Урэшце, у паэме »Васіль Каліна« выяўляецца й вобраз самога аўтара, які прыймае удзел у паэме ня толькі як эпічны апавядальнік, але выступае й як лірычнае »Я«, што й дае ўсяму твору ідэалягічнае насьвятленьне.
З Пэдінстытуту паступова
Адзін зьнікаюць за другім.
Агонь, чамусьці, тых атак
Зваліўся раптам на Літ-фак.
Маўчыць народ, як мёртвы, нема
Пакутаў раны страхам лечыць,
Выдавецтва часапісу »АБ’ЕДНАНЬНЕ«
Р.S.: На франтовай вокладцы адбіта фотакопія часткі аднаго з Слуцкіх паясоў, тканых у канцы 18 стагодзьдзя беларускімі ткачамі. У двух ніжніх рагох аблямаваньня выткана метка: “МЕ FЕСІТ SLUСІАЕ” — »мяне зрабіў Слуцк«.
РАЗЬДЗЕЛ ПЕРШЫ.
I.
На поўдні Случчыны багатай,
Сярод палёў і сьпелых ніў,
Дзе клён шумеў над беднай хатай, —
Васіль Каліна ціха жыў.
Там дзед яго пражыў жыцьцё
I адыйшоў у нябыцьцё.
Ды толькі помнік — крыж пахілы —
Жыцьцю дзядоў і іхным мукам
Стаяў адзін, як сьведка ўнукам,
Ускрай зарослае магілы.
II.
З удумным выглядам глыбокім,
Калі тануў у цемень дзень,
На крыж пахілы, адзінокі,
Зьяўлялася старога цень.
Чакала доўга там яна
У задуменнасьці адна,
Агнём вачэй чагось шукала.
Як толькі пеўні сярод ночы
Крыламі шумна залапочуць,
Пачнуць сьпяваць — здань прападала.
III.
Васіль аб цені думаў многа:
Чаму ўначы выходзіць дзед
Ды з таямнічаю трывогай
Заўжды глядзіць на гэты сьвет?
Ці гэта была помста, гнеў,
Якімі дзед заўжды гарэў?
Разгублены у паняверцы,
Ён поўны нейкай цяжкай злосьці
Да ўнукаў ходзіць часта ў госьці
З балючай крыўдаю на сэрцы.
IV.
Ніхто таемных дум ня ведаў,
I зразумець ніхто ня мог
Нямую здань старога дзеда,
Напрамкі дзедавых дарог.
Пайдзі, паспробуй разьбяры,
Аб чым мяркуе дзед стары?
Адно, як выйдзе ён і гляне
На сьвет жывых расчаравана,
Яшчэ ярчэй пылала рана,
Яшчэ цямней шляхі ў тумане...
V.
Не разгадалі думак дзеда.
Пры сьвеце яркіх ноччу зор
Васіль сакрэту ня уведаў,
Бо дзед з мінуласьцю памёр.
А ты, стары збуцьвелы крыж,
У думках хлопца не стаіш.
Узімку толькі, ў часе буры,
Калі шумелі доўга днямі
Вятры халоднымі сьнягамі,
Далёка нёсься сьвіст пануры.
VI.
Яшчэ я казку сёньня тую,
Што маці гаварыла нам,
Ад слова ў слова памятую.
А зараз я дзіўлюся сам,
Як памяць здраджвае мая
Аб чым учора слухаў я.
Аб чым казала маці дзецям,
Таго ніколі не забуду:
Насіць заўжды у сэрцы буду,
Пакуль я буду жыць на сьвеце.
VII.
I Васілю ў душу запала
I песьня сумная палёў,
I казак прошласьці нямала,
I крык увосень жураўлёў.
Усё ён роднае любіў
Сярод жытнёвых сьпелых ніў.
У сэрца крыж запаў малому,
Да крыжу ціхая дарога
I вечна сумная трывога,
Незразумелая нікому.
VIII.
Гады юнацтва! Як вас шкода,
Няхай-бы вы прышлі назад!
Жыцьцёвай сьцюжы непагода —
Уласны толькі недагляд.
А колькі гора! Які зьдзек
Цярпіць на сьвеце чалавек!
Няма народжанаму волі,
Кідаюць іх штодзённа хвалі,
Ня раз жывыя пракліналі
Дзень нараджэньня мімаволі.
IX.
Васіль, я цешуся табою!
Шчасьлівы ты яшчэ такі,
Як бястурботнаю рукою
Зьбіраеш кветкі — васількі.
Ты кветкі радасьці ірвеш
З зялёных стужак родных меж.
Я ўсё-б аддаў вясьне і маю,
Таму, хто ўсё ад сну прабудзіць.
Ня дай ты, Бог, якімі людзі
На сьвеце страшнымі бываюць!
X.
Каб ведаў ты, які сустрэне
Цябе, хлапец, суровы лёс
З гадзінай чорных сутарэньняў,
На тэй зямлі, дзе змалку рос,
Дзе шчыра так любіў кругом
Мароз зімы і летні гром!
Усё, Васіль, перад табою
Праходзіць, быццам на экране:
Ці сонца раніцаю гляне,
Ці зорка познаю парою.
XI.
Тваё ня раз умела вуха
Лавіць размову ніцых лоз,
Народу болечы падслухаць,
А гора просіць толькі сьлёз.
Ты там пазнаў бяду і сьмех,
Красу жыцьця і цяжкі грэх,
Хлусьню, што топчацца вякамі,
Дзе пазнаёміўся з законам,
Хоць не казаў аб ім ніхто нам,
Што шлях жыцьця такі прад намі.
XII.
Адказ на многа запытаньняў
Васіль ня мог ужо знайсьці.
Бяда, што толькі адчуваньняў
Ня меў ён болей, як пяці.
Як сьмертны кожны, так і ён,
Ня мог мінуць людзкі закон.
Ня ведаў ён, адкуль падуне
Халодны вецер на самога.
Пра лёс мы ведаем нямнога,
Вядома лепш аднэй Фартуне.
XIII.
У хаце ціхай небагатай,
Дзе жыў Сьцяпан ускрай сяла,
Дзе гурбы сьнегу роўна з хатай
За ноч віхура намяла,
Сьцяпана жонка ў гэты час
Радзіла хлопчыка якраз.
»Нямала мы хлябнулі гора, —
Казаў няраз Сьцяпан Арыне: —
Хай Бог нам гэтага пакіне,
На старасьць будзе нам апора«.
XIV.
Арына не прамовіць слова,
Як сьлёзы падаюць з вачэй,
Яна змахне, яны нанова
Да долу коцяцца хутчэй.
I колькі сьлёз сваіх яна
Губляла ў роспачы адна!
Ня ўбачыць радасьці кабеце,
Свае яна нясе скрыжалі;
Чамусьці дзеці паміралі —
Ня суджана ім жыць на сьвеце.
XV.
Ці ёсьць душа другая ў сьвеце,
З чым можна маці параўнаць,
Хто любіць так малыя дзеці,
Хто ўмее тонка разгадаць
Малых жаданьне? Ёй да дна
Душа народжаных відна.
Якія страшныя няшчасьці,
Калі адходзяць дзеці з дому,
Што не вярнуцца з іх нікому,
Або ў труну маленькіх класьці!
XVI.
Сьцяпан зрабіў усё, як трэба:
З аднэй радні узяў куму,
З другое — кума. Бохан хлеба
Паклаў на воз. Яшчэ яму
Арына ў рукі падала
Вялізну торбу, як вала,
Гарэлкі пляшку. I ўсё тое,
Што палажыла ў воз жанчына,
Кум передаў папу ўсё чынна,
Што пахрысьціў ён іх малое.
XVII.
Якраз у дзень сьвятой нядзелі
Ў царкве малебен правялі.
Пасьля малебна госьці елі,
Сьпявалі песьні і пілі.
Да кашы ўжо прыйшла чарга,
Што дзесьці баба берагла.
Дасталі госьці свае грошы.
Наперад кожны добра ведаў:
На кашу кінуць больш суседа,
Пабіць гаршчок — паказ харошы.
XVIII.
Кум, седзячы у куце сьмела,
Глядзеў з ухмылкай на куму.
Чакаць занадта надаела
У нецярплівасьці яму.
Кум, дачакаўшыся чаргі,
Чырвонец палажыў, другі...
— Хто болей дасьць? — Усе гучэлі.
А кум міргнуў, крануўшы сваху,
I кашу бразнуў так з размаху,
Што лішкі з трэскам паляцелі.
XIX.
Куму хваліла хата й кума,
А кум цяпер быў надта рад.
Ён нават гэтага й ня думаў,
Што вып’юць два разы падрад
У гонар кашы. Ад таго
Зьвінелі болей усяго
На ўсіх сталох кілішкі звонка,
Што выпівалі за малога;
Жадалі, каб праз год другога
Радзіла сына мужу жонка.
XX.
Ці быў хто родны, ці далёкі —
Ўсе госьці выйшлі з-за стала.
Кума пусьцілася у скокі,
Аж громам хата загула.
Кружыла многа маладзіц
Па хаце веерам спадніц.
Пайшоў і кум усьлед за імі:
То ён прытупне, то прысядзе,
То йдзе ўпярод у стройным радзе,
А то й куму рукой абдыме.
XXI.
За імі ўсе пайшлі у скокі,
Ня мог ніхто цяпер стаяць.
Рукамі ўзяўшыся у бокі,
Па хаце ўжо пайшлі скакаць.
I за сыноў і за дачок
Шумеў па хаце »Крыжачок«.
А граньне п’янага музыкі
Навокал весела ляцела.
Ад скокаў хата аж гудзела
У дні народзінаў вялікіх.
XXII.
Хто змог, як мы, дзядоў багацьці
Так чыста ў песьнях захаваць?
Скажэце, сіл у каго хваціць
У горы весела сьпяваць?
Я многа раз дзівіўся сам
Пашане блізкім і гасьцям.
I дзе чые людзкія душы
Праз шмат мінулых пакаленьняў
Пранесьлі гэтулькі сумленьняў,
Што нават час іх не парушыў?
XXIII.
Ад веку ў век жыцьцё ў народзе
Сьлязамі й песьнямі бяжыць.
Адны ў магілу адыходзяць,
Другія родзяцца, каб жыць.
Гляджу іначай трохі я,
Такая думка ўжо мая:
На гэтым сьвеце людзі болей
Змагаюцца, бязьмерна плачуць,
Клянуць свой лёс, клянуць няўдачы
Ў змаганьні з цяжкаю нядоляй.
XXIV.
Ні вы, ні я стрымаць ня можам
Ні часу бег, ні сьмерці ход.
Самім сабе не дапаможам,
Каб лёс наш бачыць напярод.
Каб паглядзець: куды, калі,
К якому месцу прыплылі
Жыцьця суровага зямнога,
І ці далёка шчасьця хвалі
Ад нас туманам захавалі,
Чаго чакалі мы так многа.
XXV.
Пакуль мы з вамі разважалі
Пра час, які у вечнасьць бег,
Ля хаты сані ўжо стаялі,
Ля саней — вытаптаны сьнег.
Чаго чакалі там яны,
Бяз коней стоячы адны?
Мо’ тыя, хіба, што ня могуць
Гуляць так позна на радзінах,
А зараз позняя гадзіна,
Ужо зьбіраюцца ў дарогу?
XXVI.
Чакае старасьці пашана:
Падрыхтаваны пышна воз,
Сядзеньне коўдраю заслана,
На ёй мароз узор нанёс.
Вядуць старую за парог,
У сані садзяць. А запрог
У воз мужчын прыняты звычай.
Вязуць па вуліцы старую,
Як бы пакрыўджаны, гаруюц
Усёй істотай і абліччам.
XXVII.
Чым болей цяжкі воз да хаты
Вязуць яны, і чым цяжэй
Ступаюць ногі, тым заплату
Даюць гарэлкай даражэй;
Тым баба лепш частуе іх —
Пашана лепшая для ўсіх.
Дык нават збоку сьмешна будзе:
Вязьлі старую, як папала,
Яна ў дарозе больш стаяла,
За што-ж плаціць дарэмна людзям?
XXVIII.
Прывезьлі з гонарам старую,
Пад рукі ў хату завялі,
Гарэлкі бабе не даруюць:
Глядзяць, ці хутка »жураўлі«
З гарэлкай стануць на стале?
Ці хутка ім яна нальле
За працу выпіць? Неўзабаве
Стол пад закуску прыбірае,
Частуе радасна старая.
Гамоняць чаркі ў звонкай славе.
XXIX.
Ня йдзе Сьцяпан нікуды з дому,
Гасьцей пара ўжо адпраўляць.
Гарэлкі трэба браць, самому
Ісьці на двор і частаваць
На разьвітаньне ўсіх гасьцей,
Каб тыя езьдзілі часьцей.
Іх коні ўжо каля парога
Стаялі, збруяю зьвінелі,
Махалі грывамі, хрыпелі,
Як перад нейкаю трывогай.
XXX.
Сьцяпан, з гарэлкай на падносе,
Закускі шмат яшчэ бярэ,
Да воза чаркі сам падносіць,
Гасьцей частуе на дварэ.
Праходзіць час. Цяпер пара...
Ўсе разьязджаюцца з двара.
Зьвіняць аброці. На зялезе
Рыпіць намёрзлае палозье,
А коні скачуць па дарозе,
Сьляды губляючы на сьнезе.
XXXI.
Дзівіўся я чужым вясельлям,
Як сані мчацца ў перагон,
Як з песьняй шумнаю, пад хмелем,
Чуваць далёка збруі звон.
Як сэрца радасна гарыць,
Калі на небе бляск зары
Яшчэ Вэнэра ня тушыла!
Прыемны час тады пагляду,
Як белы сьнег слупамі ззаду
Гарыць пры сьвеце срэбным пылам.
XXXII.
Прыемны белы сьнег зімою
I моцны студзеньскі мароз,
Калі ўздоўж вуліц чарадою
Рады прыбраныя бяроз
Стаяць у срэбранай красе,
Як вецер ласкава трасе
Дадолу мяккія пушынкі
I як ссыпаюцца рупліва
Сьняжынкі к сонцу пералівам,
Калі калышуцца галінкі.
XXXIII.
А ноччу, ў часе сьнежнай буры,
Пяе знадворку ветрам сьнег,
Нібы спраўляючы хаўтуры,
Нібы спыняючы свой бег.
Як толькі дзіка раз, другі
Завыюць холадам сьнягі, —
Тады рукамі сьцісну скроні
I доўга, доўга песьню чую
Пра родны край, пра землю тую,
Якая з ветрам штось гамоніць.
XXXIV.
Само жыцьцё пайшло у хаце
Ізноў бядой мінулых год.
Сьцяпан казьне падаткі плаціць
За ураджай і недарод.
Вось так ярмо сваё нясе,
Сяк-так існуе пакрысе:
З вясны чакае ураджаю,
Працуе зраньня да паўночы.
Няхай яму і цяжка крочыць,
Затое хлеб у хаце маюць.
XXXV.
I вось Сьцяпанава багацьце:
Гумно, хлявы, ля хаты клець,
Старая печ у нізкай хаце,
Дзьве лавы — людзям пасядзець.
Вісяць у куце абразы.
Іх гаспадыня два разы
За год рупліва прыбірае:
Адзін раз — гэта пад Каляды,
Калі прыходам сьвята рады,
К Вялікадню — чарга другая.
XXXVI.
Жыве Сьцяпан, як кожны ў вёсцы:
Вясною сее, летам жне
На сваёй вузенькай палосцы.
Ці добра жыць было, ці не,
А разважаў ён сабе так:
»Я не багаты, не бядняк,
Ёсьць на стале кавалак хлеба,
Таксама к хлебу трохі маю,
Яшчэ з сям’ёй не галадаю,
Дык што жывому болей трэба?«
XXXVII.
Таго, што меў, яму хапала.
На шмат багацьця, на зямлю
Ня меў ён прагнасьці Міхала.
Ня раз казаў ён: »Ня люблю
Суседзяў я сваіх скупых.
Як пагляджу на працу іх,
Дык ня прыходжу да спакою.
I дзень і ноч яны на працы,
Такія выжмінды і цацы,
З вялікай прагнаю душою.
XXXVIII.
Нашто ў жыцьці такая праца,
Нашто дарэмна працаваць,
Каб хлеба зьесьці ўзяць баяцца,
Каб выпіць чарку шкадаваць?
Глядзіш — нядрэннае сяло,
А колькі хлеба там было,
А колькі ў іх дабра прапала?!
Сабе шкадуюць. Хай у склепе
Яго багацьце згіне лепей,
А прагнаму заўсёды мала«.
XXXIX.
Адзін увесь свой век зьбірае,
Ды раптам: на табе! — памёр...
Тады й багацьце пакідае.
Другі, як той сьмярдзючы тхор,
Здабытак свой ён завалок
У цёмны склеп і ў вузялок.
А на плячах сам бесканечна
Усё жыцьцё да самай сьмерці
З дзесятай латкай будзе церці,
Каб толькі жыць і прагнуць вечна.
ХL.
Была адна ў Сьцяпана мэта —
Лягчэй пражыць жывому век,
Хоць цяжкай працаю за гэта
Заплаціць часам чалавек.
Парадак ён нядрэнны меў,
Бо так рупліва яго хлеў
Жывёльнаму прыбраны статку,
Што аж далёкія суседзі
Ня раз казалі пры бяседзе
Аб яго дбаньні і парадку.
ХLІ.
Ён не складаў свае чырвонцы,
Каб праўнукі жылі на іх.
Ён лепей купіць хустку жонцы,
Ці пару ботаў дарагіх;
Але каб золата і медзь
Яму маглі ў труне зьвінець —
Лічыў нікчэмнейшымі мары;
Лічыў, што трэба жыць жывому,
Быць акуратным каля дому
I акуратна гаспадарыць.
XLIІ.
На існасьць дзён глядзеў няхмура,
А мудрых ведаць ён ня мог,
Ды так ішоў да Эпікура
Зігзагамі чужых дарог.
Успамінаў нярэдка ён
Жыцьцё мінулае, як сон,
Як дні пякельныя даліся,
Як ён гаіў у сэрцы раны
Гарэлкаю, як часта п’яны
Глядзеў у кубак Дыяніса.
ХLIIІ.
На вопыце жыцьця зямнога,
Сярод нікчэмнасьці людзей
Адмольваўся часамі многа
Ад сваіх мараў і надзей.
Сьцяпан забыўся ўжо даўно
I на гарэлку й на віно.
Чаго ніколі ён ня кінуў,
Аб чым ён толькі сам з сабою
Прыходзіў думкай да спакою,
Дык гэта — даць навуку сыну.
ХLІV.
Ці ходзіць з плугам ён у полі,
Ці йдзе з касой на сенажаць,
Заўсёды думку мімаволі
Не пакідаў ён паўтараць:
»Людзей зямны кароткі век,
А без навукі чалавек,
Хоць вочы мае, а нічога
Ня бачыць сам перад сабою;
Пакрыта вечнай пеляною
Жыцьця нябачная дарога.
