ежы...

Вось я гляджу на гэты балаган,

А з галавы усё не йдзе Дамган.

Ой, у той дзень гарачыня была;

Свішчэў пясок! Загінуў лепшы сокал ⁵⁴;

Ні ручайка скупога, ні жытла,

Ні хмаркі ў небе вогненна-высокім.

Ужо з сядла я ўпасці быў гатоў,

Ажно раптоўна бачу: пабудовы!

Накшталт кашмарна велічных стагоў.

Паднялі ўзрадавана мы галовы;

Усё бліжэй каменныя тарпы;

І што ж, о друг мой? Гэта смерці вежы!

Аж і цяпер, як брытвай, вочы рэжа.

Паверце: з глею ззяюць чарапы...

Нам языкамі б з вамі не трапаць,

Ды, мой магістр! Без літасці і жалю

Амаль паўсвету знішчыць, растаптаць;

І ўсё, даруйце, для такога балю?

Гляджу на баль, а бачыцца вайна.

Мне страшна, страшна! А яны не вераць,

Што ў рот з маленства не бяру віна:

Маўляў, хітруе кляты еўрапеец!

Мяне пазвала сёння Севін Бей ⁵⁵.

Куды ні глянь - балююць. Ну і вечар!

Ды мо у дам святкуюць весялей?

Хай адпачне мая назола-печань.

І мы ідзём - нібыта патайком,

Ды шпегі нашы неадлучна з намі:

Той лісам сочыць, той імчыць ваўком,

Гайдаюцца над садам кажанамі.

А мы ідзём - вандроўнікі эпох.

Нам невядомае душы трымценне.

Дарэмна у вачах шукаць спалох!

Арліным крыллем плешчуць нашы цені.

О, як сеньёр Руі, я ўдзячны вам,

Што прада мною адчынілі дзверы,

Што бачыў я увачавідкі сам —

Іначай нізавошта б не паверыў.

Што дамы п’юць - бог з імі, хто не п’е;

Ды гэтыя паплечніцы Цімура

Віно закусваюць - нішто сабе! —

Ужо й не мясам, а мануфактурай.

Вось Севін-Бей, шайтан яе вазьмі.

Ільсняцца адтапыраныя вушкі.

Яна прылегла пышнымі грудзьмі

На пульхныя чырвоныя падушкі.

Вось Чару Чар падносіць ёй пузан

З барвовай вадкасцю - нібыта кроўю.

Ды гучна Севін-Бей гаворыць: - Сам.

І дадае: - За нашае здароўе.

Не тое, каб рашыла - сёрбаць годзе -

Пазабаўляцца ўздумала яна.

Стаў на калена еўнух, п’е да дна,

Як і належыць пры такой нагодзе.

О цьмяны раб, што гойдаецца п’яна

Перад вачамі п’янымі ўладык!

Гарыць агонь у чары несціхана

І апякае нёба і язык.

Ох, як далёка ў чары той да дна -

Як у бясконцае Аму да вусця.

Чым меней застаецца ў ёй віна,

Тым больш важкою робіцца чамусьці.

Яшчэ глыток - і выпадае з рук,

Яна пад ногі падае са стукам,

Ён цверазіць павінен, гэты грук,

А ты глядзіш бяссэнсава і тупа.

То быццам плачаш, то спрабуеш пець,

А плечы тоўстыя твае трасуцца,

І побач - рогат, чый - не зразумець,

І у адказ спрабуеш усміхнуцца.

Хапаеш ротам перагар чужы,

А ў галаве - як брага у дзяжы:

Бурліць! - і вось, нібы падсеклі лыткі,

Ты глуха чмякаешся ў недапіткі.

Грабеш рукамі пад сябе палас,

Выдрапваючы срэбраныя ніці,

Пакуль не прагучыць жаночы бас -

Як прыгавор суровы: - Забярыце.

СОН

Мне цяжка засынаць - баюся сноў.

Не шэпчуць рэкі, цішыня ў прыродзе,

А я павекі апушчу - і зноў

У вочы мне відовішча прыходзіць.

Прыходзіць стэп без краю і канца,

І ў тым вячэрнім стэпе заімглёным

Я бачу зноў чырвонага каня,

Я бачу чалавека у чырвоным.

Адны яны ў чырвоным палыне,

І я хачу даведацца, чаго ім!..

Ды чалавек глядзіць не на мяне.

Ён позірк шле загарызонтным гоням.

Няма бы іншых у мяне згрызот,

І да каня я слова зварачаю,

Але і конь за рдзяны гарызонт -

Ці мо з нянавісцю, ці мо з адчаем.

Над стэпам вецер свішча і звініць,

І я крычу даведацца, чаго ім!

Ды конь маўчыць і чалавек маўчыць.

Яны ідуць да невідочных гоняў.

МАЯ ВЕЧНАЯ СМЕРЦЬ

(18 лютага 1405 года)

Заціхлі крыкі.

Змоўк сабачы брэх.

Пануе ноч, ад шэрані сівая.

Да рання прытарможаны набег

Па лямцавых палатках засынае.

Ужо ў Кульгі гулянка не пяе:

Мірзы і тысяцкія разбрыліся.

Рашаючая поўнач настае

На белым беразе ракі Арысі⁵⁶.

О Ноч Начэй, ты ці дасі мне знак?

Хто, як не я, урэшце зробіць гэта!..

Ляціць з зеніту зорка наўскасяк -

Пунсовая сігнальная ракета.

І сам сабе я абвяшчаю: - Час.

Дзвюма рукамі лямец праразаю

І ў духату шатра праз гэты лаз

З прамым нажом паволі прапаўзаю.

Тут небяспека чорная да скур

Прыпала пашчаю - чакай нападу!

Як вока д’яблава, гарыць лампада,

Глядзіць, ацэньвае: хто ты і скуль.

Тут без пакутных для сумлення сноў,

Сваім храпеннем несучы нягоду,

Спіць на шырокім стосе дываноў

Невынішчальная чума Усходу.

Зусім нядаўна, ссунуўшы чалму,

Ён баляваў, палаючы абліччам;

Цяпер блюзніцца хмельнаму яму

Чужая скарбніца - яго здабыча.

Ён спіць, і я не знаю, што рабіць,

Ніяк рука не выйдзе са здранцвення -

Я не барлас, каб соннага забіць,

І не магу чакаць я абуджэння.

О, колькі я разоў сябе-ўяўляў,

Як на маё дыханне страпянецца,

Як, не прывыкшы да такіх праяў,

У кут з-пад коўдраў дзіка ірванецца

І крыкне: - Хто?! - Міргне яго лампада,

І я спакойна выйду з цемнаты:

- Я - суд стагоддзяў, я - вякоў адплата

За ўсё і ўсіх, каго замучыў ты.

ТАМЕРЛАН

Алхімік?

І забітых моц са мной.

Мы страшны суд Гісторыі самой.

ТАМЕРЛАН

Што мне мой зрок апоены вярзе?

Што прада мной з нябыту выкрасае?

Нібыта мной забітыя усе

Тут па чарзе чамусьці ўваскрасаюць.