ХLV.
Вось я іду, як падарожны,
Што паміраць яму пара,
А кпіны ладзіць хоча кожны
Над старцам без павадыра.
Жывём на сьвеце абы як,
Падобны нам адзін чарвяк.
Як ён, мы сілаю сваёю,
Без адпачынку дні і ночы
Сырую землю цяжка точым,
Каб стацца зноў навек зямлёю«.
ХLVІ.
Сьцяпан увечары, бывала,
Калі зьбярэцца дзетвара,
Любіў чытаць малым Купала
I расказаць пра песьняра,
Пра дзён мінулых курганы,
Як доўга польскія паны
За нашу працу баль спраўлялі.
I як яны за праўду, дзеда,
Каб і народ аб тым ня ведаў,
Жывога ў землю закапалі.
ХLVІІ.
А сам глядзеў у вочы дзецям,
Чытаў на тварах проблеск зла.
Чаму такая крыўда ў сьвеце
Народу нашаму была? —
Ня мог ён нават адказаць.
Раптоўна горкая сьляза
З вачэй кацілася міжволі
Па твары хмурага Сьцяпана.
Была ў ёй помста ўся сабрана,
Яго душы сабраны болі.
РАЗЬДЗЕЛ ДРУГІ
I.
Дванаццаць год прайшло бязмала,
Я не зьвяртаўся да пяра.
Зязюля ў лесе кукавала,
Расла пад сонцам дзетвара.
Сачыў я толькі як надзей
Пучок становіцца радзей,
Як час крывавы і шалёны
Ганяў людзей на поле сьмерці,
Каб твар зямлі дашчэнту сьцерці,
Скрывавіць мірныя загоны.
II.
Няхай чытач мяне прабачыць,
Пісаць паэму я ня мог
У гэткі страшны час лядачы,
Калі ступіў я за парог
I свой пакінуў родны край —
Не да паэмы, як адчай
Нас пасадзіў усіх на мелі:
Вы бачылі учора самі
Што выраблялі »хлопцы« з вамі,
Хвала, што голавы ўцалелі.
III.
А край мой быў далёка ззаду,
Як немец рушыўся на ўсход.
Дамы гарэлі Сталінграду,
У нэндзе мучыўся народ.
У нас расселіся яны,
Зачыншчыкі другой вайны:
Курэй лавілі, бралі яйкі,
Пускалі ў неба з дымам вёскі,
Нясьліся сьмерці адгалоскі,
Сьвісталі кулі і нагайкі.
IV.
Замоўклі цяжкія гарматы,
Дымяцца немцаў гарады.
Расейцы з прагаю расплаты
На гульбішча прыйшлі сюды.
На розных мовах шум і гам —
Сябры сабраліся ў Пацдам,
Сьвяткуюць сьвята перамогі,
А гэтым часам немак гвалцяць.
Трактат, падпісаны у Ялце,
Становіцца на свае ногі.
V.
Нямеччыну ніхто ня кліча,
Не абяцае перамог,
Зьнікае Гітлер таямніча,
Нямеччыне няма дарог.
Паліла ты — сама гарыш,
Падвесілі цябе на крыж.
Паспробуй ты сама атруты,
Бо ёю іншых ты паіла.
Дрыжыш. Мярэшчыцца магіла,
У ланцугі твой Райх закуты.
VI.
Масква дыктуе »дэмакратам«
Свае жаданьні і правы:
Нямеччыне — рахункі стратаў,
Нямеччыну — без галавы.
Дзялілі Ялта і Пацдам;
Вось гэта — нам, а гэта — вам.
Кілішак быў прыемна — сьвежы,
Плылі ласкавыя прамовы,
Радзіўся сьвет з падзелам новым,
Паўсталі аж на Эльбе межы.
VII.
Прыемныя сябрам трактаты
Каштуюць тысячы галоў.
Тады ўжо Захад быў пракляты,
Не адзін бежанец зароў.
Нам пераможніцы вайны
На рукі клалі кайданы.
Падсоўвалі нажы пад горла,
Цяглі да рук чырвоных катаў.
I ў гэты »росквіт дэмакратаў«
Свабода, бедная, памёрла.
VIII.
Гісторыя пра нас ня піша,
Палітыка нас абмане.
Нам ня было тады зацішша,
Хаваліся мы па вайне,
Бо нас, як трусікаў, глытаў
Тады пражорлівы удаў;
А нас на захадзе лавілі,
Цану набілі нам высока,
Прыжмурана сачыла вока,
Зьнішчалі нас у новым стылі.
IX
Кранаць пакіну лёс наш чорны,
Бяду ў сабе перемагу,
Бо так ці йначай часу жорны
Ня вымелюць з душы тугу.
Страшэнных думак цёмны лес
У галаву маю залез,
Перавярну на бок старое,
Адкіну страху успаміны,
Чужацкія над намі кпіны,
Зьвярнуся зноў я да гэроя.
X.
Малюнкі бацькаўскага краю
Перада мною усплылі,
Я вас прыемна ўспамінаю
Багатай Случчыны палі:
Раўніны ціхае красу,
Загоны буйнага аўсу;
Расьце там жыта і пшаніца.
О, як бы я жадаў нанова
Пачуць палеткаў родных слова,
Радзіме нізка пакланіцца.
XI.
Ды толькі я ад вас далёка
У Каліфорніі жыву,
Буслоў ня чую родны клёкат,
Ня мну шаўковую траву.
Мне незнаёмы чужы птах
Зьвініць штодзённа у вушах.
Няма зімы тут, вечна лета,
Дарогу сьнег не замятае.
Краіна сонца залатая
Красою кветкавай адзета.
XII.
Шрамы гарапніка і кія
Аснова права ўсіх правоў.
Хто можа тых любіць, якія
Пілі вякамі з бедных кроў?
Ці прыйдзе век той залаты
Калі-нібудзь для беднаты?
Адзін другога бьём, калечым,
Вайна агнямі ў неба сьвішча,
Дыміцца вечна папялішча
На раздарожжы чалавечым.
XIII.
Я крытыкам адно зазначу
За прасьціню свайго пяра,
Бываюць часам няудачы,
Бывае цяжкая пара.
Пішы хоць вобразны кілім,
Ды толькі не ўнаровіш ім,
Заўсёды бачыць яны рады,
(Я не кажу гэта пра масы)
У кожным вершы выкрутасы,
А часам — рэбусы, шарады.
XIV.
Было тады ў разгары жніва —
Гарачая ў сяле пара,
Нямецкі кайзар нецярпліва
Ішоў на рускага цара.
I нечакана ўсё сяло
Вайны трывогай загуло.
К вайне ніхто ня меў ахвоты,
Мужчыны зьвесілі галовы,
Іх жонкі — заўтрашнія ўдовы,
А дзеці — горкія сіроты.
XV.
Як Васіля гняла калыска,
На фронце бацька быў тады.
Падсоўваліся немцы блізка,
Займалі вёскі, гарады.
Крывёй дыміўся Петраград,
Каціўся хутка фронт назад.
Цара з прастолу ветрам круціць.
Трасецца Керанскі ў спадніцы,
Паны кідаюць камяніцы —
Бушуе бура рэвалюцый.
XVI.
Васіль ад страху чуць ня плакаў,
А зразумець ня мог ніяк:
Чаму чырвоны бье палякаў,
Чаму чырвоных бье паляк.
Як толькі пан у вёску лез,
Хаваліся сяляне ў лес.
Пан толькі скоса зьверху гляне:
»Пся крэў« — і хрысьцяць бізунамі,
Запахла польскімі панамі...
I стогнуць бедныя сяляне.
XVII.
Вось Сакавік. Народу сьвята,
Яно яму — вясновы гром:
Рве Беларусь з Масквой праклятай,
Каб дома быць гаспадаром,
А не нявольнікам вякі.
Ідуць з аружжям Случчакі,
Кругом ствараюць рух вялізны,
За Беларусь завуць з сабою,
На ворога ўзьнімаюць зброю,
Адважна бьюцца каля Вызны.
XVIII.
Я веру у народ мой сьмелы.
Сыны твае праз ночы муць
Штанадар наш бел-чырвона-белы
Да перамогі данясуць.
Жаданы доўга прыйдзе дзень,
Няволя станецца як цень,
Сьцюдзёны вецер адскуголіць,
Крывавы віхар пройдзе міма
I будзеш ты, мая радзіма,
Цьвісьці шчасьліваю на волі.
XIX.
Як ланцугом цяжкім прыкуты
Твой, дарагі табе, народ,
Дык разрываць няволі путы
Ідзі адважна напярод.
Кідай агністых словаў кліч,
Крывёю ворагу адзыч,
А сам ідзі, змагар, ахвоча,
Ні кроку ў бок ад тэй дарогі,
Што давядзе да перамогі,
Ніколі толькі не варочай.
XX.
Ня мець на твары страху цені,
I ня крывіцца, не стагнаць,
Чымсь станавіцца на калені,
Дык лепей, горда паміраць.
Сябе на выпадак прымусь
Жыцьцё аддаць за Беларусь.
Адважным будзь. Хай нават цела
За родны край загінуць можа.
Дык памажы, магутны Божа,
Ісьці бяз страху, цьвёрда, сьмела.
XXI.
Навіны ў вёсцы беглі рэхам,
Жылі нядоўга напавер.
Аднойчы з заклікам заехаў
У вёску нашую жаўнер:
»На нашы землі наплылі
Чырвоненькія маскалі.
Зямлі сваёй каб не запляміць
Усе на ворага устанем,
Гарыць на Случчыне паўстаньне,
На бой сьмяротны з маскалямі«.
XXII.
Перамагла адвагу сіла,
Ды дух ня згасьне малады.
Па сыну маці галасіла,
Ламала рукі ад бяды.
Растуць на могілках крыжы,
Прыйшоў з расплатаю чужы
На нашы нівы, нашы землі;
Рассеўся ў нас і гаспадарыць,
Плывуць над краем ночы хмары,
А вока Януса ня дрэмле.
XXIII.
Вясна хвіліны не патраціць
Калі наплывамі раве.
Цьвілі пад сонцам сенажаці,
Каса зьвінела у траве.
Дзень змораны ад працы лёг
На сьвежы скошаны мурог.
Прырода моўчкі млела снамі,
Высока месяц плыў у небе,
Рваў цёплы вецер хмараў зрэбье
А вечар слаўся туманамі.
XXIV.
Зімовым вечарам глыбокім
Арына з прасьніцай адна
Гадзіньніка лічыла крокі
Пад сумны сьпеў верацяна.
Часамі з рук яно ўцячэ —
Адгоніць сон з яе вачэй.
Кудысьці думкі беглі роем,
Арына ведала — ня ўстане,
Ахвяра Слуцкага паўстаньня,
Яе Сьцяпан з зямлі сырое.
XXV.
Жыцьцю сьлязамі не паможаш,
Яно снуе свае шляхі.
Чакаў Арыну змрочны ложак
Выў вецер нудны і глухі.
Жыцьцё, як хвалі на вадзе,
Няўмольна напярод ідзе.
Перахрысьцілася Арына,
Паклоны бье пад абразамі,
З вачэй зьбягаюць сьлёзы самі —
Начамі моліцца за сына.
XXVI.
Тады ня так і сонца сьвеціць,
Жывое крышыць буралом,
Калі прыходзіцца кабеце
У хаце быць гаспадаром.
Вісіць усё, як на шасьце,
Там двор травою зарасьце,
Ніяк ня клеіцца парада
Заўсёды ўсюды ўдава з-заду,
Цярпіць за зьдзек якомусь гаду,
Свайму жыцьцю яна нярада.
XXVII.
Арына крочыла к пасьцелі,
Яе агортваў нейкі жах.
Пачуцьці маці ў сэрцы млелі,
А сэрца білася ў грудзях.
Зірнула на дзіцячы твар —
Як нехта ўзьліў на яе вар.
Былі балючыя прыкметы,
Хвілінай гэткага спакою
З яго дзіцячаю душою
Зьлівалася душа кабеты.
XXVIII.
Бядою радасьць затаптана,
Не адвязацца ад бяды:
Прад ёю з постацьцю Сьцяпана
Расьлі мінулыя гады.
У адзінокае ўдавы
Сьцяпан як быццам быў жывы.
Праходзіў так за тыднем тыдзень,
Не патухала ў сэрцы страта,
Рабілася вялікай хата,
Здавалася, што ён ’шчэ прыдзе.
XXIX.
Народ прыходзіць да уздыму,
Зьмяняе шлях штодзённых спраў,
Калісьці зьзяла царства Рыму,
Мангол паўсьвету абыймаў.
Вялікі грэк сказаў яшчэ,
Што ўсё зьмяняецца, цячэ.
Другое сонца людзям гляне
З вялікай бурай, непакоем,
Прытопчацца наніз старое,
Наверх узьнімуцца славяне.
ХХХ
Хоць глыбіні Хрыстовай веры
Няма азначанай мяжы,
Арына Богу моцна верыць,
Перад грахом душой дрыжыць;
Яго заве, каб дапамог
Усемагутны творца Бог
На ўсякі час, на кожным кроку
I ёй самой і яе сыну,
Што сіратою лёс пакінуў,
Каб не абходзіў бедных збоку.
XXXI.
Багацьце Случчыны вядома,
Няраз здаралася калі
Суседзям мець нястачу дома
Тады мяшочнікі плылі,
Каб там набыць сабе харчы,
Да хаты іх завалачы,
Карміцца імі пакуль новы
Час ня прыходзіў ураджаю.
I сала й хлеб Случчане маюць,
Багацьце — Случчыны аснова.
XXXII.
Сяляне летам не задрэмлюць,
Іх кліча поле, сенажаць;
Адны варушаць плугам землю,
Ідуць другія ў поле жаць.
Сьпяваюць весела жанцы,
А песня іх ва-ўсе канцы
Нясецца звонка міма гаю.
Праз постаці і праз дубровы
Адклікнуцца далёка словы
I дзесь нячутна заміраюць.
XXXIII.
Вачам прыгожасьці ня зьмерыць,
Жывой красы не передаць:
На сонцы летам сьпеюць бэры,
Ды вішні чырваньню гараць,
А пахам мёду і віна
Напоўнена садавіна.
У небе ўецца сьпеў вясёлы
Пакуль ня прыйдзе позні вечар,
На дрэве сьпеўна птах шчабеча,
Зьбіраюць мёд на кветках пчолы.
XXXIV.
Васіль яшчэ хлапчук вясковы
Сярод хлапцоў такіх, як сам,
Вырошчваў поглядаў асновы
I вынаходзіў нават там,
Дзе б іншы гэтакі парог
Пераступіць зусім ня змог
Яго і векам і узростам.
Калі хто іншы ня прыкмеціў
Складаных зьяў у гэтым сьвеце,
Дык ён іх бачыў ясна, проста.
XXXV.
Ён быў устрыманы заўсёды
I прыглядаўся да ўсяго.
Усякая штодзённасьць моды
Ня мела посьпеху ў яго,
Хоць аддаваў увагу дню,
Але заўсёды глыбіню
Шукаў амаль у кожнай дзеі.
Уважліва глядзеў на рэчы,
А ў грамадзтве чалавечым
Вучыўся сам, як лепей дзеіць.
XXXVI.
Была спачатку простай школа:
Меў пяць авечак усяго,
Тут ён — настаўнік, а жывёла
Служыла вучнямі ў яго,
Будынкам — поле і кусты,
Улетку дождж, туман густы,
Жнівамі — жнівенская сьпёка,
Увосень раніцаю хмары
I песьні жаўранка, бы мары,
Што ў небе плаваюць высока.
XXXVII.
Прыходзіў страх хлапцу малому
I ня было жывой душы,
Як пачыналі гукі грому
Спакой у небе варушыць.
I заставалася яму
Любіць ня лета, а зіму.
Як быць патрэбна было дужым,
Цярпець часамі надта многа,
Перамагаць сябе самога,
Цяпліць у сэрцы кветкі сьцюжы.
XXXVIII.
У кайстру хлеб, кусочак сала,
Часамі пляшку малака
Дзіцяці раніцаю клала
Рупліва матчына рука.
Пастух пакінуў караваць,
Як хочацца яшчэ паспаць.
А сам рыхтуе свае рэчы:
Складаны нож кладзе ў кішэню,
Гарбузікаў з сабою жменю,
Ды кайстру вешае за плечы.
XXXIX
Ці мала рознай недарэкі
На вёсцы баялі дзяды,
Што папраўляюцца калекі
Ад пасьвячонае вады.
Як пяруны зямлю гнялі —
Быў гнеў нябеснага Ільлі.
Перад дажджом лісты сухія
Стаўбом віхор па полі верціць,
Дык людзі кажуць гэта чэрці,
А ня прыродная стыхія.
ХL.
У тую шумную хвіліну,
Як віхар скача па ральлі,
Нажом у віхар трэба кінуць.
Як толькі чэрці там былі,
Кроў застанецца на нажы.
Васіль стараньняў прылажыў,
Аж ног сваіх ня чуў ад болі,
Лятаў на віхар нож, як дзіда.
Ды колькі ён нажом ня кідаў
Крыві ня бачыў сам ніколі.
ХLI.
А Васілю пужаньні вашы,
Што ёсьць на сьвеце ваўкалак,
Малых дзяцей хто дьяблам страшыць,
Ня былі страшнымі ніяк.
Не апускаў да долу нос,
А паступова к верху рос.
Якім бы там ня несла пылам
Ад тых старых дзядоускіх страхаў —
Ён і ня охаў, і ня ахаў,
Ад страху сэрца болын ня ныла.
XLII
Хоць зразумеў Васіль ня скора
Дваякі сэнс хлусьлівых слоў,
Калі адно табе гавораць,
А думаюць другое. Зноў
Пытаньне прыкрае ўстае,
Развагі тузае твае,
Але з таго, што ён праверыў
Сваімі ўласнымі рукамі
Напрошваліся думкі самі:
Ня трэба браць усё на веру.
ХLIII.
Калі ў жыцьці прышлося страціць,
Шукаць ня варта задарма.
Васіль пытаўся часта ў маці:
»Дзе бацька наш, чаму няма
Яго ніколі сярод нас?«
А сам быў сьведкай у той час,
Як маці сумна з цяжкім плачам
Праз сьлёзы сыну гаварыла:
— Забрала бацьку ў нас магіла,
Ніколі мы яго ня ўбачым.
ХLIV.
Жыцьцё і сьмерць людзей спрадвеку
Заўжды таемнасьцяй сваёй
Хвалююць. Вечна чалавеку
Яны прыносяць неспакой.
Існуе сьмерць, як і жыцьцё,
Аднае зьявы сужыцьцё.
Дарога вобмацкаў сьляпая
Шляхоў пазнанья не кароціць,
А чалавек, як па балоце,
Па невядомасьцях ступае.
ХLV.
Маленства час ёсьць час прыгожы —
Век чалавецтва залаты,
Ён непамерны цяжар ложыць
На плечы хлопца — сіраты.
Штодзень цяжкая праца ёсьць,
А радасьць — дык часовы госьць.
Прыгожы праца час зьядае,
Няўмольны лёс гняце і плюшчыць.
Як бура крышыць дрэвы пушчы —
Пара так гіне залатая.
ХLVІ.
Люблю цябе, Васіль, героя,
Што ты на ўсякую ману,
На перажытае старое
З другога боку заглянуў.
Пра філязофію тваю
Я нават песьню прапяю,
Бо толькі ў мужнасьці, адвазе
Гэроі посьпехам сагрэты,
Да сваёй цьвёрда крочаць мэты
I на вяршыні горда ўзлазяць.
ХLVІІ.
Ідзі, хлапец! Перад табою
Нямала цяжкасцяў ляжыць.
Зьбірайся, будзь гатовым к бою
За цэласьць дзедаўскай мяжы!
Душа жыве хай без тугі,
Заўсёды гэтакім Багі
Працягнуць руку дапамогі.
Нідзе з Багамі не прапасьці;
Жадаю, посьпехаў у шчасьці!
Бывай! Шчасьлівае дарогі!
РАЗЬДЗЕЛ ТРЭЦІ
I.
Хто не бяз потнае рубашкі
Жыцьцё дарогаю валок —
Пачатак быў заўсёды цяжкі
Ступіць нагою першы крок.
Пасьля выпростваў крокі час,
Або ў дугу зьгінаў няраз
I ад народжанай істоты
Не заставалося нічога,
Зьнікала ў вечнасьці зьнямога,
Ніхто ня ведаў нават хто ты.
II.
I тыя-ж думкі што стагодзьдзі
Вязалі людзям галаву
Да Васіля сталі прыходзіць.
Яго я мудрым не заву,
Але вузлоў аж цэлы воз
Нябачны хтось яму прывёз
I прашаптаў над гэткай сумай:
»Вось тут табе пытаньні, браце,
Іх разьвязаць жыцьця не хваціць;
Цяпер і ты пра іх падумай«.
III.
Хто нам вузлы зямлі разьвяжа,
Хто ўзьнімецца вышэй усіх,
Каб сьвет разьліць над тонкай пражай
I дасягнуць таемнасьць іх?
Ці гэній ў сьвеце які змог
Пераступіць цяжкі парог
Для чалавецтва нечакана;
I пры здабытым новым сьвеце
Сказаць: »На цуда паглядзеце!
Таемнасьць існасьці пазнана!«
IV.
Пачаў Васіль аж ад Сакрата,
Сам вывучаў вялікіх ён
З усёй адданасьцю зацятай
Аж да апошніх нашых дзён.
Прайшло ня мала розных зьмен
Ды толькі бедны Дыягэн
(Натура дзіўная якая!)
Паказваў выбрыкі на сьвеце,
Ліхтар ад раніцы засьвеціць
I чалавека днём шукае.
V.
Тысячагодзьдзі на выходзе
Патугі зроблены дарма
I чалавека не знаходзяць,
Бо на зямлі яго няма.
Разбух шукальнікаў рукаў,
Талстой увесь свой век шукаў...
Знайшоў ... Каб хлеба не прасілі...
Твары ты ў сэрцы сваім Бога,
Не забівай жывых нікога,
Не супраціўся злу насільлем.
VI.
Гучыць мараль такая зьдзекам
Ды ад яе кідае ў млосьць,
Калі ня маем чалавека,
Затое людзі ў сьвеце ёсьць.
Што імпульс да жыцьця дае —
Васіль пагляды меў свае,
А Маркса цёмную ідэю
Васіль у бок зусім адкінуў,
Бо праз сваю уласну сьпіну
Ён вычуў тых што рукі грэюць.
VII.
Талмудам пахне ад Сьпінозы,
Ён стаў да прыкрасьці сухі,
У схэме слоў такі цьвярозы
Што чытачу гняце духі.
Радні ты іх, ці не радні.
А ўсё-ж яны з адной радні
На сьвет выцягваюць ідэю,
Таўкуць яе, навокал круцяць
Сярод натоўпу ў каламуце,
А людзі іх не разумеюць.
VIII.
На полі многа ёсьць асоту,
З карэньнем зельле вырывай
Тады дажджэмся умалоту,
Як будзе добры ураджай.
Сам да сябе ня будзь гультай,
Аб гэтым добра памятай;
Тады ты сам і твае дзеці,
Дзе добра выраблена ніва,
Жыцьцё спаткаеце шчасьліва
I вам агні шляхі асьвецяць.
IX.
Ён Бэрклі, Канта пераслухаў
I Фэйэрбаха слухаў шмат,
Адны жылі прыматам духу,
Другім — матэрыя прымат.
Васіль зусім не разрываў
Аднае існасьці двух з’яў,
Бо ведаў сам што далей будзе.
Адным шляхом ісьці, як вучаць,
Тады ты дойдзеш нямінуча
Да схалястычнага бязглузьдзя.
X.
Ідэю ён надчалавека
Ніяк таксама не ўспрыняў,
Была яна забруднай нейкай
У вырашэньні людзкіх спраў.
Бо нейкі прыкры яе пах
Аж да Раскольнікава цяг.
Быў зьмест яе зусім ня новы
Пад гэтым цёмным пакрывалам
Хаваецца такіх нямала,
Як Шэйлакі і Сьмярдзюковы.
XI.
У Шапэнгаўэраўскім стылі
Бурлілі ўзьлёты бегам рэк,
Ды ў безе роспачу застылі,
Сум крыльлі радасьці адсек.
Адно праз сьмерць і кроў, і гразь
Шавеліць косьці пальцаў »Князь«
I ў тых касьцях гнілое белі,
Што напластована вякамі,
Жыве сягоньня паміж намі
Пракляты дух Макіавелі.
XII.
Перавярнуў ён шмат тэорый
I не адзін сьветапагляд —
Пазнаньне існасьці паскорыць.
А заглядаў глыбей назад,
Каб вопыт прошласьці памог
Знайсьці праўдзівы грунт дарог.
У будучым яшчэ нязнаным
Патрэбны вопыт як паветра,
Павее часам войстрым ветрам,
Умей мінуць сьмяротнасьць раны.
XIII.
Як сонца раніцаю зьліжа
Расы крупінкі на траве,
Зямля нас гоніць к сонцу бліжай,
Гарачы поўдзень настае
I ад празьмернай сушыні
Паветра быццам-бы зьвініць.
Таму у гэткай тонкай ноце,
У гуках розных дызгармоній
Цьвіркун трашчыць, камар трызвоніць,
На дрэве дзяцел хлеб малоціць.
XIV.
Сваімі яснымі вачыма
На сьвет рэальна пазіраў,
Ён ведаў добра — немагчыма
Усё пазнаць. Зялёных траў
Пад небам сінім пераліў
Так часта да сябе маніў
Паслухаць мову мора жыта,
Удумацца глыбока часам:
Нашто гнятуць сялян калгасам,
Уводзяць паншчыны аджытак.
XV
Паўстаньне выбухнула ў Талі,
Ды пераможана было.
Крапівай сьцежкі зарасталі,
Маўчала мёртвае сяло.
Паўстанцаў зложаны мячы;
На’т лес прыціх... усё маўчыць...
А Случ каціла сьлёзаў воду,
Трывожнай ноччу брэх сабакаў
Над пусьцінёй у неба плакаў,
Гаспадароў чакаў прыходу.
XVI.
Людзей як быдла у вагоны
Энкавэдысты зацяглі.
Бывайце родныя загоны,
Бывайце родныя палі...
Гудок апошні даў цягнік
I ў далячынь за лесам зьнік.
Плывуць к Сібіру эшалёны
(У іх жанкі, мужчыны, дзеці,
Згубілі ўсё на гэтым сьвеце)
Дзе край магілаў незнаёмы.
XVII.
У пэсымізм Васіль не падаў,
Ён захаваць у сэрцы ўмеў
I шлях адважны Лістападаў,
I нявымернай помсты гнеў.
Няпрошаны людзьмі калгас
Прыйшоў у вёску і заграз.
Сьвірэпка ў полі разраслася,
Не памагаў пасеву лубін,
Зямля была як голы бубен,
Марнела... так, як у калгасе.
XVIII.
Разваг ня трэба было многа —
Крыху прыгледзецца пільней:
Адзін жыве за кошт другога —
Закон зьвярыны і людзей.
Як хочаш гэты сьвет заві,
Жыцьцё — вайна, хоць без крыві.
У сіле ёсьць аснова права,
А лёзунг роўнасьці і волі —
Мана. Такіх нідзе ніколі
I ня было, дзе ёсьць дзяржава.
XIX.
Бедняк працуй у горкім поце.
За акрываўлены мазоль
Табе пузаты не даплоціць.
Ён вычуў маці сэрца боль:
Да ночы позьняе яна
Другім рабіла задарма.
Баліць сьпіна. Як тое джала
Калола ногі ёй іржышча
Дадому прыйдзе, кроў аж сьвішча,
Багатая ў цяньку ляжала.
XX.
Калі ўжо выйшлі з-за парога
Пакінуць роднае сяло
Тады успомнілі і Бога,
Але запозна ім было.
Іх добрасьці няма мяжы,
Хоць ты да раны прылажы.
Зусім і гонар іх пакінуў,
А твары — чыстыя анёлы
Прапаў ранейшы сьмех вясёлы,
Зьляцела ўхмылка тонкіх кпінаў.
XXI.
»На сход! Рыгор, на сход! Гаўрыла«
Марына клікала знарок,
А пасакрэту гаварыла:
»На сход ганеце нас, жанок.
Ды чулі-ж вы... Мінулы раз
Кабеты выгналі калгас.
Што зробяць там яны жанчыне?
Паслухалі праклёнаў крыху...
Як паднялі неразьбярыху,
Быў сход бяз выніку зачынен«.
XXII.
Калі ўжо сам з райвыканкому
Арлом ляцеў на вёску Гак —
Ня было літасьці нікому,
Не абыходзілася так.
»Хто вас, баб’ё, сюды прасіў?«
Гак бабам выкрыкнуў на зьдзіў.
»Дамоў пашлі! К гаршку і печы!
Калгас павінен быць па пляну...
Хай мужыкі на сход заглянуць,
Я справу вам ня дам калечыць«.
XXIII.
»Сельвыканаўца! Такім чынам,
Каб ня было на іх бяды,
Перекажы хутчэй мужчынам,
Каб зараз-жа прыйшлі сюды.
Яшчэ сядзяць тут кулакі...
Тут справа іхняе рукі,
Цьвітуць кулацкія галовы!
Бедняк на сход ісьці баіцца,
Схаваўся ў жонкі пад спадніцай
Тут выкрунтас нязнаны, новы«.
XXIV.
Сам Гак прыехаў не на жарты,
Патрэбна было сьціснуць так
У свой кулак сялян упартых,
Каб нават задрыжэў бядняк
Быў страх і страх яшчэ які!
Або Сібір, ці Салаўкі
Маглі ўсьміхнуцца нечакана.
I хто стварыў такога Юду?
Ён мог бяз права і бяз суду
Загнаць туды Пятра, Івана.
XXV.
»Дарэмна я ня трачу словы,
Крыж на уласнасьці пастаў.
Цяпер чытаю з пастановы...
(Пасьля я вышлю і устаў)
— Дабраахвотна кожны з нас
Сягоньня пішацца ў калгас.
Няма шляху для нас другога,
Каб выхаваць сялянства масу,
Як толькі шлях што да калгасу —
»Жыве калгас хай »Перамога«!
XXVI.
I Шлёмка Гак да сваёй Сары
Махнуў, як гром яго спаліў,
Бо так заўсюды камісарыў,
Не шкадаваў сялянскіх ніў.
Чужымі ўсе яму былі,
Што працавалі на зямлі.
Сам памятуе хлеб свой цяжкі:
Быў гандляром рызьзя і мазі,
У бруднай крамцы вечна лазіў,
На сьметніках зьбіраў сам пляшкі.
XXVII.
Праз сем гадоў душу нячыстых
Ежоў адважна ў рукі згроб,
А Шлёма Гак, як сыяністы,
Схапіў дачасна кулю ў лоб.
»Капут, казаў Сьцяпан, капут...
Надзелі нам яны хамут.
Таму цяпер усімі намі
Пакуль ня выцягнеш і ногі,
(Ярмо наложаць і на рогі),
Варочаць будуць, як валамі«.
XXVIII.
Спачаткаў я Ёселя рабога,
А ён мне так: — Прышла пара...
Жыды далі вам, гоям, Бога
Цяпер дадуць вам і цара.
— Твае багі, твае цары
Паскачуць толькі да пары.
Хоць ланцугом зямля спавіта,
Ня вылупляй зараней вочы,
Не гоп, калі не пераскочыў, —
Адказваў Ёселю Мікіта.
XXIX.
Рабіць сяляне не хацелі,
Зіма скуголіла ў гальлі,
Ляжалі тыднямі ў пасьцелі,
Жывёлу нішчылі, пілі.
Прамень вясной зірнуў у хлеў —
Страху з саломы конь праеў.
Малюнак быў жыцьця »чароўны«:
Калгас квітнеў у поўным росьце,
Скрабліся коні у каросьце,
Авечкі бегалі бяз воўны.
XXX.
Ня страчана. Адважна йдзеце!
Нас не адзін у бой гукаў.
У полі стогне цяжка вецер,
Калыша вырваны рукаў.
Уважліва паслухай ты,
Што шэпчуць раніцай лісты:
— Навокал глянь на сьвет рухавы
Які малы ён і вялікі,
Узносяць стромка свае пікі
Зялёныя вясною травы.
XXXI.
Адлегласьць гэткую праперці,
Бог ведае прастор які!
Каб вырвацца жывым ад сьмерці,
Прышлі здалёку жабракі.
Руку цягнуў і прасіў — »Дай!
Згубіў дзяцей я і свой край.
Як страшна там народ наш гіне!
Ад голаду памерлі дзеці...
Мы жабракі цяпер на сьвеце...
О, гора, гора Украіне«.
XXXII.
Мурашкі бегалі па целе.
I кожны дзень з усіх бакоў
Навіны прыкрыя ляцелі
Хутчэй за ўцекі жабракоў.
Жабрак ступаў цераз парог —
Даваў яму што меў, што мог.
Масква падкінула гасьцінца —
Стаў гаспадар з парожнай клецью,
Так зьеў калгас галоднай сьмерью
Аж шэсьць мільёнаў украінцаў.
XXXIII.
Што ўсім то й бабінаму сыну.
Васіль каня запрог у воз,
Стары плужок на воз ускінуў
I на калгасны двор завёз.
Ці было плач, або ня плач
Бязлітасна дзяўбаў крумкач.
З двара на вуліцу Арына
Ішла, хрысьцілася нясьмела,
Ды доўга ўсьлед яму глядзела
Пакуль ня зьнікла постаць сына.
XXXIV.
Аб тым што рушыцца і гіне
Уласнасьць дробная свая
Падчас рабілася Арыне
Такая крыўда удвая.
Сябе пытала: — »Хто так змог
Скруціць з сялян барані рог?
Сядзіць, кіруе погань намі
Таўчэ народ, гняце і гасіць,
Няма парадкаў у калгасе,
Перавярнулі ўверх нагамі...«
XXV.
Галодны воўк зубамі ляскаў,
Рабіў апошні злосны скок.
Жыў селянін без абавязкаў,
Дарога йшла напапярок.
У целе сілы не стае.
Каб павярнуць уздоўж яе.
Над вёскай будняў ціш нямела,
Сьціскала боль сьмяротных гукаў,
Па серпу молат цяжка стукаў,
А поле макам чырванела.
XXXVI.
Адна і тая-ж вечна куча,
Я паўтарацца не хачу,
То багачы бядоту мучаць,
То кроў пускаюць багачу.
Прастор сялянскіх сьпелых ніў
Ланцуг бязлітасна давіў.
З усходу вецер сьмерці веяў,
Прыносіў немач і пакуты,
На рукі клаў цяжкія путы,
Губляўся сьлед жывых надзеяў.
XXXVII.
Не забывай свайго нябожа,
Сьваткуй кастрычнік, першы май
I першы сноп хутчэй як можаш
Дзяржаве к часу аддавай.
Цярпець калгас ня можа меж.
Ты бульбы сьвежае ня еж!
Пакуль бульбіна гляне ў хату,
Пакуль ты ёй накорміш дзеці —
Хутчэй на станцыю цягнеце,
Маскве давай, »пралетар’яту«.
XXXVIII.
А ў Менску бедны пралетарый
З заводу »Молат«, »Балыпавік«
Лупіны з бульбы ў гаршку варыць,
Да сьвежай бедны ня прывык.
Вось так праз сёмы лістапад
На шыю сеў »старэйшы брат«
Агонь адпомсты мужна тлее...
Масква — аб’ект экспэрымэнту,
Дзе без дазволу, без патэнту,
Пануе Марксава ідэя.
XXXIX.
Заганамі багаты ўсе мы.
Прабач, чытач, што я адвёў
Радкі на іншыя праблемы,
На крык бязкрылых жураўлёў.
Рука пісала спакваля,
Забыўся я пра Васіля,
А ён як водзіцца, тым часам,
Без хваляванья і без жартаў
Сам вырашаў свой лёс упарта,
Навек разьвітваўся з калгасам.
ХL.
Васіль патрэбныя паперы
На месца ўсе свае сабраў.
Яшчэ раз пільна пераверыў,
Як неабходнасьць важных спраў.
Каб кінуць роднае сяло,
Аднае спраўкі ня было.
Дык вось куды вы не ідзеце
Бяда наваліцца на голаў,
Пакуль ня возьмеце дазволу
На гэта ў вашым сельсавеце.
ХLI.
Любіць Багі радзіму вучаць,
Хоць край у горачы пакут.
Як было цяжка і балюча
Пакінуць родны бацькаў кут.
Шумеў над хатай ціха клён,
Здавалася, што плакаў ён
За Васіля і за краіну,
За ўсіх жывых і за самога,
Шаптаў малітвамі да Бога,
Маліў, каб хлопец не загінуў.
ХLІІ.
»Ну, што-ж, Васіль, ты уцякаеш,
Кідаеш вёску і калгас?
Дарога, брат, твая такая,
Не забывайся і на нас.
Хоць калі-небудзь загляні« —
Чуваць быў голас старшыні.
»3абудзь на пугу ты і кія,
Бяры жыцьцё у свае рукі,
Ідзі дарогаю наукі,
Патрэбны людзі нам такія«.
ХLIІІ.
»Ідзі унук адважны дзедаў,
Ступай за крокам цьвёрда крок.
Твайго я бацьку добра ведаў,
Але забыўся назнарок...
Парады лепшай я ня дам,
Кругом ты бачыш добра сам.
Калі-б Сьцяпан на сына глянуў,
Ці меў-бы радасьці ён межы?..