Раб безыменны з дзеўкаю сваёй,

Стары - за мной абшчыпаных заступнік,

Бавоўнатроп з атрутнай піялой

І Кейхасроў, стаптаны, як трыпутнік...

Абсечаныя целы без галоў,

Бясцелыя барвовыя галовы,

І ўсе маю смактаць гатовы кроў,

Мяне жывога праглынуць гатовы, —

Алхімік, чарадзейства супыні —

Чаго ты хочаш: жамчугоў? Нявольніц?

Свой злосны жарт у грошах ацані —

Табе магу я сто мяхоў напоўніць!

Цябе не маюць права ўратаваць

Ні звер, ні птах, ні бог і ні нячысцік,

І што б ты мне ні паімкнуўся даць —

Я не магу узяць, каб нават знішчыць.

ТАМЕРЛАН

Бязлітасны алхімік, адкажы:

Ці ж пазбяжыш памылак у вялікім?

Ці ж проста так вёў смерць за рубяжы?

Я помсціў ворагам сваім шматлікім!

Або не я свой край аслабаніў

Ад векавой пятлі мангольскіх ханаў?

Хто трыццаць год з запалам бараніў,

Хто нёс у свет зялёны сцяг карана?

Яшчэ дадай, што ў маналіт з’яднаў

Маверанахр. Заслуга немалая,

Як часам лічаць. Што ж не нагадаў?

Ці, можа, страхам памяць вымятае?

Так апраўдацца можна й сатане.

Адзінства, воля! Гучным словам гэтым

Не ўратаваць цябе сягоння, не,

Пакінь жа іх сваім апалагетам.

Яны шчэ прыйдуць, каб наперабой

Тваё аблічча чысціць з асалодай:

І аб’яднаннем назавуць разбой,

І гнёт пачварны назавуць свабодай.

Яны трубіць шчэ будуць там і сям,

Як ты манголаў біў магутным войскам.

Калі і дзе? Нібы сябе ты сам

Не велічаў наступнікам мангольскім

І год за годам трыццаць з гакам год

Рукой вайны, што ад крыві аслізла,

Ты вынішчаў не Чынгісханаў род.

Ты узнаўляў імперыю Чынгіза!

Цяпер мо з іншых доблесцяў Кульгі -

Якім ты быў манархам мусульманскім:

Як то з сунітаў выпускаў духі —

Прыкінуўся шыітам ⁵⁷ пад Дамаскам;

То ў Лідыі шыітаў зніштажаў

За непачцівасць да сяброў прарока?..

Даўно стаю з кінжалам - вось марока!

А ён ляжыць сабе, як і ляжаў.

Так быць магло. Чорт пабірай, магло!

Але ён спіць. Яму спакойна спіцца!

Не апякло яго, не дапякло,

Ён не ускоквае, не мітусіцца!

Ён спіць - не ведаю я, што рабіць,

Мая рука ніяк не замахнецца,

Я не барлас, каб соннага забіць,

І некалі чакаць, пакуль прачнецца.

І раптам стогн. Не дзікі крык, не рык -

Працяглы стогн, нібыта гул падземны.

Ён выпінае з-за зубоў язык,

Ён распінае рот да чорнай зеўры.

Яго са свістам, з хрыпатой ірве

Аранжавым віном і сінім мясам.

Клякоча лаваю у жарале

Усё, да чаго ён быў учора ласы.

Праз блекатанне ён мычыць: - Вады!

Яго трасе і курчыць, ён пацее,

Пракочваюцца коўдры, як валы,

Як акіянскія валы, па целе.

І я хапаю срэбраны чарпак

І ў вусы тыцкаю яму, у зубы,

Ды ён не п’е, і падае кулак,

І твар вастрэе крумкачовай дзюбай.

Расце на лбе марозных плям сям’я,

Касыя вочы сутаргаю зводзіць.

Ён памірае сам. Спазніўся я,

Нічым яму я не магу пашкодзіць.

За полагам халоднай буры звон,

Нібыта разам з ім паўсвету гіне.

Гісторыя, чаму такіх, як ён,

На суд звычайна клічам мы з магілы?

Я не забіў - ён выпруціўся сам,

Ды гэта не канец яго - прытворства,

І колькі шчэ наканавана нам

Сустрэцца ў вогненным адзінаборстве.

І колькі шчэ наканавана мне

На дол упасці ад стралы і бомбы,

Якія доўгія вякі жалобы

Мне стыць на пожні ці на цаліне!

Ва ўсе бакі над стылаю зямлёй,

Над неабдымным снежным ураганам

Гары паходняй, гнеў бясконцы мой,

Палай, маё пракляцце Тамерланам!..

Ускокваюць бамбізы ў башлыках —

З усім, чым жыў я, вечная разлука.

Сціскаю шапку знятую ў руках

І пад мячамі падаю без гуку.

ТРАКТАТ

АБ ВАЙНЕ І МІРЫ

Быў незласлівы продак наш калісь,

Як і прыматы ўсе, вегетарянцам.

Але адбыўся нейкі катаклізм -

Ён за дзічынаю пайшоў ганяцца.

Таму у людзі з малпаў і палез,

Бо мяса лепш, чым сена, насычае, -

Так нам навука антрапагенез

Аўтарытэтным тонам заяўляе.

З чым катаклізм? Лістотаю? Травой?

Было у пана бога недаробак!

А чым жа, так сказаць, карміўся той,

За кім ганяўся азвярэлы продак?

Адама з Еваю зляпіў не бог.

Не космас іх закінуў для падмогі.

Здаўна зямлю без сцежак і дарог

Таптаў двухногі звер каратканогі.

Каржакаваты - сажань у плячах,

Мускулатура - ў цырк з такой не сорам;

Хоць эўрыфаг ⁵⁸ - адносны эўрыфаг,

Бо больш, чым поснае, любіў ён скорам.

Не скуб травы з-пад ног і лісця з дрэў,

Ды і да яблык кіслых быў не слабы;

Затое мяса ён любое еў:

Ад маманцяці да балотнай жабы.

Вось дзік спяшаецца цераз гушчар,

Перад такою страшнай сілай голы.

Заносіць наш герой кулак — удар!

І адкідае капыты жывёла.

Так шанцавала, праўда, не заўжды,

Не раз было — трапляў на іклы іншым

І на пачатку ў ланцугу яды

Быў гэты звер звяном зусім не лішнім.

Ды меў на шчасце наша ён руку,

І галава варыла неблагая,

Падняў аднойчы кій у дубняку —

І вывеў род свой гэтым з ланцуга ён.

Ён жыў звычайна дробнаю сям’ёй,

І ўсё адно не сыта і не смачна,

Бо са сваёй маруднаю ступой

Не мог кантраляваць ён плошчы значнай.

А набіралі мускулаў сыны —

Гнаў ад сябе на новыя участкі,

Каб лоўка ставілі свае яны

І абыходзілі чужыя пасткі.

Марудна ён абшары засяляў:

Раджала Ева па адным і рэдка,

А свет варожы на слабое дзетка

Ад нараджэння пашчу разяўляў.