Табе вялікае належыць,
Прастор — памеры акіяну«.
ХLIV.
Суседка вудачкі кідала
Праз плот Арыне пакрысе:
»Няўжо ў калгасе хлеба мала?
Куды сынка твайго нясе?«
Арына бачыла сучок,
Суседка мела пяць дачок,
Якую хочаш сёньня сватай.
Зараней цяжка было ўцяміць
Як абзавесьціся зяцямі,
Як разьлічыцца з поўнай хатай.
ХLV.
»Мая, Парахна, хата збоку,
Яго тут справа так, ці не?
Што да спадобы яго воку,
Дык падабаецца і мне.
Ты чуеш лаянку штодня,
Дзяцей скалечыла радня.
На галаве у Тэклі міса
Гуляла ўчора з рук Данілы.
Ня сам, а матухна жаніла,
Таму вось дзеці разышліся«.
ХLVІ.
Гальлём у садзе вецер шкрабаў,
Зьбіраўся дождж. Пачуўся гром.
Хто ведае як доўга бабаў
Млынок круціўся-б языком.
Навінаў бабскіх мех распух...
Сьцякалі кроплі на лапух,
Дождж паліваў мацней і болей,
Што раз то сьцежка была вужай,
Расла за лужай хутка лужа,
Бацьвіньне мякла у прыполе.
ХLІІ.
Пярун званчэй і бліжай ляскаў
Куды ўцякаць? схавацца дзе ж?
Бягом панеслася Параска,
Схавала голаў пад капеж.
А гром як-бы на нейкі зьдзіў
Вяршыні дрэў крышыў і біў.
Кругом раптоўна цёмна стала.
Маланкі вогняныя пугі
У хмарах крэсьлілі пісугі,
Вадою рынула навала.
РАЗЬДЗЕЛ ЧАЦЬВЁРТЫ
I.
Ніякай радасьці ня маю
I мець назолы не хачу,
Схіляюся пад ценем гаю,
Не назаляю чытачу.
Пішу паэму сам сабе,
Ніякі крытык не скубе,
Ніхто хвіліны не патраціць;
Бо часам коршак як застрочыць,
Запусьціць дзюбу аж па вочы
Дык пер’е сыпле з кураняці.
II.
Што там у крытыкаў за душы?
Ня мае літасьці, дзяўбе.
Спачатку ён ахвяру душыць,
Пасьля дух выцісьне з цябе.
Калі паэту павязло
Праскочыць крытыку назло,
Дык ты не радуйся адразу,
Хадзі на лапках хітрым лісам,
Ступіць нагой не памыліся —
Спаткаеш іншую абразу.
III.
Кусаюць крытыкі як восы.
Як толькі можаш уцякай,
З кусаньнем зьвязаны даносы,
Даносы льлюцца цераз край.
Аднолькава па усёй зямлі.
I дзе-б паэты ня былі
За імі пільна сочыць вока,
Як рэч паважную сьвятую
Цябе нябачныя вартуюць,
У душу пхаюцца глыбока.
IV.
Я маю прыкрасьці на ўвазе,
Пішу і чую алавік...
Хтось за вакном у цемры лазіць,
Хтось нечакана раптам зьнік.
Радкоў пісаньне ня ідзе.
Мне быць, здаецца у бядзе.
Хутчэй тушу сьвятло у хаце.
Мароз рассыпаўся па целе,
Ад страху рукі упацелі,
Цяпер, напэўна, мяне схвацяць.
V.
Навошта мне бяда такая,
Хто прыкаваў мяне к пяру?
Ніхто як быццам ня шукае,
Дарэмна страхамі гару.
Я ледзь сваё трымценьне ног
За поўгадзіны перамог.
Нячысьціка як ветрам зьнесла,
Трасуцца рукі з перапуду,
Сказаў што больш пісаць ня буду,
Саджуся зноў на сваё крэсла.
VI
Вы добра ведаеце самі,
Ёсьць не адна такая рэч
Што прачытаць паміж радкамі
Магчыма толькі. Голаў з плеч
За слова могуць адсячы,
Маўчаць надзьмутыя сычы.
У гэта, праўда, цяжка верыць.
Часы інакшыя прыходзяць,
Становіцца іголка ў модзе,
Век аджылі даўно сякеры.
VII.
Ня бачыць болей небясьпеку
Жывому аўтару ў труне.
Такога вось як я, калеку,
Ніхто з жывых не закране.
Пасьля таго як я памру
Якому таннаму пяру
Прыемна будзе мяне грызьці,
Або гнільлё касьцей варочаць.
Ніхто ня схопіцца ахвоча,
Ды для якой каму карысьці?
VIII.
Другая справа мне жывому
Заткнуць анучай бруднай рот,
Каб слова я ня мог нікому
Прамовіць больш пра свой народ.
Сапраўды я скажу што так:
Тут асалода ёсьць і смак.
Другая лепіцца надзея —
На гэта кінецца ня ўсякі,
Не ў аднаго тады пісакі
Кішэня крышку патаўсьцее.
IX.
Дык што-ж? I гэта нам вядома,
Старое ўсё як сьвет стары.
Пішу спакойна вершы дома
Што ты сабе не гавары.
Няхай другіх хапае злосьць,
Я быць хачу такім як ёсьць,
Бо не такі удаўся хуткі
Каб наляту мяняць пагляды.
Я бачу твары штось не рады,
Бо не скачу пад гадаў дудкі.
X.
Ёсьць многіх рэчаў таямніца,
Не растлумачыць іх нічым,
Адно прыходзіцца дзівіцца.
Сядзім, чакаем і маўчым
Пакуль надыйдзе подых зноў
Невычерпальна сьвежых слоў:
I пацячэ за песьняй песьня,
Зазвоніць срэбнаю крыніцай,
З наплывам думак не адбіцца,
Тады ў душы бурліць прадвесьне.
XI.
Я вольнасьць думак не вартую,
Адну зманлівую нясу.
Люблю я восень залатую,
Яе пасьпелую красу.
Мне песьня чуецца часьцей
У небе сонечным гасьцей:
Кружэньне бусла, крык гусіны...
Скрабе за сэрца смутак недзе.
Сады надзелі шапку медзі,
Іржышча ў шоўку павуціны.
XII
Цябе, мая сяброўка, восень
Няраз я радасна вітаў,
Ня раз прыемна давялося
Правесьці дні сваіх забаў.
Ад тых прыемнасьцяў хвілін
Застаўся толькі успамін.
I як-жа крыўдна і балюча!
Гады праскочылі зламана,
У сэрцы зьяе кроўю рана,
У роце брудная ануча.
XIII.
Яшчэ ўспамін: ланцуг на целе...
Ня ведаў выжыву ці не.
Раптоўна віхры наляцелі,
Я вольным стаў. Беразінé
Я шапку зьняў. I вось яна
Адна, мая Беразінá,
Пылае зоркаю сьвятою
I радуе выгнанца вока,
Таму я ў думках адзінока
Схіляю голаў перад ёю.
XIV.
Ад пасажырскага вагзалу
Чырвоны бегае трамвай.
Васіль зайшоў туды памалу
I Менск як хочаш назірай.
Ляжыць стальная рэльсаў ніць,
Трамвай па вуліцы зьвініць,
Бягуць дамы, вітрыны, плошча,
Царква, сады, базар, касьцёлы
Пагляд кідаюць невясёлы,
Па ветру сьцяг крыві палошча.
XV.
Жыцьцё сталіцы з вечным гулам
Вазьмі пазнай і разьбяры.
Істужкай Сьвіслач прамільгнула
Ля ног Траецкае гары.
Васіль прыгледзеўся здалёк,
Калі спатрэбіцца, званок
Сваечасова даць трамваю,
Каб спынак свой не пераскочыць.
Глядзяць праз вокны пільна вочы,
Як хаты міма прабягаюць.
XVI.
Нарэшце чуе: »Старажоўка!« —
Пранёсся голас і замёр.
Як на пружыне хлопец лоўка
З трамваю выскачыў на двор.
Вяроўка муліць і пячэ
Аж іскры сыплюцца з вачэй,
А несьці трэба чамаданы:
Харчы ляжаць там і паперы.
Чужыя хтось адчыніць дзьверы —
Госьць на парозе нечаканы.
XVII.
Васіль прыйшоў да дзядзькі Сёмы.
Яно прыемней як-ні-як
Свой чалавек, даўно знаёмы,
Папросту кажучы — зямляк.
Між незнаёмасьці кругом
Чужы рабіўся блізкім дом.
Васіль прасіў што ён часова
Хацеў-бы толькі прыпыніцца.
Пабегла гутарка крыніцай
Ня было скупасьці на слова.
XVIII.
Як песьня гутарка лілася.
Васіль раней перасьцярог —
Навінаў птушкі аб калгасе
Лятаць ня могуць за парог.
Ці хто прывык, ці ня прывык
Трымаў прыкушаным язык.
Маўчаньнем долі ня прыдушыш,
Язык да гора прысьцябае.
Шаптала прыказка старая:
Вуглы і тыя маюць вушы.
XIX.
Васіль таксама пільна слухаў
Навін сталіцы перапеў.
Размах магутны крывадухаў
Ў сваім росквіце дасьпеў.
Сьцягоў чырвоных кавалі
Дарогай могілкаў вялі.
Тут мастакі кругом прыселі
I кожны тонка душу выме
Яшчэ хітрэй як папа у Рыме,
Яшчэ спрытней Макіавелі.
XX.
Каб на калені стаць прымусіць,
Хто перад Богам клятву даў,
Адсеклі голаў Беларусі,
А цела высмактаў удаў,
I над сталіцай ноч і дзень
Вісела чорнай сьмерці цень.
У Менску страх быў нябывалы,
Крывёй замучаных давіла:
То Ігнатоўскага магіла,
То нож у печанях Купалы.
XXI.
Калі на заўтра Васіль рана
Пайшоў спачыць у дзядзькаў сад,
Душа была яго стаптана,
Яму хацелася назад,
Туды, дзе родныя палі
Перад вачыма праплылі.
Праткнута сэрца тонкай пікай,
Вясёласьць нікне, а надзея
Туманам клубіцца, радзее,
Васіль у роспачы вялікай.
XXII.
Перад вачыма раздарожжа:
Куды пайсьці? I што тады?
Пытаньні цяжкія трывожаць
Балюча розум малады.
Сяброўства выплыла на міг,
Былі сябры, няма тут іх.
Трывожна вецер сад калыша,
Разьбегліся надзеяў мары.
Здавалася абух ударыў
Па галаве ў цяні зацішша.
XXIII.
Хоць галавой аб сьцену біся,
Ці будзь цішэй нямой травы...
Якія толькі не пляліся,
Ня грызьлі думкі галавы:
»Ды што я думак не зьвяжу...
А што калі-б цераз мяжу
Да Польшчы ціха даць бы драла,
А там, мне хлопцу маладому,
Ня цяжка раду даць самому« —
Трывожна думка выплывала.
XXIV
Ці мала думак прашумела,
Куды панесьліся яны?
Васіль прысек сябе умела —
Не паддаваць сабе маны,
Ня лезьці думкай да нябёс,
Калі яшчэ ты не дарос.
Замежжа — гэта таямніца,
Адважны спрыт і асьцярога.
Васіль ня сьніў шляху такога,
Якога сьвет жыцьця баіцца.
XXV.
Трывожна крочыла сталіца,
На вуснах цяжкая пячаць,
Каб толькі як не памыліцца,
Каб лепей крок у такт пачаць.
Плыло жыцьцё крывёю з’яў,
Чырвоны кат як пан гуляў
Сярод ахвяр драпежным рысем.
Ня было выхаду другога,
Была адна жывым дарога,
Або турма, або скарыся.
XXVI.
Кругом нявольніцтва пужала.
Хто быў у гэтым вінават?
Калола ў сэрца тонкім джалам,
Гняло душу да самых п’ят.
Жывое д’ябла перамог,
Паставіў нас ля сваіх ног
Усіх трусьлівых на калені.
Па сьпінах лупіць бізунамі,
Ён богам стаўся перад намі,
Дрыжым рабы ад яго цені.
XXVII.
Расло пакутамі благое,
Нясло багацьце іншым, пых.
I як-жа так? Рукамі вояў
Куюць ланцуг для іх самых.
Народ загнаны пад прымус,
Сягоньня ён, як сам Ісус —
Ахвяра здрады, таннай платы,
Нясе свой цяжкі крыж пакуты,
Адведаць кпінаў і атруты,
А посьле быць на ім расьпятым.
XXVIII.
Яшчэ зарана чорным песьням,
Спаткае брудных іншы лёс
Народ адважны уваскрэсьне,
Як уваскрос Ісус Хрыстос,
Ён будзе слаўны і жывы.
Сваёю собскай кроўю вы
Заплаціце пакорна ўсё нам.
На сілу трэба толькі сіла,
Якая-б нехрысьць разьмясіла,
Агнём вас нішчыць — не праклёнам.
XXIX.
Жыве трывогамі сталіца,
Ад вока шлях туман зацяг.
Васіль ня хоча станавіцца
Пад ненавісны яму сьцяг.
Яму шаптала: »Не грашы
На перакор сваёй душы!
Глядзі куды і як ступае
Нага дарогай чалавека,
Яшчэ раз добра раскумекай
Ці гэта тут дарога тая«.
XXX.
Ён перадумаў сам нямала
Узважыў цяжкае, як сьлед,
Ды тых дарог даўно нястала.
Ад іх застаўся лёгкі сьлед.
Жывуць мінулага сьляды,
А як па іх ісьці, куды?
Як хочаш сам сабе калякай,
Змагайся думкамі з сабою,
Або спускайся да спакою,
Адзін у полі не ваяка.
XXXI.
Прышлося хлопцу напачатку,
Каб не папасьціся ў сіло,
На вусны моцную пячатку
Сабе паставіць. Ня было
Таго каб хто яго прыпёк.
Дык лепш зараней і здалёк
Перад сабой дарогу бачыць:
На іншы раз заплюшчыць вока,
Не паднімаць свой нос высока,
Пазьбегнуць горкі лёс сабачы.
XXXII.
Жыцьця законы толькі ў сіле,
Ня толькі ў грубай сіле, не:
Завём мы сілай хто асіліў
Другога сілай у вайне.
I могуць мне надапячы:
Твае прыхільнікі — мячы.
Ёсьць сілы талентаў між намі
Ёсьць сіла гэнія ў народзе,
Да перамогі край прыводзяць
Пасвойму рознымі шляхамі.
XXXIII.
Такое хутка не астыне
I не адзін не занямог
Хто за даляры у Таргсіне,
Купляе масла, сыр, тварог.
Глытае целы тых удаў
Хто душу д’яблу не прадаў.
Таму, хто вораг собскай хаце,
Хто мае дух забойцы сьмелы,
Пераступае цераз целы —
»Зачынены размеркавацель«.
XXXIV.
Душа крывёю аблілася,
Адзін і той-жа душыць прэс:
Хто кроў высмоктвае ў калгасе,
Той гораду на шыю ўзьлез.
Адзін і той-жа вечна бруд
Пануе там, пануе й тут.
Агнём бязлітасным палеце
Таго хто вечна ў цёмным спрыце
Маной сабе дарогу выцер
I смокча кроў на цэлым сьвеце.
XXXV.
А хто працуе на заводзе,
Хто прыкаваны да ярма,
Жыцьцё у голадзе праходзіць,
Кавалка хлеба ў іх няма;
Ім абяцаюць заўтра рай,
А сёньня ты сябе аддай
На зьежу заўтрашняму раю.
Хай чалавек у заўтра верыць
Што збудуцца яго намеры,
Бо з верай лёгка паміраюць.
XXXVI.
Васіль яшчэ раз мужна глянуў
Далёка ў прошлае назад,
Каб не паддацца лёгка зману.
Пад бурай гнуўся чужы сад,
На сэрца роспач налягла,
Пранізвала наскрозь ігла
Нябачна сэрца маладое.
Насупраць сілы стала сіла,
Кроў усхвалёвана бурліла:
Адваяваць радзіму з боем.
XXXVII.
Паціху голад падціскае,
Да непамернасьці гняце.
Скарынка хлеба гарадзкая
Бурчыць зачаста ў жываце;
Яна матэрыя і дух,
Яна ўсяму жывому рух,
Яна сабою сьвет паверне:
Стварае беднасьць і багацьці,
Адным дае, другім ня плаціць,
Жаданае галодных зерне.
XXXVIII.
З кішэні рукі свае вымі!
Развагі хлеба не далі,
Найдзі ратунак між чужымі
I націскай на мазалі.
А там прыгледзішся кругом,
Прывучыць вуха тваё гром
I лёскат руху гарадзкога.
Прыгортвай веды ў гэтым часе,
Калі ахвота прыплялася,
Навучышся стараньнем многа.
XXXIX.
Фартуна гораду благая
Бок паварачвае другі.
Васіль па вуліцах шагае,
Нямігі топча берагі,
Даўно закутыя ў бэтон.
Мінулага далёкі звон
Да сэрца цягнецца рукамі,
Нашчадкаў горда сваіх кліча
Не забываць свайго вялічча,
Ламаць чужы бэтон і камень.
ХL.
Яшчэ раз сэрца пацягнула
Гарячыню жывой крыві.
Дарога коўзалася гулам,
Дарога клікала: »Жыві,
Не падай духам, гаспадар,
Тваё жыцьцё — нябесны дар,
Уверсе сьвет чароўна сіні,
Не прадавайце сэрцы вашы
Агідліва за ложку кашы,
Сягай духовае вяршыні!«
ХLІ.
А як яе сягнуць магчыма,
Адкуль і як пачаць яе
Мінулае перад вачыма
Штораз яскравей устае.
Вялікай славаю услаў
Зямлю нашчадкам Усяслаў,
Тварыў на славу свайму краю,
Мастацтвам мудрасьці валодаў
Унук адважны Рагвалодаў,
Чые тварэньні ня ўміраюць.
ХLIІ.
Пылаюць вобразы былога
Яшчэ ярчэй у галаве.
На сэрцы цяжкая трывога
У непамерны бой заве.
Здавалася каб толькі мог
На скрыжаваньні ўсіх дарог
Нагою-б стаў. Патрэбна сіла —
Якой ніхто дасюль ня ведаў,
Каб не спаганіць гонар дзедаў,
Якая-б ворага скасіла.
ХLIІІ.
А навакол гудзе другое,
Другі напрамак вастрыя.
Пачуцьцяў лекамі ня гояць,
Не адарвацца свайго »я«.
Да болі войстры плачу сьпеў
У сэрцы дымам перасьпеў.
Масква на радасьці скупая
Гняце ў зямлю душу і цела,
Здаецца кроў твая струхнела,
Паветра дыхаць не хапае.
ХLIV.
Пылае гневам сэрца рана.
Людзей да торбы давялі,
Народу слава затаптана,
Сядзяць на шыі маскалі.