Як звышмарудна кожны раз ён рос,

Пакуль ва ўсім не даганяў дарослых!

А недаед, а спёка, а мароз,

А шчэ сясцёр не бачылі у сёстрах!

Ды шырыў звер разумны арэал,

Набычыўшыся, рухаўся па свеце.

І ён зусім не ў джунглі кіраваў,

Дзе, як вядома, хлеб расце на вецці.

То дзень у дзень па шчыкалку ў пяску,

То з ледзяною Арктыкай сам-насам, —

Заціснуўшы дубіну ў кулаку,

Ён рухаўся і рухаўся за мясам.

Так ён ішоў павольнаю ступой,

Мільёны год нялічаных бадзячыў,

Пакуль дубіну неяк над сабой,

Над галавой сваёю не убачыў.

Кручу мазгамі, а ужо ў мой бок

Хтось у цытатах з галавы да пятак

Каменьчык свой кідае: - Галубок!

А дзе ж, дазвольце, першабытны статак?

Адкуль грамадства, так сказаць, пайшло?

Гіпотэза у вас таго... сырая!..-

Само сабою, статка не было:

Яго ў драпежных замяняе зграя.

Нейк нечакана скончыўся працэс,

Што па усёй зямлі цягнуўся вечна;

Цяпер зыходзіць аднаму у лес,

Чужы паўсюдна, стала небяспечна.

І не пайшоў ад маткі маладняк

Туды, дзе ўраз асобіна згарае -

Так раптам вырасла сямейка; так

З’явілася звяроў разумных зграя.

Ёй пракарміцца не было лягчэй:

Хай паляваць, кагалам і лаўчэй,

Ды на любым участку паляўнічым

Не павялічвалася колькасць дзічы.

А што ўдавалася упаляваць,

Цяпер на столькі раздзіралі частак!..

Крывёю зграя шырыла участак:

Каб толькі жыць,

куды там баляваць.

Так пачалася “нічыя” віна -

Аж на мільён ці болей год вайна.

Яе канца не бачым мы і сёння.

Бі, калі вораг спіць, калі спрасоння,

Бі у адкрытую і спадцішка,

Калі не тонкая ў цябе кішка;

Бі, калі сам не хочаш быць забітым -

Так скрозь абвешчана палеалітам.

Не проста бі —

вучыся забіваць,

Старанна пераймай чужое ўменне.

Глядзі, як трэба ужываць каменне -

Абараняцца з ім і нападаць:

Тут наканечнік дзіды - прывяжы,

А тут - амаль гатовая сякера.

Схавайся з ёю ўночы у лаўжы.

У час ускоч! І згіне ненажэра.

Вучыся біць па чэрапе і ў дых,

І будзе бойка лёгкім паляваннем!

Так павучала зграя маладых -

Яшчэ не мовай: жэстамі, мычаннем.

І білі ў грудзі і па чарапах

Без перадыху тысячы стагоддзяў.

Ніводзін радавы аэрапаг

На гэта спраў судовых не заводзіў.

Трашчалі косці з захаду на ўсход,

Не гас запал зацяты ваяўнічы,

А на галодны рот ад году год

Чамусьці нават меншала здабычы.

Чым болей сілы вынішчыць чужой,

Тым больш яды! — не разумела зграя,

Што ўжо даўным-даўно прырода з ёй

У паддаўкі злавесныя гуляе,

Што чым сама засцеражэцца лепш,

Тым будзе ярасней расці-драбіцца

І за мясных угоддзяў кожны плеш

Да скону сонца са сваімі біцца,

І што, трапляючыся ўсё радзей,

Яе сыноў, і так не надта добрых,

Фетыш падступны - мяса прывядзе

Да пажырання і сабе падобных.

Нішто са сцежкі вечнае вайны,

Ужо, здавалася, яго не зверне,

Ды розум меў усё ж той звер зямны,

І ён убачыў пры сцяжыне зерне.

О бессмяротны сімвал дабраты!

Хто стопча колас - розумам калека.

Дазволь цябе уславіць, зерне, ты

Ператварыла звера ў чалавека.

Ты падказала: ежу здабываць -

Не так ужо і конча забіваць.

Каб скрозь табе яды было даволі,

Гадуй яе на ускапаным полі.

У баразну кінь зернятка вясной

І атрымаеш тры дзесяткі ўвосень.

І знай: цяпер галоўны клопат твой -

Аберагаць ранімае калоссе.

Не хлеб адзін надзённы беражэш -

Людское сутнасці ты абаронца.

Ратуй ад звера, покуль не сажнеш,

А ўзгадаваць яго паможа сонца.

Мільёны год - і дзесяць тысяч год...

З табою, зерне, стрэліся мы ўчора.

У які ж ты нас адправіла палёт

З дагістарычнай нашае пячоры!

Адмыўшы зубы ад крыві ахвяр,

Аслабаніўшы ад забойства рукі,

Які ўдыхнула ў нас пазнання жар,

Якую прагу працы без прынукі!

Якімі мы ужо паспелі стаць:

Ну, дзе нейтрына тут?

Ну, дзе там Вега? -

Ляцім туды, дзе ветру не дастаць,

І бачым тое, што памацаць нельга.

Але чаму жаданы супакой

Не ўсім і не усюды дорыць колас?

Над мазгавітай, новай галавой

Дубіна узнімаецца раз-пораз.

На сушы ўзрываў устае сцяна,

Арэ марскія хвалі субмарына,

А мне здаецца: гэта ўсё яна, —

Што нам руку мазоліла, дубіна.

Гор уладар і пераможца рэк,

Яшчэ ты болей не святы, а грэшнік,

Яшчэ не поўнасцю ты чалавек -

Сядзіць на дне душы тваёй драпежнік!

То ён хлапечай шкодлівай рукой

У вераб’я нацэльвае каменьчык,

То больш старэйшых гоніць талакой

На ўсё жыццё равесніка калечыць,

То кулявую чорную пургу

Ён узнімае ў тым і гэтым краі,

То апявае нейкага Кульгу -

Як важака удачлівага зграі.

Калі ж, нарэшце, ён пакіне нас,

Калі ж, калі ён кіне лускаць, лускаць

То ў тайніках сваіх, то напаказ

Галовы тых, што ўвасабляюць людскасць?

О чалавек — ты чуеш, як сапе?

Аб хлебе дбаючы і аб асвеце,

Не забывай душыць яго ў сабе

І ўціхамірваць словам у суседзе.

МАЁ ВЕЧНАЕ БЯССМЕРЦЕ

Мільён разоў мне секлі галаву,

І кожны раз быў кат перакананы,

Што, прыгавораны і пакараны,

Не ўстану болей, не загавару.

Я бессмяротны! Вось мая зямля.

Не век валодаць ёю Тамерланам.

Кім па зары ізноў прачнуся я?

Ратаем ці рамеснікам старанным?

Ці мо храністам непадкупным? Што ж.

Для справы нашае і гэты гож.

Вясна, вясна! У кіпені лугі.

Як горача гараць галоўкі макаў!