Аб’едкі іхныя ямо
I цягнем рабскае ярмо.
Як можна крыўду перанесьці,
Як можна вытрымаць ад злосьці,
Каб акупанту не адпомсьціць
За патаптаньне нашай чэсьці.
ХLV.
Васіль пачуцьцямі узьняты,
Васіль разьюшаны як леў;
За нашы крыўды, нашы страты
Ён ворагаў жывымі-б еў.
Штодзень я Вышняга малю,
Каб даў ён сілу Васілю,
Каб ён праз ворагаў ахвяры,
З тымі што сьмела паміраюць,
Стаў гаспадар ва-ўласным краю,
Каб перайшлі ў сапраўднасьць мары.
ХLVІ.
»Навокал сыкаюць гадзюкі,
Дарога зьлітая крывёй,
За горла ціснуць ката рукі —
Ахвярам сьмерць нясуць сабой.
Яшчэ яно не прарасьце,
А іх, няпрошаных гасьцей,
Калом сілач не пераверне.
Пад смак крыві і рогат звонкі
Перабяруць усе пялёнкі,
Каб задушыць жывое зерне«.
ХLVІІ.
»Ня вымераць такога болю:
Народ у путах і ярме.
Цяжкое выпала на долю —
Хадзіць на волі — у турме.
Дарога выхаду адна:
Змаганьнем вылезьці з ярма,
I справаю замяніць словы,
Бо словы лішнія на часе« —
Такая думка узьнялася,
Спакой парушыла хлапцовы.
РАЗЬДЗЕЛ ПЯТЫ
I.
Васіль стаяў на раздарожжы,
Было над чым падумаць тут,
Куды ён здольнасьці прыложыць,
Які ўсьміхнецца інстытут.
Яму ўсьміхаліся аж тры,
Які ты хочаш той бяры.
Ахвота ўзыйдзе і застыне,
Жаданьне страхам падсякае,
Яго пужае кроў людзкая —
Ня доктор ён у мэдыцыне.
II.
Хадзіў, глядзеў як рэжуць целы,
Да дрэнных пахаў нос прывык.
Ляжыць халодны, замярцьвелы,
Ня чуецца жывога крык.
Васіль сьмяяўся сам:
»Змагу Адрэзыць мёртваму нагу,
Але яму ня трэба лекаў.
Жывому трэба дапамога,
Бяры і рэж нажом жывога,
Або лячы вайны калекаў«.
III.
Хлапец, здаецца сеў на мелі,
Хоць сам сваім вачом ня вер,
Васіль яшчэ ў Сакрата цэліў,
Ды, на табе! — прыстаў Гамэр.
Вітае радасна стары,
Хто да цябе — таго бяры.
Ці быў закон, ці выпадкова
Такое шчасьце падвярнула:
Васіль застаўся вечным мулам,
Дарога гнулася падковай.
IV.
Васіль — студэнт Пэдінстытуту,
Яду як церніца мяце,
Цярпіць галодную пакуту,
Бурчыць з нястачы ў жываце.
Каго з нас голадам ня п’ёк
Савецкі сталінскі паёк?
Ніякай тлушчы ў місцы, пуста.
Расла нянавісьць цьвёрда, сьмела,
Жывым пячонкі пераела
Штодзённа мёрзлая капуста.
V.
Даўно мінуў той час далёкі,
Яму я сумны ўлік вяду,
Студэнт ня думаў пра урокі
А марыў толькі пра яду.
На тварах радасьць ня цьвіце,
Калі пустэча ў жываце.
Мне гаварыць аб тым нялоўка,
Прыпамінаю: час балючы
Бязьлітасна галодных мучыў,
Ганяў студэнтаў па сталоўках.
VI.
Нястача супу, хлеба мала.
Паспробуй поснага паеж.
А маладосьць сваё таптала,
Ня мела стомленасьці меж,
Не аглядалася назад.
Шуміць жыцьцёвы вадаспад...
Адважна крокамі ступае,
Не апускаецца, ня ные,
Зрывае радасьці зямныя
Пара юнацтва залатая.
VII.
Ідэя вольнасьці ня гасла
I ў тыя змрочныя часы,
Сьціскала моцна пераўясла
У сьпелым снопе каласы.
Ня раз халодны вецер біў
Па каласох пасьпелых ніў.
Зярнаты выглядалі сьпела,
Што асыпаліся з калосься.
Глядзіш — нябачнае ўзьнялося
I новай руньню зелянела.
VIII.
Ляціць да вуха голас звонкі,
Губляюць страўнікі тугу,
Бягуць студэнты ўперагонкі,
Каб захапіць хутчэй чаргу.
Тут ногі выявяць свой спрыт,
Які ў каго з іх апэтыт.
Студэнты, бедныя, гадамі
Жывот трымалі на дыеце,
Ваду і еж, ваду і п’еце —
Такая будучнасьць прад вамі.
IX.
I як бы ў радасьць ня гулялі —
Жыве сапраўднасьцяй жывот,
Ні ардэны, і ні мэдалі
Ня робяць думкам паварот.
Як бык галодны не пад’еў
Ён пераверне увесь хлеў,
А чалавек жа ня жывёла,
Ён разумее надта тонка,
Дзе тчэцца шоўк, а дзе суконка,
Які базар гудзе наўкола.
X.
Хто галадае на заводзе,
Хто на гарбу вязе калгас,
Тых радасьць ціхенька абходзіць,
Тым промень будучыні згас.
Хто ў цёплым месьцечку прысеў,
Таго ўраджай, таго й пасеў.
Той паўтарае нам: »Бярэце...
Куём мы шчасьце сваё самі
Сваімі собскімі рукамі,
Умеем лёгка жыць на сьвеце«.
XI.
Васіль застаў яшчэ ў пакуце,
(Чые ўжо зьлічаныя дні),
»Нацдэмаў«. Іх у інстытуце
Штодзённа грызьлі авадні.
Там — недацяг, там — перацяг
Струну штодзённую бадзяг;
Ці павярнуў пяро налева,
Ці навярнуў яго направа —
Глядзіць адзіная управа —
З мячом сьмяротным каралева.
XII.
Сапхнуць у яму нямінуча,
Жыцьцё мільгне, як страшны сон,
Калі ня зможа Мелах Бучар,
Паможа роднаму Кусон.
Яны дадуць належны грунт,
Што там — паўстаньне, а тут — бунт.
А там, у сьценах цёмных кратаў,
Напрамак выснуюць патрэбны:
Уток і кужаль выткуць зрэбны,
Каб суд на сьмерць жывога сватаў.
XIII.
Васіль цкаваньня кпіны ведаў,
Як пхалі лёзунгі згары:
Нацдэмы — зграя людаедаў.
Нацдэмы — прагныя зьвяры.
Па ворагу мацней удар!
Нацдэм — радзімаю гандляр.
Аж ня было людзям праходу,
Па ўсіх куткох крычэлі нема:
Душы праклятага нацдэма!
Нацдэмы — ворагі народу!
XIV.
»Нацдэмам« так тады вялося,
Ня менш, як раз у тры гады
Сьціналі голавы ў пракосе
I адпраўлялі іх туды,
Дзе пасьціў сам Макар цялят,
Хоць ты і быў невінават.
За гэта хтось насіў мэдалі,
Вышэй падносіўся да чыну,
На крыві тых, хто марна гінуў;
Так у палітыку гулялі.
XV.
I там, на Захадзе, ў палякаў
Сьвісталі звонка бізуны,
А беларус штодзённа плакаў —
Сьпявалі польскія паны.
Не разумее аніяк
Паночак кволенькі паляк.
Сядзеў бы пан паціху, нішкам,
Бо крык яму не дапаможа:
»Ад можа наша і да можа«.
Калі, панове, тонка кішка.
XVI.
А што яна прынесьці мусіць
Суседу панская рука?
Ярмо, турму для Беларусі
I веру з тым каталіка.
А ласкі ў пана сам пазыч —
На голаў — гуз, па сьпіне — біч.
Бяда таму, хто пхнецца ззаду,
Штурхаюць моцныя слабога.
Тым усьміхнецца перамога,
Хто прыбярэ да рук уладу.
XVII.
Ніхто ня дасьць, а возьме ўсякі,
Дашчэнту выцісьне духі.
Тут не адстануць і палякі,
Каб даць — становіцца глухі.
Бяда каму не павязе,
Клююць слабога пачарзе.
Таму так часта сэрца ные,
Да горла спазмай падступае
Балючасьць горкая, тупая
За ўсе страшэннасьці зямныя.
XVIII.
Вусатаму хто верыў сьлепа,
Той ката ўзносіў да нябёс.
З вар’яцтвам Сталіна Язэпа
Пакуты бацькаўшчыне нёс.
Канец бывае усяму
За зьдзек, расстрэлы і турму.
Народ кідаў на землю зброю.
Вось, Гітлер з гэткай дапамогай,
З надзвычай хуткай перамогай
Стаяў героем пад Масквою.
XIX.
Цяжкіх пачуцьцяў сілай слова
I я ніяк не абялю.
Занадта глянула сурова
Сталіца ў вочы Васілю.
У моцным целе — моцны дух.
Васіль рабіў адзін за двух.
Качаў з бэнзынам днямі бочкі,
Або бярвеньні на заводзе.
Ды толькі праца тых ня ў модзе,
Хто сушыць потныя сарочкі.
XX.
Хоць як ня пнуцца ў неба »шышкі«,
Жывот на землю прывядзе.
Галодны марш зайгралі кішкі,
Адвечны марш той аб ядзе.
Адно на ўме — пад’есьці дзе б,
Галодны думае пра хлеб.
Васіль пазнаў жывых патрэбу,
Хоць гэта нават і ня нова,
Што хлеб — жыцьця ўсяго аснова.
Хвала жыцьцю, а болей хлебу.
XXI
Знайсьці надзвычай цяжка меру,
Каб чалавечы мераць зьвіх,
Я надта людзям мала веру,
Бо мала добрых, больш благіх.
Часамі можна надаўгад
Падумаць: вось пракляты гад,
А глянеш бліжай, дык памылка.
Бывае іншы раз іначай,
Агонь дабра на вуснах скача,
Агонь той — Юдава ухмылка.
XXII.
Вясна праходзіла памалу,
Залікі выдзьмула, як дым,
Студэнтам цяжкую навалу,
Нагрузку вечна маладым.
I без »хвастоў«, як без бяды,
На лета едзе хто куды.
Цяпер шляхі ішлі ад Менску.
Хто быў да Полацку ахвочы
Чые на Тураў стрыглі вочы,
Васіль паехаў да Смаленску.
XXIII.
Я пра Смаленск пішу каротка,
Ты сам падумай і разваж.
Смаленск! Ты слава нашых продкаў,
Смаленск! Ты сёньня гонар наш.
Падняць павінен тое ўнук,
Што ў дзеда высьлізнула з рук.
Пакуль настане тое сьвята ...
Хай сонца ў вокны заглядае,
Расьце хай сіла маладая —
За крыўды нашыя адплата.
XXIV.
Сьціскае мост Дняпро дугою,
Вісяць над ім паўабручы,
Ды пад бэтоннаю нагою
Вада павінна працячы.
Кругом цагляная сьцяна
У цэнтры гораду відна,
А там Малахавы вароты;
Хвіліны лічыць Глінка ў садзе,
Як час жыцьцё людзкое крадзе
А з ім штодзённыя турботы.
XXV.
На карту дружбы клалі ўсё мы,
Я дружбу чэсную хвалю.
Адзін прафэсар быў знаёмы
У Менску добра Васілю.
Дзеля службовых часам спраў
Ён Васіля з сабою браў;
Туды дабраліся няскора
У гэты кут ад нас далёкі
Дняпра дасьледаваць вытокі,
Якая там абапал флёра.
XXVI.
Такіх Кастрычнік біў чырвоны,
З жыцьцём растаўся не адзін.
Прафэсар быў стары вучоны
Калісь абшарнік — дваранін.
Ня раз прафэсара ЧЭКА
Хапала страшная рука.
Рабочы кляс залізваў раны,
Буржуяў песьня была сьпета,
А ён патрэбны быў саветам
Як чалавек адукаваны.
XXVII.
Адукаваны ўсебакова
Ён ведаў восем розных моў,
Умеў цаніць прыгожасьць слова,
Ягоны шлях к пазнаньню вёў.
Усебаковых ведаў сплаў
Васіль даўно сабе шукаў.
Васіль імкнуўся сам да ведаў,
Ды шкадаваў што аджывае
Энцыкляпэдыя жывая,
Бо ён таго яшчэ ня ведаў.
XXVIII.
Аднойчы жонка запытала:
— Чаму ў цябе перад усім
Ляжыць ня Колас, ня Купала,
А нейкі там сухі Максім?
— Сухотны... так — у той-жа час
Кароткі жонцы даў адказ.
Паэт і сябра мой. Затое
(Васіль вастрэй наставіў вуха,
Размову надта шчыра слухаў)
Яго мне слова дарагое.
XXIX.
Было ў Маскве якраз зімою,
Калі ўжо скінулі цара,
Калі сьлядамі неспакою
Другая п’ялася пара.
I дзень у дзень тады кругом
Разносіўся прамоўцаў гром.
Суседні дом на фоне белі,
У ім, патроху прыкмячаю,
Калі сядзеў за кубкам чаю,
Агні да позьняга гарэлі.
XXX.
Мой вартаўнік падкручваў вусы,
А я яго спытаў здалёк —
Хто там такія? — Беларусы...
Ён мне з гіроніяй адпёк.
»Мужык да пана ня прывык,
Мужык заўсёды ёсьць мужык.
Навіна вырасла цікавай,
Такой ня чуў я і ня бачыў.
Знаёмства слаліся удачы
У галаве маёй аблавай.
XXXI.
I думаў я: гудзе стыхія
Шалёна лупіць у званы.
А што-ж яны там за такія?
Адкуль зваліліся яны?
У той-жа дзень пайшоў я сам
I пазнаёміліся там.
Яны тады мне паказалі
Цудоўнай працы экспанаты,
Чым край вядомы і багаты,
Што было зьмешчана у зале.
XXXII.
Мне успамін турбуе раны
Прыемнасьцю такіх часоў,
Тады я быў зачараваны
Мастацтвам Слуцкіх паясоў.
Надыйдзе час. I час міне...
Дзьве ночы быў ён у мяне.
Краса вышэй усіх адзнакаў,
Я слухаў гусьлі і цымбалы,
Ён мне чытаў »Курган« Купалы,
Я ад рашчуленасьці плакаў.
XXXIII.
Маскву тады ён хутка кінуў
I ў тую-ж самую вясну
(Праз шэсьць гадоў пачуў навіну)
У Ялце ён навек заснуў.
Вялікі ён у вас паэт,
Яго адточаны санэт
Ёсьць найцудоўнейшае ткацтва,
Рандо, глыбокай думкі вершы —
Заклад таму што быў ён першы,
Хто дасягнуў вяршынь мастацтва«.
XXXIV.
Дзён тры стаялі у гатэлі,
Не марнавалі часу так
Смаленск рупліва аглядалі
I нават выстаўку сабак.
З мяшка выцягвалі алей
I пяткі мазалі далей.
Цяпер сябе, хлапцы, пацешце,
Мяняйце потныя кашулі,
Што брудам цела апранулі,
На пункт дабраліся нарэшце.
XXXV.
Каб пара ў працу запраглася
Ды не гудзела, як чмялі,
У нейкім сталінскім калгасе
Старую хату ім далі.
Хлябнулі там яны бяды
Паскавыталі без яды.
Жывот бурчэў нецерпяліва,
Нічога ў полі не пасьпела,
Але змагаліся умела —
Спасла дасьледчыкаў крапіва.
XXXVI.
Камандыроўка сваёй мовай
Рашыла лёс харчовых спраў,
Бо да зачынянай сталовай
Іх сам райком прымацаваў.
I гэта было проста цуд
Перакусіць абед з трох блюд
Пасьля праклятае крапівы.
Было там мяса, каша з грэчкі,
Праз дзень — пасьпелыя парэчкі,
Часамі вараныя сьлівы.
XXXVII.
Прыйшоў прафэсар і паціху
Здарэньня шэпча непакой:
»Бяда бядзе, а ліха ліху
Ківаюць вечна галавой.
Я сьнедаць раніцай іду
I носам — проста у бяду.
Пачуў я лаянку і крыкі,
Крычэў мацней хто вінаваты,
Хто перамог, хто зносіў страты —
Паднялі шум яны вялікі.
XXXVIII.
Здалі сяляне нарыхтоўку —
У свой раён авец сваіх.
Ну, а раён, сюды, ў сталоўку
Накіраваў на мяса іх.
Авечкі стуль праз недагляд
Дамоў вярнуліся назад.
I як было глядзець нялоўка,
Душа баліць, як вока гляне.
Здаюць апошняе сяляне,
Цьвіце партыйная галоўка.
XXXIX.
Народ праз крыўды свае, болі
Надзеяў сілу прызаве.
Няўжо-ж такі ніхто ніколі
Не стукне іх па галаве?
Чужое сілы хуткі рост
Накруціць ім паганцам, хвост.
Заўсёды праўда пераможа,
Праклён ляціць у неба часты
На голаў сталінскае касты,
На голаў дробненькіх вельможаў«
ХL.
Цячэ Дняпро, касцоў стыхія
Скасіла жвава сенажаць,
Травы зялёнае сухія
Рады пахучыя ляжаць.
На кветках ліпы пачала
Зьбіраць ахвотна мёд пчала.
Ніхто ня ведае спакою,
Заняты працай кожны шчыра.
Няўтомна ластаўка-праныра
Казюляк ловіць над ракою.
ХLІ.
Вясна, вясна ты людзям міла
Чаруеш сэрцы грэеш кроў,
Як маладосьці вечнай сіла
Праз год варочаешся зноў.
Прырода будзіцца ад сну
Каб спатыкаць жывой вясну,
Магутны лёд паломяць рэкі,
Няма вадзе канца і краю.
Вясёлым гімнам усхваляю
Вясну і моладасьць навекі.
ХLIІ.
Дасьледчыкі ідуць часамі
Па беразе Дняпра — ракі,
Сваім вачом ня вераць самі
Якая глуш, кірмаш які!
Хлапцы, як важныя тузы,
Складаюць сена на вазы.
Міргне адна, за ёй другая
Праз жарт ухмылак зухаваты
Хлапцом падміргваюць дзяўчаты,
А сьмех па рэчцы разлягае.
ХLIIІ.
Вазы растуць, рыпяць калёсы,
У вал пазгрэбаны рады,
Над лугам шум многагалосы
Нясецца рэхам ля вады.
А вокам кінеце няўзнак
Цьвіце дзяўчат чырвоны мак.
О, час юнацтва, час прыгожы!
Адкуль такая радасьць суне?
Не аднаго там прыгажуня
Хлапца каханьнем заварожыць.
ХLIV.
Што назьбіраюць за дзень самі
(Нясуць расьлінак як сьвятых!)
Гэрбарый зложаць вечарамі,
Лацінкаю падпішуць іх.
Такім-жа часам як цяпер
У часе подпісаў папер
Прафэсар вёў размоў нямала,
Хоць вельмі часта напалову
Даваў свабоду свайму слову,
Другая дзесьці застывала.
ХLV.
Вязалася размова сьвежа,
Над ёю высіўся прэстыж,
Прафэсар ведаў пра замежжа
Наведваў некалі Парыж.
Яшчэ цікаўшае скажу:
На зьезд вучоных за мяжу
Яго саветы пасылалі.
Сюрпрыз зусім быў нечаканы,
Ён не прыняў такой пашаны,
Пакінуў іншаму мэдалі.
ХLVІ.
Васіль пачаў: »Маю ідэю
Мне выказаць прышла пара,
Я думку ў сэрцы сваім грэю —
Вам трэба мець сакратара...
Камандыроўку мне і вам
I засталіся-б разам там«.
»Твая ідэя проста — глупства,
Я не жадаю з нас нікому
Каб роднага цурацца дому,
Павер, замежжа — самагубства«
ХLVІІ.
Адзін другому даў імёны,
Яны адсьвечваліся так:
Прафэсар думаў: »Ён зялёны«,
Васіль падумаў: »Ён дзівак«.
»Табе там, брат, дарог няма,
Не фантазіруй задарма,
Не псуй настрой у гэткім дусе.
На ўсякія пайду я мукі,
Вазьму мятлу ў старыя рукі,
Але замежжа адракуся«.
РАЗЬДЗЕЛ ШОСТЫ
Лепей людзям на радзіме
Чаравікам чэрпаць воду,
Як зачэрпаць на чужыне
Залатой пасудай мёду.
Калевала, Руна 7.
I.
»Паслухай ты мяне, старога.
Я ня філёзаф, не прарок,
Жыў на зямлі, як бачыш, многа,
Жыцьцё — найлепшы нам урок.
Пануе там грашовы бог,
Ён беднату ў ярмо запрог.
Той бог бязьлітасна-суровы,
Рабуе слабае жывое,
Хоць лоб разьбі перад налоем,
Не дапамогуць скаргаў словы.
II.
Ты станавіся на калені,
Маліся зранку да зары,
Што вас на сонца вывеў Ленін,
Што вы-жыцьця гаспадары.
Адно вялікае уцям:
Ён збудаваў дзяржаву вам.
Адчынены шырока дзьверы,
Такім як ты, ва ўсім абхваце,
Бясплатна вучаць, грошы плацяць,
Якой-жа хочаш ты халеры?
III.
Хіба на Захадзе прытулак?
Паспробуй шчасьця, пашукай!
Там прыгатовілі нам булак?
Там шчасьце лезе цераз край?
Пытаньне, хлопча, табе дам:
А што рабіць ты будзеш там?
Усіх заву сьвятых я духаў,
Прашу: хлапцу дапамажэце,
Каб ён шчасьліва жыў на сьвеце,
Каб ён замежжа не панюхаў«.
IV.
»Пагоняй« дзедаўскую славу —
Васіль сказаў — апеў паэт,
Абгрызьлі нашую дзяржаву,
Адзін пакінулі шкілет.
— Малюся я, маліся й ты!
Што горай гэтакай чмуты?«
»Далёка мы з табой залазім —
Сказаў прафэсар з асьцярогай —
Якой твой дзед ішоў дарогай,
Ён сьмердам быў, ці ён быў князем?«
V.
Хоць і маталася дарога
Іх на аднолькавы клубок,
Ня раз яны адзін другога
Калолі шпількамі пад бок.
Такія выбрыкі сяброў
Самім-жа ім псавалі кроў.
Язык у кожнага быў дужы.
Перад уладаю — адзінкі,
Нібы асеньнія былінкі
Перад прыходам зімняй сьцюжы.
VI.
Вучоны бедным быў праз страты,
Ён сам стары, Васіль — юнак
Пагляды іх на сьвет пракляты
Не супадалі аніяк,
Хоць пункт агульны быў адзін:
Падкручваў шрубы ўсім грузін.
Пад »яркім сонцам Джугашвілі«
Нідзе, ніхто ня меў спакою.
Людзкая кроў цякла ракою,
У турмах мучылі, душылі.
VII.
»Народ адчуе цяжка страты,
Ты дажывеш, Васіль, яшчэ,
Як гэты вырадак вусаты
Вар’яцкіх трэсак насячэ.
Цароў у прыклад не бяры,
Куды там рускія цары...
Адчуеш сам. Спадручным часам
Дыктатар першы у камуне
Усіх цароў сам пераплюне
Людзкой крывёй, касьцямі, мясам«.
VIII.
Прыжмурваў »мудры« хітра вока,
У думках цень вужом паўзла,
Там заіскрыліся глыбока
Пачаткі будучага зла.
Пазьней даведаліся ўсе,
Што »родны« сьмерць людзям нясе.
Апошні дурань ведаў трохі:
Сьвісталі многа дзіка кулі,
Замнога вечным сном паснулі
У муках сталінскай эпохі.
IX.
На фоне цяжкасьцяй будовы
Сацыялізму ў СССР,
Выроствалі грызьні галовы —
Апазіцыйны недавер.
Грымеў у партыі самой
Між плынямі сьмяротны бой.
Трацкісты песьцілі надзею...
Па сьмерці Леніна усюды
Паднялі нос прадаўцы юды,
Каб зьнішчыць Леніна ідэю.
X.
Ідуць зігзагамі дарогі,
Язэпаў шлях быў не такі,
Стаптаў ён партыю пад ногі,
Ляглі пластом бальшавікі.
На тых, хто духам не зьнямог,
Глядзеў зямны вусаты бог.
Зьявіўся шум ваенных крыкаў.
Калі-б ня Гітлера памылка,
Была-б вусатаму магілка,
Дзяржаву-б Леніна прапшыкаў.
XI.
Мы адстаём на чвертку веку,
Пакінуў ззаду нас прагрэс.
Сягоньня радасьць чалавеку
У космас ён жывым залез.
Гагарын — наш зямляк-сусед
Там пралажыў геройскі сьлед.
Ён адчыніў у неба дзьверы.
Цяпер дзівіся, калі ласка,
Сапраўднасьцяй зазьзяла казка,
Няверца ў цуд людзкі паверыў.
XII.
Навіны ў хату лезуць песьні;
Яны бяз скаргаў і бяз мук.
Наплыў, нібыта на прадвесьні,
Ляціць званчэй за гукам гук.
Гляджу на новую зару,
Як быццам ёю і гару.
Стаўляю крыж жыцьцю старому,
Магілкі мёртвых пакідаю,
Іду да кветак, сонца, маю...
Пяю хвалу вясьне і грому.
XIII.
Хоць два бакі аднэй мэдалі
Мулілі цьвёрда каркі ім —
Мужчыны разам працавалі,
Адзін ступалі за другім.
Было марудна, але ўсё-ж
Дняпро мянялася на Сож.
Паплыў цягнік па Бранскім лесе,
Кусты зялёныя мігалі,
За лесам беглі полем далі,
Канцы хавалі ў паднябесьсе.
XIV.
Рупліва час гады нам ліча,
Яшчэ адзін няўзнак прабег,
Зьмяніў у вечнасьці аблічча
I сам навек прапаў, як сьнег.
Вось так, разьмерна дзень за днём
У вечнасьць коцяцца груньнём.
Ляжыць мінуўшчына сівая,
Дабра сваім унукам зыча,
Дзе Прыпяць Турава вялічча
Вадою сьветлай абмывае.
XV.
Рака, балоты, лес, узгоркі,
Сівец, лаза, ды чараты,
Асот, палын на полі горкі —
Пэйзаж палесскай пекнаты.
Як наступае новы дзень —
Грызе жывёлу авадзень,
Лятаюць мухі цэлым роем.
Як зайдзе сонца, дык у лесе
Ад камароў не абжанешся,
Няма ратунку з непакоем.
XVI.
Ніякіх спынкаў, а адразу
Ад Менску ім на гэты раз
Прышлося выехаць на базу —
Дасьледча-вопытны саўгас,
У запаведнік рэдкіх дрэў.
Начальнік ветліва сустрэў
Вучоных з Менску »дармаедаў«.
Прафэсар чуў сябе як дома,
Усё было яму знаёма,
Яго амаль там кожны ведаў.
XVII.
Цярпеньня край, пакут і гора
На пакрыжоўваньні дарог
Гарэў пакутліва ўчора
Ў вагні чужацкіх перамог.
Няма ў нас пядзі на зямлі,
Дзе-б кроў на ёй не пралілі.
Хто ня глуміўся над табою?
Мой родны край! Скажы нашто ты
Усходу й Захаду вароты;
Крывёй заліта поле бою?
XVIII.
Старую паншчыну няўмольна
Зьмяніў навекі новы лад.
Вада у Прыпяці раздольна
Плыве, як сотні год назад.
Ад Польшчы панскае смурод
Кацілі хвалі з году ў год.
Да бедных: Янкі ці Міхала
Заўжды ксяндзоўскае кадзіла
У чорнай сутані хадзіла
Апошню нітку выцягала.
XIX.
Варыў Пілсудзкі саладуху,
Ды дзе знайсьці такую брыдзь?
Панкі давалі »быдлу« духу,
Далі папанску прыкурыць.
Каб панавала цемра, змрок,
На школу вешаў пан замок.
Калі гула імша ў касьцёле,
Гарэлі радасна »сьвятыя«;
Такой была дэмакратыя
Для »ўсходніх крэсаў« — пана воля.
XX.
Прафэсар Глебаў цяжка топча,
Пасьля махнуў да Васіля:
»Сарві расьлінку тую, хлопча,
Скажу табе навіну я.
Расьліны сокам гэтай, брат,
Калісь атручаны Сакрат«.
Васіль загнуў занадта крута:
»Расьлін у нас такіх багата,
Адно бяда — няма Сакрата,
Дарэмна водзіцца атрута«.
XXI.
Снуюць, бывала, па балоце,
Стары, даўно змарыўся ўвесь,
Але ў падвоенай ахвоце
Заўсёды баяў пра Палесь.
Ён — проста лекцыю чытаў
Пра уласьцівасьць дзікіх траў.
Васіль дзівіўся з яго ведаў,
Яны сакрэт якісь замкнулі:
Няма расьлін на зямной кулі
Такіх, якіх бы ён ня ведаў.
XXII.
Прафэсар скінуў сваю шапку,
Бо шапка — чорт яе бяры!
Схаваў туды жывую жабку
Зялёна-жоўтае скуры.
Стары, сівы расьлінны маг —
Чамусь яе дамоў прыцяг.
Вада была ў шкляной пасудзе,
У воду лескі апусьцілі.
Вось гэта ім у жывым стылі
Служыць жывы баромэтр будзе.
XXIII.
Як толькі раніцай сядзела
На лесках жабка, над вадой,
Тады сказаць маглі вы сьмела:
Дажджу ня будзе. А парой,
Калі спускалася да дна,
Дык дождж прарочыла яна.
У вока кінулася шыба,
Па целу штось прабегла зябка,
Паўзла наверх па шыбе жабка,
А гэта вам ня нова хіба?
XXIV.
Сьвет падуладны крыку моды,
Вякамі ўжо вядзецца так:
Дзе сузіраюць, там заўсёды
Кладуць на грунт адменны лак.
Таго лак хутка падвядзе,
Хто піша пальцам па вадзе.
Перакапай зямлю нанова,
Вось да чаго цябе вяду я:
Другі ахвотна дабудуе,
Калі ёсьць моцная аснова.
XXV.
Адзін і той-жа дух заходзіць
Далёка ў цёмныя куты,
Як на паўдні, так і на ўсходзе
Сьціскае голад жываты.
Адно вядома, што калі-б
Ня рыба, ягады і грыб,
Ды ня жыцьцё у цёмным лесе
Сярод кустоў паміж балота,
Дзе бездарожжа і макрота,
Глынуў-бы голад і Палесьсе.
XXVI.
Забыў народ пра хлеб і сала.
Я рэзкай праўдай адсяку:
Сама прырода памагала
На гэты раз паляшуку.
Хоць можа з голаду хто пух,
Ды не памёр. Жывога дух
Не заглядаў у неба дзесьці.
Хто там чакаў на ласку Бога?
Сам варушыў сябе самога,
Стараўся хоць травы пад’есьці.
XXVII.
Люблю радзімы я прыроду,
У тым закон вялікі ёсьць:
У вечнай зьмене пораў году
Свая існуе прыгажосьць.
Зірні, як хутка час прабег!
За восеньню лажыцца сьнег,
Была зімой зямля адзета,
Марозам рэкі закавала,
Глядзіш — і сьнегу ўжо нястала,
Прыйшла вясна, а там і лета.
XXVIII.
У Каліфорніі іначай,
Дзе я жыву, там вечна май,
Дажджамі неба рэдка плача,
Пра сьнег зусім не ўспамінай.
Растуць паважна ў час такі
Усіх гатункаў павукі.
Зямлі зімою верх ня стыне,
У летні час заўсёды сьпёка,
Карэньні выпаліць глыбока,
Згарыць трава, кругом пустыня.
XXIX.
Ад роднай глебы адарваны,
Цябе я бачу, край, у сьне,
Не загаіць старое раны,
Ніколі крыўда не засьне.
Неіснаваньне зломіць плот
Балючай крыўды і турбот.
Сяброўства думкі не наладзяць,
Бязвінна ранен быў глыбока,
Дык зуб за зуб, за вока-вока
Плачу я сталінскай уладзе.
XXX.
Дарогай плакалі ці пелі,
Не аглядайцеся назад.
Сказаў калісьці Руставелі,
Што думка — наш уласны кат.
Да слова маеш недавер?
Лепш на самым сабе правер.
У праўды ёсьць свая аснова,
Яна гучыць сарамнавата:
Няма больш горшага вар’ята,
Хто верыць іншаму на слова.
XXXI.
Герой часамі меў ахвоту,
Заняты думкамі увесь,
Пускаць пярсьцёнкі дыму з роту,
Палаяць голасна Палесь
Намочыць дождж — балота, гразь,
За лужай лужу пералазь.
Пасьля дажджу дзень парна-млявы
Клубамі ўецца над балотам.
Юнак, тапчы раскіслым ботам
Зямлю па самыя халявы.
XXXII.
Пералічы краін імёны —
Ня знойдзеш лепшага нідзе,
Як з рэчкай лес кругом зялёны
Прыемна гутарку вядзе.
Ва ўсёй красе вялічча хвой
Стаіць цудоўна прад табой.
Цябе заўжды люблю, вясна, я.
Вады люстэрка цешыць вока,
Калі на дне ракі глыбока
Сьцяна калышацца лясная.
XXXIII.
Сьпяваць натхненна гімны славы,
Як не яму, тады каму-б?
Стаіць магутна велічавы
Каля ракі вяковы дуб.
На ім, у буславым гнязьдзе,
Радня з мінуўшчыны ідзе.
Няраз пярун цаляў стралою
Ў сілачову верхавіну —
Гарэлы знак на ёй пакінуў,
Як сьлед магутных сілаў бою.
XXXIV.
Бубніць вада ў палескай багне,
Шукае выхад да ракі,
Стагодзьдзямі задумна прагне
Людзкой руплівае рукі.
Калі-нібудзь блісьне усьцяж
На нашай вуліцы кірмаш.
Снапамі дзён гады малоцяць,
Рука стварыць людзкая можа;
Каб красавела морам збожжа
На векавым гнілым балоце.
XXXV.
Гула шырокая будова,
Старое век свой аджыло.
Аснова клалася нанова,
Жыло надзеямі сяло.
Малюнак вузенькіх палос
У плошчы буйныя парос.
Лягчэй жылося селяніну,
Сапраўднасьцяй рунелі мары —
Былы нявольнік гаспадарыў,
Затое пан навечна згінуў.
XXXVI.
Шукалі папараці кветку
Рабы з няведамай пары...
Дымяць, грукочуць па палетку
З вясёлай песьняй трактары.
Адзін сам-на-сам у цішы
Рой дум сваіх паварушы.
Заўжды жывых пужае страта,
Ніхто ня ёсьць такі ахвочы,
Глядзець адважна страху ў вочы.
Трусоў між намі мнагавата.
XXXVII.
Васіль быў свой у новым ладзе,
Ён душу сам сваю прыгнёў,
Сяк-так няўвязкі трохі ўладзіў
Пад сьпеў журботных жураўлёў.
На бок сапхнёны быў Ільіч,
Пачуўся сталінаўскі кліч;
Наверх узносіўся патрохі
Самазабаўна культ асобы,
Самавялічча жах, хваробы —
Макбэт крывавае эпохі.
XXXVIII.
Праблемы простыя зямныя:
Дабра багатаму ня зыч,
За собскасьць сэрца не астыне,
Калі сам голенькі, як біч.
Я тройчы пеўнем пракрычу:
Ня вер ніколі багачу.
Не набіралі ўверх разгону
У панадхмар’е мараў крылы.
Стагнала здушана з магілы:
»Твой дзед цягнуў ярмо прыгону«.
XXXIX.
На царскай выпаленай гнілі
Вышэйшай славы змагары,
Табе ў баёх жыцьцё стварылі,
Ты дзецям лепшае ствары.
Раба прыгоннага унук
Ня чуе панавых прынук;
Зьдзівіўся дзед. Прагрэс навукі
У неба кідае Цітова
У дзеда выскачыла слова:
За вамі будучыня, ўнукі.
ХL.
Вялікі сьвет, а дзецца недзе,
А мы ўсё марамі гарым.
Васіль у Менск з Палесься едзе,
Прафэсар думае пра Крым.
Тады ня сьнілася яму
З жыцьцём расстацца у Крыму.
Праз сем гадоў зьявіўся сьвежы,
Не падуладны нашай сіле,
Пясок і камень на магіле
На Чарнаморскім пабярэжжы.
ХLІ.
Ідуць праз радасьці і мукі
Сваёй дарогаю майстры,
Заўжды трымаюцца за рукі —
Жыцьцё і сьмерць, як дзьве сястры.
Усё, што вытварыць адна,
Другая вынішчыць дадна,
Зьмяняецца, як сьвет і цені,
Тварэньне вечна у распадзе:
Адно к другому перасядзе
Пры узаёмапранікненьні.
ХLIІ.
Бяда, што нашаму герою
Зьвярыны твар, што дзеда гнёў,
Заслаўся казкаю чужою
Пры сьвеце радасных агнёў.
Напластаваньняў розных гаць
Перашкаджала успрыняць
Закон людзкога існаваньня.
Праўдзівай думцы, каб усесца
У галаве ня было месца
Пра сацыяльнае змаганьне.
ХLIІІ.
Паўзло змаганьне дзесь ступою,
У нейкай зглумленай цішы,
Не хвалявала кроў герою,
Не закранала дна душы.