Яшчэ я раб, ды ўжо няма Кульгі,

А гэта, верце мне - не кот наплакаў.

Дождж прашумеў, прапляскаў, працурчэў.

Быць з хлебам сёлета і з вінаградам!

Іду пад радасцю вячыстых дрэў

З насмешлівым паэтам Алахдадам.

То я на лоб маршчыністы зірну,

То - у зазубінах - на нос пірацкі.

Не танна дасталіся хітруну

Гады праследванняў і канспірацый.

А мне, як ні падлічвай, дваццаць год.

Вясна, вясна! Душа мая іскрыцца.

У царскую мячэць плыве народ.

Іду і я алаху пакланіцца.

Мячэць паднебная - о-о-ё-ёй!

А Алахдад:

- Ну што ж, сын мой,- знячэўку:

- Памолімся, акажам гонар ёй,

Пакуль не развалілася дашчэнту!

І праўда: толькі пачалі намаз,

Перад імамам стаўшы на калені,

Як з купала блакітнага на нас

Пасыпаліся цэгла і каменне.

Што пачалося тут - і гром, і звон,

Натоўп зароў, нат нехта крыкнуў:

- Мама! -

І ўсе панесліся з мячэці вон,

Пакінуўшы адзінага імама.

І ўсім не збегчы - хіба што ўзляцець:

Пад уваходнай аркаю завея;

А Алахдад крычыць: - Мячэць, мячэць!

Верш напішу і прысвячу табе я.

З блудніцай параўнаю я цябе,

З той, што ганебнай славай ганарыцца,

Ды вось чамусьці ёй мазгі дзяўбе

Алаху мілай справаю прыкрыцца.

Мячэць-блудніца, не чакай падзяк!

У сценах у тваіх век будзе пуста!

Пахвальна кінуць жабраку мядзяк,

Але не з грошай, што дае распуста.

Якой блішчастай ён цябе узвёў!

Як ззяла ты ад верху да падвала!

Не апраўдала рабскіх мазалёў,

Надзей гаспадара не апраўдала.

Гарою пнулася ў нябёс разліў,

І вось ляжыш, мячэць, гарою смецця.

А колькі храмаў “дойлід” твой зваліў,

Каб непаўторнай ты была на свеце!

Гудзе-грыміць цагляны крыгаход...

Хіба не так сама яго дзяржава,

Перад якою паўзямлі дрыжала,

Распалася ўсяго за жменьку год?

Запамятайце, ханы-каралі,

Усе, каму мячэціць загарыцца:

Недаўгавечна ўсё, што на крыві,

І асабліва, як яна бруіцца...

Усё я бачыў! Бачыў, як яго

Цераз Ташкенцкія вароты ўнеслі;

Як самаркандцы ўсе да аднаго

Насустрач выбеглі ў той дзень прадвесні.

Рукамі ўзмахваў, выючы, натоўп,

Нібы хапаў няшчасці у бярэмя,

І на сабе шматалі тлусты шоўк

Семсот палонніц царскага гарэма.

Нішто не сцёрта з памяці маёй,

Як і труна з халоднай сіняй сталі.

Сем доўгіх дзён над гэтаю труной

Улемы ⁵⁹ адыходную чыталі.

Сем доўгіх дзён і доўгіх сем начэй

Цурчэў ручай малітвы мусульманскай,

І зіхацеў натужна маўзалей,

Аздоблены з раскошаю паганскай:

Падлога - аксаміт з кута у кут;

На сценах - дыяменты зрок калолі,

І залатыя люстры - ў кожнай пуд -

Звісалі з ціхім бразганнем са столі.

Сем доўгіх сутак сытыя катлы

На неабсяжных вогнішчах курэлі...

Ну й самаркандцы мяса папаелі!

Ну й жабракі віна папапілі!

А што пасля? Пасля - Шахрух прыйшоў

Па чарапах пляменнікаў-братоў.

Над саркафагам слёз не ліў ракою.

Зусім насупраць! Разануў такое...

Ён заявіў, што бацькаў маўзалей -

На сцягу усяго ісламу пляма:

Магілу красіць нічыю не смей! -

Пра гэта сказана ў каране прама;

Што Гураган (пра тое свет гудзе)

Быў не заўжды і цалкам верны богу;

Навошта ж шоўкам высцілаць дарогу

Што, можа, і зусім не ў рай вядзе?

Ён загадаў магілу “апрасціць” -

Зняць дываны і залатыя цацкі

І са сталёвае астанкі бацькі

У труну драўляную “перамясціць”.

Так развянчаны быў той страшны прах.

Трыумфавалі кішлакі адкрыта!

Не, я не слаўлю. Барані алах!

Рабу Цімура - славіць Цімурыда?!

Не шанцавала ў бітвах, як Кульгу,

Вось і шукаў дзяцюк сабе здабычы.

І ўсё ж прызнаюся як на духу:

Крыху мне цынік гэты сімпатычны.

Пяе душа мая - не маю слоў.

Якія, неба, рухнулі аковы!

І што з таго, што цераз пяць вякоў

Астанкі спарахнелыя Кульговы

У сталёвы куфар пакладуць ізноў! ⁶⁰

І кажа мне настаўнік Алахдад:

- Ібн-Арабшах!

Глядзі - святкуюць людзі.

Ды строгі ў матухны-прыроды лад:

Год сорак прабяжыць - і іх не будзе.

Ну што ж! І я пайду, і пойдзеш ты,

Ды чалавек бяссмертны! Веру ў гэта.

Ён будзе сеяць хлеб, расціць сады,

Любіць дзяцей і радавацца лету.

І недзе мо праз тысячу кален

Ва ўнуках нашы рысы паўтарацца,

І твары нашы, перамогшы тлен,

Стварэнню чарнакосаму прысняцца...

Я неўміручы! Я - на ярасць злым.

Мной узарана глеба, мной апета.

І ты, мячэць, табе, Бібі-Ханым,

Не перажыць мяне - запомні гэта!

Ваду я п’ю і чэрствы хлеб жую,

Ды сіла гэткая у той скарынцы -

Усіх людаедаў я перажыву,

Хай выдаюць ім па сталёвай скрынцы.

Не меч з кап’ём - арала і кассё,

І будзем вечна, людзі, жыць у згодзе.

Усё я бачыў і убачу ўсё.

Перада мной усе тысячагоддзі!

Гляджу у будучыню я ва ўпор

З глыбі вякоў, па сутнасці, забытых.

Закончаны мой суд, і прыгавор

Падпісаны мільёнамі забітых.

Ды ўсё адно няма спакою мне:

Адно і тое ж бачу я у сне,

Што па часах, магчыма, і не скорых,

Ды зноў устане мой смяротны вораг.

А мо, і недалёка да пары,

Калі ужо не твары — мозг і цела:

Не супыніць прагрэс! - асобу ў цэлым

Уваскрашаць навучацца майстры?

Забудзецца ў вяках сівы мой боль,

Нянавісць паглыне стагоддзяў замець,

І нехта зноў на стол перад сабой

Цімураў чэрап памятны паставіць.

Пракіпяціць у спірце ён пінцэт

І лоб прастукае і падбароддзе...

А можа стацца, й фюрэра шкілет

Неверагодным чынам нехта знойдзе?

Ды як пачне з усіх трыбун трубіць:

Маўляў, і ён уваскрашэння варты —

Свет, на шматкі падзёрты, праг злучыць

Яшчэ у век дваццаты, звераваты...

Нашчадкі нашы, веру ў розум ваш,

Нічога вашага не абрынаю,

Ды каб Кульга у смерці ўзяў рэванш —

Забараняю вам, забараняю!

Забараняю сушай і вадой,

Стаптанымі сцяблінамі пшаніцы,

Забараняю зоркай залатой,

Што ў нашы чорныя глядзіць вачніцы.

Разлівам жудасным барвовых рэк,

Што гоняць кроў людскую з веку ў век

Па Стэпах Стэпаў, мною незабытых, —

Мільён разоў забіты чалавек,

Забараняю памяццю забітых.

1964-1981

--------------------------------------------------------------

1). У сярэднеазіяцкага карагача ідэальна круглая крона.

2). Таньга — манета.

3). Калам — трысняговае пяро.

4). Сура — раздзел у каране.

5). Тамерлан (“Цімур-ланг”, “Цімур-кульга”) — мянушка, дадзеная заваёўніку простым народам

6). Упершыню Ібн-Арабшах убачыў Цімура ў дванаццаць год. Сам ён быў араб (“Ібн-Арабшах” — “сын арабскага шаха”).

7). Баязет—асманскі (турэцкі) султан. Саперніцтва паміж Цімурам і Баязетам скончылася вайной. У 1402 г. Баязет быў разбіты і загінуў у палоне.

8). Тахтамыш — хан Залатой Арды (пасля Мамая), таксама разгромлены Цімурам.

9). Суфі — правіцель Харэзма.

10). Плямы на крылах саранчы на Усходзе лічыліся магічным

11) Вілает — адміністратыўная адзінка (у некаторых усходніх краінах і цяпер).

12). Джэйхун — адна з назваў Амудар'і.

13). Чырчык — памяншальнае ад Чыр.

14). Калах — усходняя гульня, якая палягае на перакладванні каменьчыкаў.

15). Сербядары (“шыбенікі”) — удзельнікі антытыранічнага руху ў Сярэдняй Азіі і Іране. У Себзявары (Іран) значны час існавала дзяржава сербядараў, якую ліквідаваў Цімур. Сэнс саманазвы “сербядар”: лепш памерці на шыбеніцы, чым жыць у няволі.

16). Буза — хмельны напітак з проса.

17). Кумган—медны збан з доўгім горлам.

18). Хуталян — адно са шматлікіх невялічкіх феадальных уладанняў у перадцімураўскай Сярэдняй Азіі.

19). Зарэчча (у арыгінале Маверанахр) — прастора паміж Амудар’ёй і Сырдар’ёй (назва дадзеная арабамі).

20). Кебаб — шашлык.

21). У імя бога!

22) Барласы — абцюрэчаны мангольскі род, з якога выйшаў Цімур.

23). Алтын-Арда — Залатая Арда. На Залатую Арду Цімур хадзіў некалькі разоў.

24). Ялец — горад у Ліпецкай вобласці.

25). Каюк — лодка.

26). Руі замін аст — “твар зямлі” (эпітэт Самарканда).

27). Афрасіяб — старажытнае гарадзішча Самарканда. У часы Цімура тут былі ўжо могілкі, размешчаныя за гарадской сцяной.

28). Худжра — келля.

29). Фарадж - султан Егіпта.

30) Улаг, джызья, аварызат — некаторыя з падаткаў, што плацілі земляробы ў дзяржаве Цімура.

31). Зіндан — турма, звычайна ў сутарэнні.

32). Не з’яўляючыся патомкам Чынгісхана, Цімур згодна мангольскаму звычаю не меў права на тытул хана. Таму, ажаніўшыся з адной з праўнучак Чынгісхана, ён узяў тытул «гураган» (што азначае “ханскі зяць”), якім абмежаваўся. На надмагільнай пліце Цімура, аднак, было высечана выдуманае генеалагічнае дрэва, якое ўзводзіла яго ў прамыя патомкі Чынгісхана.

33). Тумен — найбуйнейшая адзінка ў войсках Чынгісхана і Цімура (дзесяць тысяч воінаў).

34). Чагатаі — качавое насельніцтва былога Чагатайскага ўлуса, атрыманага ў спадчыну ад бацькі Чагатаем, сынам Чынгісхана. Чагатаі складалі аснову войска Цімура.

35). Але прабачце, проста дэмагог!

Дый не з апошняга гатунку цеста.

Не разумею, дзе асвойтаць мог

Ён гэткае складанае майстэрства?

Звычайны непісьменны стэпавік, —

Так налаўчыўся славясы адмерваць,

Так без затрымкі сноўдае язык —

Ну хто яму пасмее не паверыць?

36). Карнай — вялізная труба з хрыплым гукам.

37). Бібі-Ханым — так ужо праз некалькі дзесяцігоддзяў пасля смерці Цімура сталі называць мячэць, пабудаваную згодна загаду заваёўніка ў яго гонар. Бібі-Ханым — адна з жонак Цімура, з імем якой легенда (будзе далей) звязвае будаўніцтва мячэці. Мячэць узводзілася на месцы старой забудовы, якая пайшла на знос.

38) Сахыб-Кыран — Уладальнік Шчаслівай Зоркі (эпітэт Цімура).

39). На гэта намякае і народная мянушка “Бібі-Ханым”: “Бібі” — бабуля (сапраўднае імя царыцы — Сарай-Мульк-Ханым).

40). Пуштуны — адзін са старажытных і асноўных народаў Афганістана.

41). Мазандаранцы — адзін з народаў Ірана.

42). Беразякі Другія—вёска ў Краснапольскім раёне.

43) Кашун — перадавы атрад у войскуЦімура.

44). Мірзы — на Усходзе: мужчыны з царскай сям’і.

45). Для таго, каб зруйнаваць мячэць, Цімур загадаў выкапаць вакол яму, у якую мячэць павінна была зваліцца.

46). Па мусульманскім звычаі хаваюць без труны.

47). Саркафаг Цімура з мэтай узнаўлення яго твару згодна з чэрапам быў ускрыты ў чэрвені 1941 года.

48). Улугбек — унук, Міраншах - сын Цімура. Пахаваныя ў адным маўзалеі з ім.

49). С. Я. Вальфковіч. Курс хімічнай тэхналогіі.

50). На ўвазе маецца месячны серп — мусульманскі сімвал.

51). Ужыванне спіртнога мусульманам забаронена каранам.

52). Клавіхо — пасол кастыльскага караля да Цімура. Напісаў пра сваё падарожжа кнігу, з якой узята наша апісанне балю ў Цімура.

53). Салазар — спадарожнік Клавіхо.

54). Сярод іншых падарункаў караля Клавіхо вёз Цімуру некалькі лоўчых сакалоў.