Ланцуг нацягваюць згары,
Растуць: турма, канцлягары.
Жыцьцё заве шчасьлівым зграя.
Энтузіязм народу палкі
Пад страхам сьмерці, або палкі
Увачывідкі замірае.
ХLIV.
Смурод разносіў вецер хуткі
Над стрэхамі дамоў і хат.
Адольф вылазіў з свае будкі —
Эўропы заўтрашняе кат.
За сьпінай Гітлера — даляр
Вайны раздзмухвае пажар.
Ня думаў Гітлера ружовы,
Зьвярыны хлеў мнагагалосы,
Што творцы пляну Барбаросы
Складуць на вісельнях галовы.
ХLV.
Слупы, дарогі, поле, межы,
Трава, балоты, кветкі, мох,
Пяскі, вада, узгоркі, вежы,
Палеткі, бульба, лён, гарох,
Жывёла, птушкі, цень, масты,
Дубы, лаза, зямля, кусты,
Палоскі проса, чачавіцы,
Касцы, палольшчыцы, даяркі —
Пэйзаж стварылі надта яркі
Ад Мозыру да сьцен сталіцы.
ХLVІ.
Жыцьцё паэму падпіхае,
Герою аўтар стаў нярад,
Яе безфабульнасьць сухая
Баіцца выйсьці на парад
З другімі крочыць крок у крок,
А толькі моршчыцца здалёк.
Мы з тупіку павінны выйсьці.
Маняюцца жывых напрамкі,
Васіль ня лезе ў тыя рамкі,
Што аўтар выстругаў калісьці.
ХLVІІ.
Якая справа нам у гэтым —
Куды і як герой ідзе.
Нам толькі-б чуць яго сагрэтым
Цяплом на аўтарскім судзе.
Ды і табе пара, паэт,
Які-нібудзь вязаць сюжэт.
У іншы бок павернем вочы.
Бывай, прамовім мы Каліне.
На доўгі час яго пакінем,
Кранём прыгожы род жаночы.
РАЗЬДЗЕЛ СЁМЫ
I.
»Дачка, ты мне вярэдзіш раны,
А гэта праўда, далібог.
Таму бядою шлях пасланы,
Хто кіне бацькаўскі парог.
Ня будзе лепш табе нідзе,
Як тут, у матчыным гнязьдзе.
Навошта сцэна табе тая?
Адна ў мяне ты, мая дзетка.
Ня будзь сьпявачкай, мая кветка,
Яшчэ зусім ты маладая.
II.
Перамажы сваё хаценьне,
На іншы выбар пералазь,
Да тых, хто круціцца на сцэне
Занадта хутка ліпне гразь.
Бяда ніколі ня міне,
На голаў так і лезе мне,
Ня бачыла яшчэ бяды я...«
— Мамуся, родная мамуся,
Бяды ніякай не баюся.
— »Вы ўсе такія маладыя«.
III.
»Ня дай жа Бог спаткаеш гада
I выйдзеш замуж за яго,
Вось, будзе сцэна дзе, эстрада,
Не перайграеш усяго.
Тады, дачушка, хоч-ня-хоч
Ахутае жывую ноч.
Тваё круценьне будзе дома.
На шыі дзеці, час заняты,
Бяда, як плачуць птушаняты,
Табе такое невядома.
IV.
Браты твае хоць-бы каторы
З іх заікнуўся кінуць дом.
Такіх тры моцныя падпоры
Ля бацькі верцяцца кругом.
Каб разьзявіў жа з іх хто зеў
I песенькі на сцэне пеў.
Гарыць агнём душы завея,
Адна ў мяне ты кветка ў садзе,
Ды й тую хтось нябачны крадзе,
Не памагу сама сабе я.
V.
Стаю, а сэрца замірае,
У пальцах рук ня кроў, а лёд.
Не набяруся сьлёз, старая,
Як толькі ўбачу твой адлёт.
Ня вытрымаю болі я,
Ты кроў мая, а не мая...
Як да цябе дайсьці? Кудою?
На сэрцы цяжка... Божа, Божа...
Ні Бог, ні плач не дапаможа
Слабому справіцца з бядою«.
VI.
— Не разумею я навошта
Ты сэрцам матчыным сваім
Абходзішся вялікім коштам
Для нэрваў. Непасіле ім
Пачуцьцяў вытрымаць разлад,
Якіх ты песьціш надаўгад.
Памылка думкі кроў хвалюе,
Падаграе да сьлёз завею.
Тваю бяду я разумею,
Табе у гэтым памагу я.
VII.
Ты завяла магільным тонам,
Як па нябожчыцы якой.
Калі ня самі, дык ніхто нам
Ня дасьць на сэрцы супакой.
Дзяўчынкай ты была калісь —
Цьвіла ружовай марай высь.
Як сёньня я — была ты ўчора,
Пра шчасьце марыла таксама.
Няўжо-ж твая у той час мама
Знаходзіла у гэтым гора?
VIII.
Чамусьці я ніяк ня веру,
Што твая маці, так як ты,
За лёс дачкі губляла меру
Сваёй сардэчнай пекнаты.
»Я мела ў мамы тры сястры,
Адна дачка у мяне — ты.
Я не вяду цябе ў манашкі.
Нам так дзяды казалі нашы:
З дачкі варыць ня будзеш кашы,
А разьвітаньня момант цяжкі.
IX.
Глядзі на шлях Уліты, Волі;
Твае сяброўкі, а зусім
Другая, лепшая міжволі
Дарога выткалася ім.
I ты, як іншыя з сяла,
Лепш бы настаўніцай была«.
— Дарогаў шмат на сьвеце людзям,
Я і ні Воля, ні Уліта,
З другой матэрыі пашыта,
Настаўніцамі ўсе ня будзем.
X.
Сваю складаную задачу
(Другім яна не паплячу),
Я дэталёва растлумачу,
Сьвятлом чароўным асьвячу,
Каб зразумела ты яе,
Каб нават погляды твае
Не мятусіла часу мода.
Калі-б хоць раз магла адчуць іх
Мае жаданьні і пачуцьці,
Тады-б між намі была згода.
XI.
Шырокі сьвет наш і вялікі,
Якія хоч вянкі вяжы,
Жыве магутны дух музыкі,
Няма прыгожасьцям мяжы.
Ніхто у тым нявінават
Калі Сымон Музыка брат
Па духу мне. Усёй душою
Аддамся я народным песьням.
Што для яго было прадвесьнем,
Мне расьцьвіце ў душы вясною.
XII.
Заўжды мне песьня была блізкай;
Зімою ў час начной цішы
Зьвінеў твой голас над калыскай,
Кранаў струну маёй душы.
Твой ціха-плаўны мяккі сьпеў
Мне цяплынёю сэрца грэў.
Ад гукаў сэрца раставала,
Здавалася я заміраю,
Душа была у царсьцьве раю...
Я сном прыемным засынала.
XIII.
Я станаўлюся ўжо вялікай,
У сэрцы гукі калышу,
Яны маю, як павілікай,
Зьвіваюць песьнямі душу.
Любіла надта слухаць я
Як пела голасна жняя,
Як рэха неслася на полі
Ды ў сэрца сеяла зярняты.
Скажы! Хоць раз калі была ты
Кранута песьняю да болі?
XIV.
»Калі ад песьні сэрца плача,
Цябе я ў гэтым ня віню.
Майго, напэўна, сэрца йначай
Кранаюць песьні глыбіню.
Маіх пачуцьцяў на сьлязе
Ніякі сьпеў не правязе.
Калі б тваёй другія з болем
У сэрцах песьняю пылалі;
Ты думаеш што цьвёрдасьць сталі
Чужога сэрца мы расколем?«
XV.
— Пачуцьцяў выбух нецьвярозы
Ляціць маланкаю, як міг.
Мае трымцяць ад песьні сьлёзы,
Калі я слухаю другіх.
Калі сьпяваю я сама
Тады сьлязы ў мяне няма,
Тады жыву агнём тварэньня.
Няхай чыесьці сэрцаў душы
Уважліва наставяць вушы
Лавіць красу задавальненьня.
XVI.
Задавальненьня яшчэ мала,
Недастаткова і красы,
Патрэбна каб прыгожасьць звала,
Каб звалі к бою галасы,
Каб паднімалі ў бедных дух
Парваць нявольніцкі ланцуг —
Вось, так гучыць краса прыгожа.
Будзіць штодзённа, што паснулі,
Жывых людзей зямное кулі
Магутнасьць песьні дапаможа.
XVII.
Жывыя песьні вечна ў руху
Ад гораду і да глушы,
Адны жывуць людзям да слуху,
Другія — толькі для душы;
Аддам жыцьцё сваё за іх —
Валодаць сэрцамі жывых.
Надзея сьцежку пракладае,
Ідэя радасьцяй сагрэта,
У гэтым сэнс жыцьця і мэта
Бяз іх — нябожчыца жывая.
XVIII.
Аднойчы сон такі я бачу:
Вялікі зал. Я ў ім пяю,
Чытаю посьпех і удачу,
Бо песьню слухаюць маю.
Як мёртвы зал увесь заціх,
Пяю. Гляджу на твары іх.
То пераліў, то тон вібрацый
Ляцяць з кутка ў куток па зале,
Яны душой са мной сьпявалі,
Як вынік — біс... і гром авацый.
XIX.
Я зноў пяю. Мой тон пры ўздыме
Заве ўпярод, заве на бой.
Такое й мёртвага падыме
На ногі стаць. Перад сабой
Я бачу цуд: нібы ў паход
Падняўся ў зале ўвесь народ
I пачаў пець, а сьцены дому
Дрыжэлі там. Зьвінелі шыбы
Ва ўсіх куткох цаглянай глыбы;
То была моц і песьня грому.
XX.
»Праз разьвітаньне на сустрэчу
Табе я свой дазвол даю,
Ні слосам больш не супярэчу,
Наадварот, яшчэ тваю
Жыцьця нягнутую дугу
Заўсёды гнуць дапамагу.
Ідзі, развучвай песьні, скокі,
Не забывай бацькоў ніколі,
Сьпявай людзям на родным полі,
Бо поля родны круг шырокі«.
XXI.
Галіна весела запела,
Хоць к небу з радасьці падскоч,
Буйнела моладасьцяй цела,
Гарэў агонь вясёлых воч.
— Ад родных я не уцяку —
I маму цмокнула ў шчаку.
Яны абняўшыся стаялі,
Старой калола ў сэрца джала,
Сьлязінка цёплая упала
На косы шоўкавыя Галі.
XXII.
Абед у печы быў гатовы,
На стол яму даўно пара.
Мужчынскія у хату словы
Ляцелі голасна з двара.
Гадзіна трэцяя была,
Паселі ўсе кругом стала.
Найменшы сын, мастак на кпіны,
Піхнуў нагой на хаце кошку,
Пастукаў ложкаю аб ложку
I сеў ахвотна ля Галіны.
XXIII.
— А што? Такі угаварыла?
Лявон дразьніў дзяўчыны гнеў.
— Маўчы вяпрук, свіное рыла,
Ты горш за рэдзьку надаеў.
Такая ты зараза, гад,
Ніхто табе ў сяле нярад;
Ня хочу бачыць твайго сьледу.
Лявон — хлапчына сінявокі,
Рукой сястру штурхаў пад бокі,
Ня даў дакончыць ёй абеду.
XXIV.
— Гадуй яшчэ такога була...
Пакінь жа. Чуеш ты, ці не?
I трапкачамі сьцебанула
Лявона маці па сьпіне.
Тут бацька, зваць яго Цімох,
Галіне словам дапамог:
— Глянь праз вакно, пайшла, як вутка,
Суседка нашая рудая,
Што ўсё на Лёву паглядае,
Глядзі, а то ажэнім хутка...
XXV.
Яны пабіліся з рудою,
Такога ён набраўся зла.
Яшчэ яна яго вадою
З вядра учора абліла.
Ад сьмеху браліся браты
Паціхеньку за жываты.
Нясмачны быў адбой дзявочы,
Усе яго агульным хорам
Занадта кінулі у сорам,
Пад стол схаваў Лявонка вочы.
XXVI.
Ёсьць сярод нас такія птахі —
Жыцьцё аддасьць за глык віна.
Калі галодны чуе пахі
Абеду — коціцца сьліна
— Сядайце, кажуць. Я ў пару
Падзякаваў гаспадару
За запрашэньне, хлеб і сала.
Хоць я быў з імі надта блізкі,
А заглядаць чужым у міскі,
Скажу, ніяк не выпадала.
XXVII.
Прайшла на сёньняшнім абедзе
Адна з сямейных пастаноў:
Галіна ў Менск вучыцца едзе.
Каб не спрачацца болей зноў,
Бо справа яснай стала ўсім —
Пытаньне скрэсьлілі зусім.
Круціўся ўсяк Цімох нямала
Адзін між жонкаю й дачкою.
Бяду сапхнулі як рукою,
Як сто пудоў з плячэй упала.
XXVIII.
Дачцы свабодныя дарогі.
Старая ўплач, хутчэй да слёз
Замест разумнай дапамогі
Назад сямейны цягне воз.
Каня напой і запражы,
А там глядзіш ужо гужы
Сякерай жонка перасекла.
Жанчына ў хаце як заесцца,
Дык воз ня рухаецца з месца,
Тады пануе ў хаце пекла.
XXIX.
Цімох калісьці быў ваяка,
Зьнішчала ворагаў рука,
Там не адзін панок паплакаў,
Як білі ў шыю Калчака.
Той найцяжэйшы фронт глыне
Хто вечна з жонкай у вайне.
Цімох падумаў: »Вось, дык нова.
Як нечакана ў добрым часе
Старая ведзьма паддалася«,
А сам ня вымавіў ні слова.
XXX.
Як хутка баба падмяніла
Натуру ўпартага казла.
Цяпер сама з падвойнай сілай
Той воз наперадзе вязла.
Каб воз каціцца ня прыціх
Сама падпорвала другіх.
Панчохі, хусткі, адзіяла,
Дзяўчыны лепшыя спадніцы,
Ручнік, падушку, рукавіцы
У вузялкі хутчэй вязала.
XXXI.
Гняло старую дум сукала,
Даілася цягуча ймгла,
Агапа капелькі ня спала,
Заснуць хацела — не магла.
Ноч цэлую як той клубок
Перакідалася на бок.
Узыйдзе думка і загіне,
За ёю іншыя, як хвалі
Аснову думак паднімалі
Трывожна ў сэрцы аб Галіне.
XXXII.
Ня спыніш хутка думак руху,
Паспаць бы ёй, як сьпіць Цімох,
А той такога даваў духу
Праснуцца раніцай ня мог.
Прыйшоў яму жаданы смак,
Даўно ня спаў салодка так.
Сьвяціла вогненае кола,
Гарэла золатам адзета
На лісьцях бабінае лета,
Як вокам скінеце, наўкола.
XXXIII.
Галіна зьмен не заўважала —
Хоць хварбай кусьцікі памаж,
Адно і тое-ж пакрывала,
Адзін і той стары пэйзаж.
Круты зьявіўся паварот,
Усё пайшло наадварот:
Ёй кожны куст рабіўся мілы,
Расьлінка сэрцу дарагая
Замілаваньнем прабягае,
Не разьвітацца няма сілы.
XXXIV.
Ня быў ад’езд яе навекі.
Шлях маляваўся ў горад ёй.
Незразумелы сэрцу нейкі
Лажыўся цяжарам настрой.
Сама ня ведала яна
Чаму трымціць душы струна,
Чаму яна на сьмех скупая,
А кожны кут, нябачны ўчора
Сягоньня ёй прыносіць гора:
Да болі сэрца калупае.
XXXV.
Прагнаць тугу пайшла.У полі
Зьбірала кветкі на вянок.
Запела. Голас мімаволі
Сьлязамі горкімі прамок.
Тугу губляла задарма —
З тугі заплакала сама.
Хутчэй ішла назад дадому,
Перасыхала часта горла,
Сьлязінкі хустачкай абцёрла —
Не паказаць плачу нікому.
XXXVI.
У неба глянь. Як вокам скінуць
Пад сонцам мераюць кругі
Буслы, што гнёзды свае кінуць,
Зьбіраюцца у край другі.
У высі неба ім была
Праверка кожнага крыла.
Бацьком было на сэрцы міла
Становяцца на ногі дзеці,
Патрэбна новаму на сьвеце
Праверка здольнасьцяў і сілаў.
XXXVII.
Галіна глянула у неба
З такой жа думкай, як калісь,
Дарога моладасьці трэба,
Заве яе такая высь.
Людзкая думка мары ўсе
Вышэй за крыльлі узнясе.
Дзяўчыне добрую прыкмету
Вяночак вылажыў квяціста:
Галіна любіць слухаць Ліста,
Чытаць Рамэо і Джульету.
XXXVIII.
Шагала ў будучыню сьмела,
Дарогай радаснай яна,
За кпіны злом плаціць ня ўмела,
Не сябравала з ёй мана.
Паліп зазнайства не нарос,
Не задзірала ўгору нос.
Заўсёды ласкай вока гляне
Ці на старога, ці малога,
Ня крыўдзіць поглядам нікога —
Усе ў аднолькавай пашане.
XXXIX.
Бяры, мастак, калі ахвочы,
Малюнак дзеўчыны пішы.
Яе прываблівыя вочы —
Люстэрка чыстае душы.
У доўгай шоўкавай касе
Прыгожасьці зьліліся ўсе.
Ад шчок яе жывы у змане.
Брыва чарняваю дугою
Пераглядаецца з другою.
Жыцьцё бурліць у стройным стане.
ХL.
Перамывалі на ўсе бокі
Галіны костачкі ў хвале.
Нібы грыбы расьлі прарокі
Штодзённа лікам на сяле.
Хоць ты маланкаю блісьні
Перапаліць язык хлусьні.
Адзін хлусіў, другі таксама
Хлусьню падкрэсьліваў нанова.
Пабегла ўсьлед за словам слова —
I палацела тэлеграма.
ХLI.
Яшчэ шчымела сэрца трошкі —
Давала дзеўчыне урок,
Пакінуць родныя дарожкі
Ня надта лёгкі сэрцу крок.
Лячыў балючасьць сэрца ёй
Ад’езду радасны настрой.
Бо быць як нейкая завала,
Снаваць бязьмерна круг той самы,
Круціцца ў хаце каля мамы —
Занадта ёй надаедала.
ХLIІ.
Каб ня было ў дарозе горка,
Каб горач шчасьця не паліў,
Вяла Галіну неба зорка,
На ёй гарэў сьвятла разьліў.
Ня веру ў зоркі я і ў лёс,
Хоць многа гора перанёс.
Папа крапідла і вадзіца
З магілы мёртвых не падніме.
Не загубіцца праўдзе ў дыме:
Павінен талент нарадзіцца.
ХLIІІ.
Сьвет фаўны быў да сэрца блізка,
Вячэрні ціхі шэлест траў...
Рукой здалёк паманіць Лыска,
Сабака хвосьцікам махаў.