55). Севін-Бей — адна з нявестак Цімура, на апісаны момант удава.

56). Невялікі прыток Сырдар’і (Чымкенцкая вобласць).

57). Мусульмане здаўна па фармальных прыкметах падзяляюцца на два варожыя кірункі: сунітаў і шыітаў,

58). Эўрыфагі — істоты, якія харчуюцца як жывёльнай, так і расліннай ежай.

59). Улемы — мусульманскія багасловы.

60). Гэта было зроблена пасля ўскрыцця саркафага Цімура ў чэрвені 1941 года.

/Полымя. Мінск. № 7. 1985. С. 97-100./

/Мінск. “Мастацкая літаратура”. 1985./

ЧЭРВЕНЬ

(Да паэмы “Кульга”)

Адсвяткаваўшы май вячысты наш,

Да дна сагрэўшыся вячыстым маем,

Мы у сцюдзёны чэрвень зазіраем

Гурмою, несвяточнаю наўсцяж.

Глядзім з пакрытай шэранню душой,

З напружанасцю яраснай і злою:

Чаму, чаму усё ж не на чужой?

Чаму, чаму такою не малою?

Глядзім праз часу ўздзірванелы пласт,

Што кожны год ажно на год таўсцее,

І пакідае спадзяванне нас,

На праўду-матку меншая надзея.

Бывае, здасца воку мудраца:

Крышталь магічны — вось ён! Ёкне сэрца,

Ды у аблокі сонца дасць нырца,

І патухае на далоні шкельца.

А іншы сам - і не мудрэц зусім -

Сляпое шкельца за крышталь магічны

Як выдасць - ды і цацкаецца з ім,

Нібыта з мікраскопам загранічным.

О, каб ён быў, няўлоўны той крышталь,

Мы б ад яго дабіліся адказу,

Чаму праслаўленая наша сталь

Праслаўленая стала не адразу.

Калі адзін паслаў, другі павёў,

Чаму машыны не загрукаталі,

Чаму не рынуліся на звяроў,

Гремя огнём, сверкая блеском стали?

Ці ж тую сталь пад лёскат гучных слоў

Тры пяцігодкі мы не гартавалі?

Ужо заснеш нібы — як страсяне,

Як скалане сярод дрымотнай ночы:

Чаму, чаму? - пытаем і у сне,

Але не йдзе да нас і сон прарочы.

І я прарочым сном не засынаў

І крышталя не маю пахваліцца,

Ды бог ці д’ябал мне наканаваў

У чэрвені тым самым нарадзіцца.

І я без вешчых сноў, без крышталя,

Ох, як не раптам, ох, як спакваля,

Ох, да чаго і доўга і здаля

Ішоў — то прама крочыў, то, ў абход,

Без нічые падказкі і парады,

Але дайшоў-такі да гэтай праўды —

Сам не скажу вам, на каторы год.

Прыйшоў, прыйшоў - хоць за руку не вёў,

Ніхто не вёў — а ўсё-такі прыйшоў.

Спасцігнуў я, у чым быў горкі лёс,

У чым было няшчасце нашай сталі —

Яго з сабою той няўхільна нёс,

Каго мы з ёй так шчодра рыфмавалі.

------------------------------------------------

Прыглядваючыся праз часу дым

Да, прама скажам, вельмі дзіўных фактаў,

Адны гатовы іх тлумачыць тым,

Што ён занадта давяраўся пакту.

Які даверлівы! Аж хоць бы хны,

І не свярбюча, значыць, і не мулка,

Што першай кінутай у печ вайны

Была такая ж самая цыдулка ¹ ?

Другія лупяць ува ўсе званы,

Абы каторы да званоў дарваўся:

Баяўся, хлопцы, наш аплот вайны,

Не даць прычэпкі зверу завіхаўся!

Што ж, прыгадаем, як было яно:

Ва ўпор звяруга зырыць, точыць зубы,

А мы - хай зырыць! - мы сабе ў кіно,

А мы — хай точыць! — мы сабе у клубы.

Ужо за рэчкаю то у клубок

Свой скруціць хвост, то б’е ім па свірэпцы

Мы ж вочы плюшчым і насы убок:

Каб, гэта значыцца, не быць прычэпцы...

Няўжо і праўда думаў наш “Аплот”,

Што гэтым неяк перашкодзім зверу?

Не геній хай, але ж не ідыёт!

Як Станіслаўскі паўтараў; не веру!

-----------------------------------

Грашыць не трэба: дурнем ён не быў,

Прынамсі, шмат каго перадурыў.

І страхам вочы не яму муціла —

Зусім не гэта ў чэрвень нас каціла.

Сядзеў, нібы у крэпасці, ў Крамлі

Той, хто лічыў сябе пупом зямлі:

Не бог, не геній - партфункцыянер

З злавеснай тамерланаўскай закваскай,

Такі ж падступны і няўмольны звер

Пад бальшавіцкай, чалавечай маскай.

Ужо не помніў, колькі год сядзіць,

І верыў, што сядзець да скону будзе:

Хто б мог яго адгэтуль папрасіць —

Адны ў зямлі, другія у “Дальбудзе”.

Прывычна ласку раздаваў і здзек,

Даўно ўвайшоўшы ў смак абранай ролі;

Каму на волі жыць, каму ў няволі,

Каму і жыць увогуле даволі —

Сам вырашаў, не раіўся генсек.

Што там народ — у партыі і то

Ён не пытаў дазволу ні на што,

І нат пасада тая, што дала

Генсеку партыя, пад пошчак маршаў

У рэшце рэшт здавацца пачала

Арыгінальным тытулам манаршым.

Гэй, каралі, цары і іншы хлам!

Цяжкой ступой ідзе на змену вам

Генсек - манарх дваццатага стагоддзя!

--------------------------------------------

Ад беспадстаўнай сціпласці не прах

Наш гэты, тыпу новага, манарх:

Як і вядзецца скрозь у самадзержца,

Усебаковай славай цешыў сэрца.

Сам архітэктар, сам і будаўнік

Зайздроснага грамадства без памаркі,

Усё ён вызнаў, ува ўсё пранік —

Ад лёсу моў да сельскай гаспадаркі.

І хто паэт найлепшы, і артыст,

І чым, дапусцім, шкодны вейсманіст —

усюды адчуваў сябе, як дома,

Наш геніяльны энцыклапедыст,

Хоць з семінарыі не ўзяў дыплома.

Паспеў ён славы паспытаць любой,

Збанамі піў — любой было уволю

Адной фатальна не ставала - той,

Што імператараў хмяліць найболей.

І памагатых — тлумная гурма,

Ды спадзявацца на яе — дарма:

Хоць вызалочвай іх рукамі ногі —

Не можа быць стратэг без перамогі,

А перамог дзе ўзяць, калі няма?

Ну, памаглі, панарабіўшы звону,

Удалую прысвоіць абарону.

Ды гэтай кропляй прагу не суняць:

Браць гарады, а не абараняць

Стратэг павінен, каб стратэгам стаць.

----------------------------------------------------

Чорт пабірай, як проста ім было,

Хвалёным Македонскім Аляксандрам!

Ішоў туды, куды яго вяло,

І браў сваё назло сваім Касандрам.

Ці Тамерлан. Ужо сярэднявечча,

А ці трымаў сябе ён, як авечка?

Якія вогнішчы за ім палалі!

І ні на грош ніякае маралі.

І нават Банапарт, Напалеон, ²

Калі яму свяціла перамога -

І ні задумваўся ніколі ён,

І ні аглядваўся на анікога.

А ты ў душы хоць тройчы будзь стратэг -

Ты і не маеш права на набег.

Ты не эмір. Ты ўсё-такі генсек

Той самай партыі, што абвясціла -

І свет пачуў яе праз роў траціла! -

“Вайна - вайне! Народы! Мір навек!”

Ды што рабіць, калі бунтуе кроў

Выслоўе нечаканае вось гэта,

Наконт - падумаць! - усяго Сусвету:

“Малы, каб мець аж двух гаспадароў”. ³

Які усё-ткі дзёрзкі чалавек!

З адной нагою і адной рукою

Дый непісьменны шчэ, як чаравік -

І не збаяўся выракчы такое!

Ох ганарысты Чынгісханаў зяць!

Ну што ён меў з таго, што браўся ўзяць?

Ці мо ягоны трон ужо стаяў

На неабдымнай шостай частцы сушы?

Ці у яго па аксаміту траў

Не коні тупалі, а танкаў тушы?

Ці у яго не беркуты з рукі —

Бамбардзіроўшчыкаў арда ўзлятала,

Каб прасаваць раз’юшаным металам,

Таптаць здранцвелыя мацерыкі?

А можа, ён зусім не пра сябе?

Не мог жа ён, з мазгамі, як у змея,

Не разумець, што пры сваёй сяўбе

Увесь Сусвет касцямі не засее!

Не, верыў ён, што грымне лёсу ўдар,

І ён на гэты ўдар не будзе ў крыўдзе, —

Калі с т а л ё в ы, новы гаспадар

Яму, жалезнаму, ⁴ на змену прыйдзе.

І ён прыйшоў, ужо прыйшоў, і моц

Страшную мае, страшны розум мае,

Ён мог бы зерне гэтае змалоць —

“Дэкрэт аб міры” чортаў замінае.

Напаў бы хто! Глядзіш на ўсе бакі:

Ну хто, паны суседзі? Вам жа можна!,

Зацята кіснуць масаю тварожнай,

Ніхто не рыпаецца, слабакі.

-------------------------------------------------

І зноў даносіцца знаёмы звон:

“Баяўся! Чуеце? Баяўся ён!”

Што ж ён, галовы нашы забіваў

Чужою тою і малою тою,

А сам нагамі коўдру узбіваў,

Начамі курчыўся ад непакою?

Ды і чаго было яму баяцца?

Бразготак ашалелага паяца?

За ім стаяла верная, як раб,

Як кантынент гіганцкая краіна,

А ў ёй усё - ахвота браць была б:

Любое золата, любая гліна.

Яна “стаяла”? Ён стаяў за ёй,

Стаяў за ёй, як за сцяной якой.

І за сцяною гэтай - ведаў ён -

На ўсеагульным калашматным полі

Двухсотмільённая чарга на скон, -

Яна не дойдзе да яго ніколі.

А колькі ўбіў на сталь і на дзюраль,

Каб авалодаць і зямлёй, і небам!

Дарма, ці што, пятнаццаць год амаль

Марыў народ хранічным недаедам.

Самаздаволена глядзеў наўкол:

Хто мае столькі гусеніц і крылаў?

А як прыемна ўспомніць Халхін-Гол:

Вось дзе салому ламанула сіла.

Баяўся? То гаршкі навошта біў

З саюзнікамі у трыццаць дзевятым,

А потым іх, як цуцыкаў, дражніў,

З Фінляндыяй улезшы у дэбаты? ⁵

Адседзіліся! Чывікнулі штось

Ды і маўчаць, як вераб’і у просе.

Нічога! Ёсць яшчэ пад бокам в о сь.

І завадатар ёсць у гэтай восі.

Маньяк, шаленец мюнхенскі, п’яны

Ад таннай славы пакарэння слабых -

І ён у сне Сусвет трымае ў лапах,

І ён сябе не мысліць без вайны.

Ён мог бы, мог! Але, відаць, і ў ім,

У нейкім месцы цёмным, патайным,

У пятках, можа, хоць ён і храбрыцца,

Хаваецца душонка баязліўца.

Так несумненна, несумненна так —

Хоць аб сусветным панаванні марыць:

Нашто іначай прапаноўваў пакт -

Нібыта браў дазвол па Польшчы ўдарыць?

Такі, бадай, ніколі і нідзе

На болей моцнага ненападзе.

Каб ён палез у заваруху першым,

Ты абавязан выглядаць слабейшым!

-----------------------------------------------------

І ноч прыйшла. і позні час агні

За вокнамі прарэджваў і прарэджваў,

А ён вачэй не закрываў ані:

Аб гэтай ночы Зорге папярэджваў.

Дый ці адзіны Зорге! Колькі іх

Галовы аддало за дату тую...

І кожны, мусіць, верыў, што ратуе.

Як іх не скора ўспомняць і не ўсіх!

Які працяў бы іх, бясстрашных, жах,

Калі б маглі як-небудзь здагадацца,

Як своеасабліва наш манарх

Да гэтай ночы будзе рыхтавацца!

Так-так, ён склаўшы рукі не сядзеў

І вось цяпер глядзеў, ці ўсё паспеў.

Паспеў трубнуць на ўвесь шырокі свет:

Раз абяцаў не нападаць сусед,

То і няма падстаў чакаць нападу;

А хто суседа будзе абражаць —

Як правакатараў усіх саджаць.

Вось рагатаў паяц, відаць — да ўпаду...

Хай парагоча! І з таго, што ў час,

Калі ён разварочвае армады -

І броневойскі без саляру ў нас,

І без снарадаў - па мяжы! - гарматы,

І што сцярвятнікам яго даём

На палявыя нашыя садзіцца, ⁶

І што віжы яго ужо і днём

Ідуць пасвістваючы праз граніцу,

Што на пагранзаставах камсастаў

Ідзе у адпачынак бесклапотна...

Хай паіржэ. Абы не засвістаў

Адбою саранчы сваёй балотнай.

Абы рвануўся праз кусты-пасты,

Як выхваляецца, у тэмпе марша!

Там паглядзім, як зарагочаш ты,

Калі цябе пагонім да Ла-Манша.

Там паглядзім, каму быў суджан крах,

Каму купацца ў бессмяротнай славе,

Хто на гліняных высіцца нагах

1 хто калос аж да нябёс на справе.

Ну а пакуль — скаль зубы, блазен, скаль!

...Задураная песнямі пра сталь,

Не насцярожвала вушэй Расія.

Насоўвалася на бяссілле сіла.

І крэматорыем смуродзіў бэз,

І быццам попел, сыпаліся зоркі,

А ён па люльку у кішэню лез

І мімаходзь рашаў, што зробіць з Зорге.

І спалі мы апошні раз усмак,

Ён усыпіў народ, і спаў прасцяк.

Ніхто не ўскочыў, каб шаленца спудзіць,

Ніхто не ведаў з нас, што нас абудзіць.

І ён не ведаў, “геніяльны” Ён,

Што нат і думаць кіне пра Ла-Маншы

І будзе доўгіх, доўгіх дзесяць дзён

Маўчаць, нібы вады у рот набраўшы.

І зразумеўшы, што ніхто, нідзе,

Апроч як мы, яго не прыме SOSы,

Да мікрафона ледзьве дабрыдзе

І скажа “Бацька” наш: “Браты і сёстры!..”

----------------------------------------------------------

І сорак год прайшло, як грукат сціх,

І раны быццам бы мы залячылі,

А колькі нас тады палегла ўсіх —

Аж і да гэтага не падлічылі.

Хто кажа дваццаць, хто і дваццаць пяць

Адкуль жа ведаць нам той лік гаротны,

Калі дагэтуль у гразі балотнай

непахаваныя яшчэ ляжаць.

Па ўсіх мая бясконцая туга,

Па ўсіх, па ўсіх, кім балявалі чэрві,

Але асобны боль за тых, хто чэрвень

Абраў сабе для першага “куга”.

Усё зрабіў, каб чырванню заліўся

Вясёлы чэрвень, што абралі мы,

Той, хто у самы чорны дзень зімы

На гора нашае на свет з’явіўся.

Над ім віселі авіяпалкі,

Над ім дзяжурылі аэрастаты -

Нас засланялі толькі мацяркі

Сабой і ад гранаты, і гарматы.

Ніхто не скажа, колькі нас было,

Бо большасць нас і не была на ўліку.

Дарэмна захлыналіся ад крыку:

Лісцём занесла, снегам замяло.

Я, можа, з тысячы адзін жывы.

Тырчу, як колас на стаптаным полі.

Таму аб даўняй чэрвеньскай крыві

Я не павінен забываць ніколі.

Таму даўно дзень нараджэння свой,

Як свята нейкае, не адзначаю -

І з сённяшняга чэрвеня у той,

Бы ў брацкую магілу, зазіраю.

************************

1). У Польшчы з гітлераўскай Германіяй быў заключаны аналагічны пакт аб ненападзе.

2). У ваенных акадэміях трыццатых гадоў вывучалася ваеннае майстэрства Аляксандра Македонскага як найвялікшага стратэга старажытнасці, Тамерлана - як найвялікшага стратэга сярэдневечча, Напалеона - як найвялікшага буржуазнага стратэга.

3). Вядомае выказванне Тамерлана: “Сусвет занадта малы, каб мець двух уладароў”.

4). Імя Цімур у перакладзе азначае “жалеза”, у сувязі з чым мянушку “Тамерлан” (Цімур-Кульга) і перакладаюць як “жалезны Кульга”.

5). На момант абвяшчэння вайны Савецкім Саюзам Фінляндыі апошнюю падтрымлівалі Англія і Францыя. У далейшым. не атрымаўшы ад іх істотнай дапамогі, Фінляндыя далучылася да фашысцкай Германіі.

6). Былі выпадкі, калі германскія самалёты, што выконвалі рэйсы Берлін-Масква, Масква-Берлін, садзіліся на палявыя аэрадромы ў Беларусі.

/Крыніца. Мінск. № 7. 1996. С. 22-32./

ГРЯДЕТ ГОД ТАМЕРЛАНА

Указом президента Узбекистана Ислама Каримова 1996 год объявлен годом Тимура, передает ИТАР-ТАСС. Речь идет о выдающемся полководце, государственном деятеле эмире Тимуре, чье 660-летие широко будет отмечаться по решению генеральной конференции ЮНЕСКО. Имя Тимура, известного под именем Тамерлан, долгое время в Узбекистане и в бывшем СССР было под запретом.

/Известия. Москва. 30 декабря 1995 г. С. 1./

Іван Антонавіч Ласкоў нарадзіўся 19 чэрвеня 1941 года ў абласным горадзе Гомель Беларускай ССР ў сям’і рабочага. Бацька, Ласкавы Антон Іванавіч, украінец з Палтаўшчыны, які уцёк адтуль у 1933 годзе ў Гомель, ратуючыся ад галадамору, працаваў на гомельскай цукеркавай фабрыцы “Спартак”, у чэрвені 1941 году пайшоў на фронт і прапаў без зьвестак. Маці, Юлія Апанасаўна, якая нарадзілася ў былой Мінскай губэрні і да вайны працавала тэлеграфісткай у Гомелі, неўзабаве з маленькім дзіцем пераехала да сваякоў ў вёску Беразякі Краснапольскага раёну Магілёўскай вобласьці, дзе працавала у калгасе, памерла ў 1963 годзе. З Беразякоў, у якіх жыў да 1952 года, Ваня Ласкоў дасылаў свае допісы ў піянэрскія газэты, пачаў спрабаваць сябе ў паэзіі. З 1953 года Ласкоў выхоўваўся ў Магілёўскім спэцыяльным дзіцячым доме. Пасьля заканчэньня з залатым мэдалём сярэдняй школы, ён у 1958 годзе паступіў на хімічны факультэт Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэта, а ў 1966 годзе на аддзяленьне перакладу ў Літаратурны інстытут імя М. Горкага ў Маскве, які скончыў у 1971 годзе з чырвоным дыплёмам. Ад 1971 года па 1978 год працаваў у аддзеле лістоў, потым загадчыкам аддзела рабочай моладзі рэдакцыі газэты “Молодежь Якутии”, старшым рэдактарам аддзела масава-палітычнай літаратуры Якуцкага кніжнага выдавецтва (1972-1977). Ад 1977 г. старшы літаратурны рэдактар часопіса “Полярная звезда”; у 1993 г. загадвае аддзелам крытыкі і навукі. Ад 1977 году ён старшы літаратурны рэдактар часопіса “Полярная звезда”; у 1993 г. загадвае аддзелам крытыкі і навукі. Па патрабаваньні “гнілой” якуцкай інтэлігенцыі быў звольнены з гэтай пасады. Ад 1993 г. супрацоўнік дзіцячага часопіса “Чуораанчык” – “Колокольчик”, адначасова працуючы выкладчыкам ЯДУ (па-за штатам) ды заг. аддзела сувязей з грамадзкасьцю аэрагеадэзічнага прадпрыемства. Узнагароджаны Ганаровай Граматай Прэзыдыюму Вярхоўнага Савета ЯАССР. Сябра СП СССР ад 1973 г. Памёр пры загадкавых абставінах 29 чэрвеня 1994 г. у прыгарадзе Якуцка.

Юстына Ленская,

Койданава

Saqa Sire - Alba Ruthenia

wtorek, 28 lutego 2023

ЎЎЎ 2. Іван Ласкоў. Кніга блуканьняў. Вершы і паэмы. Сш. 2. Койданава. "Кальвіна". 2023.