Ды што за жэўжык быў Лявон.
Дражніць любіў Галіну ён.
Каб падпячы — са скуры пнецца,
Хутчэй сястры абразу кіне:
— Дарогу. Йдзе зьвяроў багіня,
А Галя толькі усьміхнецца.
ХLIV.
Лявон убачыў; жартаў годзі,
Хоць ён ад жартаў не адвык.
Цяпер сваю сястру абходзіў,
Трымаў на прывязі язык.
На ўсё пара і месца ёсьць,
Сястра цяпер у хаце госьць.
Праз дзень-другі сястра ад’едзе,
Надоўга родны кут пакіне.
Давіў балючасьцяй хлапчыне
Расстаньня час на сэрцы недзе.
ХLV.
Цімох інакшым мэтрам мераў
Жыцьцё дзяцей і ўласны час;
Сыноў вучыў на інжынераў,
Сам будаваў мацней калгас.
Пайшлі у людзі Шэлегі
Адзін Сямён, Іван — другі.
Пад кулямёт Цімох прысьвістваў
На фронце сам з бальшавікамі,
Тады адважнымі рукамі
Часаў паноў, капіталістаў.
ХLVІ
Агапа выбрала хвіліну,
Той час прыўрочыла знарок,
Як хату род мужчынскі кінуў,
Маралі вычытала ўрок:
— Ня вер у хлопцаву ману,
Глядзі, каб хто не абмануў.
Бяда жыве у славаблудзе,
Гару дабра паабяцае,
Як скончыцца хвіліна тая —
На абяцанае забудзе.
ХLVІІ.
Сабраліся ў дарогу скора.
Галіну бацька адвязе.
У маці льлюцца сьлёзы гора,
У Галі радасьць у сьлязе.
Вагі яна ня прыдае,
Хто хоча так яе заве:
Галінаю, ці імям Галі.
Сяброўкі, блізкія дзяўчаты,
Прыйшлі з ахвотаю да хаты
Галіне шчасьця пажадалі.
РАЗЬДЗЕЛ ВОСЬМЫ
I.
Гады бягуць сваёй чаргою.
Хто цяжкасьць першую пралез,
Ступаў цьвярдзей нагой другою,
Рабіў упэўнена прагрэс.
Там, дзе пануюць крумкачы,
На іх працуй, а сам маўчы.
На гэта есьць у іх дзяржава.
Каб не узьнімаліся народы,
Душылі сілаю заўсёды,
Бо сіла ў іх — закон і права.
II.
Як сьвет стаіць, таго ня ведаў,
Кастрычнік зьмёў агнём навек
Усіх дачыста дармаедаў,
А з імі іх крывавы зьдзек.
Ня лёгкай справаю была
Улада гораду й сяла.
Замацаваць жыцьця асновы
Шлях неабходны і адзіны:
Лажыць нанова падваліны,
Каб стаць на грунт адменна новы.
III.
Хоць неяк зразу няпрывычна
Зьявіўся Менск, як навіна.
Кансэрваторыі музычнай
Студэнткай лічыцца яна.
Дзяўчыну радасна з сяла
У горад песьня прывяла.
Далей — бліжэй і сэрцу мілай
Галіне робіцца сталіца;
Магла сяброўкам пахваліцца,
Што родны Менск свой палюбіла.
IV.
Зямную кулю абыйдзеце,
Якую песьню не зайграй —
Ляпей ня знойдзеце на сьвеце,
Як маладосьць і родны край.
Дыдактыка? Ня дай ты Бог!
Я сам яе цярпець ня мог,
Рабіўся злосны і пануры.
Прызнацца, мне цяпер нялоўка,
Як пералезла саракоўка,
Пайшоў шляхом старой натуры.
V.
Сама прырода падарыла
Ёй здольнасьці. Любоў да кніг
Яе цудоўнейшай рабіла —
Жывую між усіх жывых.
Прыемны голас, тонкі слух
I артыстычны стану рух.
За надзвычайна час кароткі
Яе упэўненыя спробы
На будучым шляху вучобы
Зламалі ўсе перагародкі.
VI.
Хвала маланкай праняслася
Сярод другіх, як добры знак.
Студэнтка першая у клясе
Галіна з посьпехам адзнак.
Дырэктар думку падае —
Лічыць выдатніцай яе.
Ня дзеўчына — жывая кветка.
Найлепшыя заўсёды Галі
За посьпех граматы давалі;
Растуць такія надта рэдка.
VII.
Вялікі гонар ёй у школе.
Не ганарыцца? дык чаму-ж?
Праз год — Галіна ў камсамоле.
Дырэктар круціцца, як вуж.
Яго партыйны запавет:
У чысьціні трымаць білет,
Трымаць на ўзроўні нюх і вочы.
Не прапусьціць нагоду тую,
Я тут, прызнацца, не жартую,
Каб як мага вышэй падскочыць.
VIII.
На практыцы мы бачым самі
Сярод штодзённасьці падзей:
Замнога клопатаў, часамі,
Псуе да прыкрасьці людзей.
Галіне клопатаў паход
Рабіў замнога перашкод.
Ад’езд, то блізкі, то далёкі —
Вучобе вывеска благая.
Пасьля выдатніца сьпяшае
Хутчэй зрабіць на час урокі.
IX.
Студэнт павінен дамагацца
У сваіх ведах глыбіні.
Дэвіз Галіны была праца,
А з працай песьнямі грымі.
Дарогай чэснаю ідзе —
Ня кіне сябра у бядзе.
Павагай к іншым дух сагрэты.
Галіна многа раз, бывала,
Сваім сяброўкам памагала
Падрыхтаваць хутчэй прадметы.
X.
Цана была высокай ведам.
Жыцьцём пануе маладосьць.
Штодзень ня будзеш букваедам,
На букваедства межы ёсьць.
Ня можна быць ахвярай век
Чытальняў і бібліятэк.
Патрэбна і павесяліцца,
Праветрыць думныя галовы —
Далейшых посьпехаў асновы,
Пасьля зьвінець жыцьця крыніцай.
XI.
Шляхі там мералі на мілі,
Дарога вольнай была ў сьвет.
За навучаньне не плацілі.
Дзяржава выкраіць бюджэт,
Стыпэндыю і інтэрнат,
А ты, студэнт, вучыся брат.
Наведваньне абавязкова.
Каб ня было грашовай страты
Бязьлітасна цярпеў »хвастаты« —
Далоў стыпэндыю бяз слова.
XII.
Пара юнацтва залатая!
Аб ёй, спрабуй, не напішы.
Гармонік толькі заіграе —
Не устрымаць тады душы.
Аж дом гудзе. Там круцяць так
Вальс, польку, месяц, кракаўяк.
Прастору многа. Чыста, гладка.
Як хоч гуляй у вольным часе.
Суботнім вечарам траслася
Ў галоўным корпусе плашчадка.
XIII.
Другія йнакш адпачывалі:
Адзін заснуў даўным даўно,
Другі лавіў паветра хвалі,
Сьпяшаўся трэці у кіно.
I колькі ёсьць хадзячых ног —
На сьвеце гэтулькі дарог.
Паэту думка праняслася,
Каб дагадзіць натхненьня ране —
У Дом Пісьменьніка загляне;
Што робяць творцы на Парнасе?
XIV.
Сталіца хутка твар зьмяняе;
Нявуцтва беднае — набок!
Галоўны корпус адчыняе
Унівэрсытэцкі гарадок.
Насупраць цешыцца, як сьлед,
Вялікім посьпехам сусед.
Іх дзеліць вуліцы дарога.
Сваіх сяброў пакінуў ззаду,
У неба пхнецца Дом Ураду
З паглядам пільным вартавога.
XV.
Час маладым пачуцьці путаў.
Каханьню нельга адказаць.
З усіх любілі інстытутаў
Студэнты ўволю пагуляць.
Каханьне — цяжкая чума —
На голаў валіцца сама,
Ці без нагод, ці пры нагодзе.
Ня сьпяць тады яе ахвяры,
У іх галовах шчасьця мары,
А сэрцы дзесь у асалодзе.
XVI.
Васіль з Галінаю, бяз слова,
Агнём спаткаліся вачэй,
Было абодвым дастаткова
Згубіць спакой сваіх начэй.
Цьвет маладых вясновых дрэў
Агнём прыемнасьці гарэў.
У небе зьніклі раптам хмары,
Зьмяніўся сьвет ім, як на дзіва,
Глядзеў прыгожа і шчасьліва
Праз закаханых акуляры.
XVII.
»Як адчуваем мы пякуча...
Які на сэрцы неспакой —
Васіль падумаў: — я ануча,
А думаю, што я — герой.
Як толькі ўбачу я яе —
Геройства падае мае.
Каханьне, ты душы прыгоды.
Ці гэта кожны так кахае?
Няхай бы зьгінула такая
Каханьня доля назаўсёды.
XVIII.
Так можна выпусьціць надзею.
Няўжо ад слова я адвык?
З Галінай гутарыць ня ўмею,
Мой заплятаецца язык.
Ці гэта ёй відаць, ці не,
А перад ёю брыдка мне.
Каханьню слоў недастаткова,
Бо вельмі шмат за словам ззаду
Будуюць людзі думак здраду,
А вочы — вось каханьня мова«!
XIX.
Жыла ня доўга паміж імі
Якогась сораму сьцяна,
Адну цаглінку толькі вымі
Глядзіш — распалася яна.
Прапаў той сорам, нібы дым,
Перад каханьнем маладым.
Ня жыць ім больш у паняверцы,
Дарогай радасьці бяз мукі
Ідуць пабраўшыся за рукі:
Зьліліся іх навечна сэрцы.
XX.
Навекі ім не разлучыцца.
Растаньне, сэрца ім ня рэж.
Адно другім не наглядзіцца,
Замілаваньню няма меж.
Прайсьці жыцьцё рука ў руку,
Пражыць шчасьліва на вяку,
Спаткаць бяду адным адказам.
Не разлучыць дваіх бядою,
Ісьці ім сьцежкаю адною,
А паміраць, дык толькі разам.
XXI.
Пытаньне там не стане клінам,
Якую мераць сотню міль,
Бо дзе Васіль, там і Галіна,
А дзе Галіна, там Васіль.
Прамень каханьня цёплы іх
Сьвяціў ласкава на другіх.
Зімой людзямі ткуцца кросны,
Вясною беляцца палотны,
Хто да мастацтва не ахвотны,
Дык той да творца заіздросны.
XXII.
О, прыгажосьць людзкога цела!
Мацнее мускул і сустаў,
Галіна больш пахарашэла,
Васіль няўзнакі мужным стаў.
Цяпло дабра цяпер у іх
Гарэла ў сэрцах абаіх.
Абняць хацелася бясконца
Усіх людзей рукой сваёю,
Сагрэць сардэчнай цяплынёю,
Як грэе нас вясною сонца.
XXIII.
Людзьмі хай стануць чалавекі,
Хай зьгіне вечна сьвет маны,
Каб кожны стаў жывы навекі,
Такім шчасьлівым, як яны.
Пачуюць голас людзі, край,
Ад шчасьця толькі засьпявай —
Кранеш жывыя струны скора,
Не праміні і тых, што ў грыме.
Ніхто так песьню ня успрыме
Да глыбіні, як людзі гора.
XXIV.
Няраз Васіль глытаў вымову
Ад аднакурсьніцаў дзяўчат,
Як кіне кожная па слову
Не адаб’ешся лёгка, брат.
Васіль ня скончыць яшчэ сказ,
Яго сякуць за разам раз.
Хлапца кусалі, як умелі:
»Табе артысткі голаў круцяць,
Няма раўні ў Пэдінстытуце,
Свае, як рэдзька, надаелі«.
XXV.
Быў падкалуп і нібы жарты,
Ды паміж іх дакор увяз,
Ня быў таго ён нават варты,
Каб на яго даваць адказ.
Было ці варта, ці ня варт —
Васіль размову зьвёў на жарт:
»Я не плачу за вока вокам,
Пачуцьцем радасьці узьняты,
Пацалаваў бы вас, дзяўчаты,
Так паважаю вас глыбока«.
XXVI.
Яму студэнткі рэзка плацяць,
З нагоды пхаюцца к відну:
»Ты не цалуй усіх нас, браце,
Цалуй каторую адну«.
Ім адказаў Васіль на злосьць:
»Даўно адна у мяне ёсьць«.
Студэнты робяць націск цяжкі:
»Васіль наш гонар, як заўсёды.
Зусім сягоньня выйшлі з моды
Яга, ды хітрыя манашкі«...
XXVII.
Зачыншчыца была ня рада,
Панесла многа лішніх страт.
На іх студэнтаў кананада
Пякла агнём цяжкіх гармат.
Студэнты хутка пад адбой
Студэнтак кінулі пакой.
Абодва тыдзень пасьля бою
Бакі надзьмутасьцяй гняліся.
Дзяўчаты першымі здаліся,
Пайшло ўсё мірнай каляёю.
XXVIII.
Мы любім з прагаю нямою,
Няхай мароз пячэ які!
Надзець з прыемнасьцяй зімою
На ногі лыжы, ці канькі.
Мароз Галіне шчокі пёк,
А пад нагой стальны канёк
Малюе круг на люстры лёду.
Рука з рукой. Пры рытме рухаў
Размову сэрца кожны слухаў,
Замілаваньне, такт і згоду.
XXIX.
Гатовы мы к другому бою —
Паспрабаваць прыемнасьць лыж,
Нізіна ўецца прад табою,
А ты над схіламі стаіш.
З гары, маленькі, нібы мыш,
Займае дух, а ты ляціш,
Забыўшыся пра ўсё на сьвеце.
Прыемна чуць, як зьверху лыжа
Крупінкі сьнегу плаўна ліжа,
А за вушамі сьвішча вецер.
XXX.
Не мінавала і Галіны,
Не абыйшлося, беднай, так,
Каб не сказаў якое кпіны
Студэнт — музыка, ці сьпявак.
Дзяўчаты шэпчуць, як лаза,
Адны — супроць, другія — за.
Чужое ў вуха лезла джала:
»І не магла ж сабе другога
Ты выбраць лепш, як пэдагога?«
Галіна слухала й маўчала.
XXXI.
Людзкі язык гудзе, як муха,
А ты на гэта не зважай.
Людзей, як правіла, паслухай,
А розум свой заўсёды май.
Няма ў жыцьці рацэптаў, меж —
Як зможаш, так і пражывеш.
Як там ісьці не давядзецца —
Агнём надзей жыві, ня падай;
Век не пражыць чужой парадай,
Жыцьцё мудрэй, як нам здаецца.
XXXII.
Хоць быў Васіль каханьнем п’яны,
Ня шкодзіў цёплы хмель яму
Складаць на будучыню пляны,
Падводзіць вынікі ўсяму.
Яго ня вабіў пэдагог,
Ён гэты хлеб цярпець ня мог.
Навука — гэта сьцежка мула
Яго, здавалась, нібы там
К сабе прынадай і магнітам
Пяро вучонага цягнула.
XXXIII.
Ня быў апошнім і ня першым:
Дзеля сваёй душы уцех
Васіль, часамі, пісаў вершы,
А гэта быў вялікі грэх.
У друк паслаў ён вершык раз,
Яму далі такі адказ:
»У вас варожая ідэя,
Не разумееце эпохі,
Нашто зьбіраць дарэмна крохі
З пад ног Есеніна Сяргея?«
XXXIV.
Васіль з вялікім непакоем,
Абразу цяжка перанёс.
Хто посьле споведзі такое
Рэдактару пакажа нос?
Васіль разважыў: Лепш пішы
Для свае ўласнае душы,
Ня пхайся сам пад джала восам.
Ня лезь пад нос такой дубіне
Тады й яна цябе пакіне,
Ніхто ў душу ня ўсуне носа.
XXXV.
Васіль паэзіяй валодаў,
Тварэньні ж мёртвымі лічы.
Ня вельмі шмат было нагодаў
У рукі сэрца браць ключы.
Васіль сказаў: »Хоць раз крану
Сябром паэзіі струну«.
Цяжар настрою зьнік ня скора.
Балюча йшло за словам слова,
Гучэла горкай праўдай мова,
А ў мове той скакала гора.
XXXVI.
Сябры паэта віншавалі,
Васіль быў посьпехам сагрэт.
Вуглы навечна захавалі
Нікім нявыданы сакрэт.
Так не адзін студэнт, знарок,
Браў сваё слова на замок.
Людзей у турмы пхалі многа,
Хто разумеў рэальнасьць часу
I хмель Язэпавага квасу,
З тым сябравала засьцярога.
XXXVII.
Васіль рыхтуе свае ўрокі,
Свой час навуцы аддае.
Бібліятэка — дом шырокі,
А звалі Ленінскай яе.
Вы скажаце: »Галіна там«.
На гэта я паверу вам.
Раней прыходзіла, бывала,
Каб разам з ім дваім усесцца,
Сабе й яму займала месца,
За кніжкай любага чакала.
XXXVIII.
Перад яе вачыма кніжка,
А ў думках проста матылі
Нябачныя жывымі, цішкам
Хлапца па вуліцы вялі.
У закаханых хмель такі:
Разлукі час — для іх вякі.
Спатканьне іншы дух накіне,
Прыйшла хвіліна дарагая,
Лічэньне часу адпадае,
Вякі б праскочылі ў хвіліне.
XXXIX.
У залі чыхнуў нехта звонка.
Галіна ўсё адна яшчэ.
Старонка кнігі за старонкай
Радкамі літараў цячэ.
Яшчэ чакаць хвіліны дзьве,
А тут... Васіль ужо ідзе...
Хвіліна радасьці якая!
Васіль глядзіць, Васіль сьмяецца,
Галіны сэрца птушкай б’ецца,
Ухмылкай радасьць расьцьвітае.
ХL.
Чытальню з моваю такою
Па яркіх вывесках пазнай:
»Не парушай другім спакою!
Тут ня куры, не размаўляй!«
Калі хацеў хто што сказаць, —
Шаптаць павінен, ці пісаць.
Запіску выкліча запіска,
А цішыню трымай у залі.
Васіль з Галінаю шапталі —
Адзін з другім сядзелі блізка.
ХLІ.
А маладосьці вечнай сіла
Ня гне сьпіны, ня крывіць плеч.
Бібліятэка ім служыла
Прытулкам працы і сустрэч.
Як правіла, жывы адсюль
Зьмяняе палачкамі нуль.
Не страшыць іх навука, праца.
Расьце бязьмежна прага ведаў;
Каханьня радасьць хто адведаў,
Той будзе ў горы усьміхацца.
ХLIІ.
Настроем радасным багаты,
Як закаханы шчасьцю рад,
Васіль Галіну вёў да хаты,
Ляпей сказаць — у інтэрнат.
Пасьля, праз некалькі хвілін,
Шагаў па вуліцы адзін.
Ня беглі гукі словам к слову,
Далёка дзесь, у цемень далі
Званкі трамваяў адляталі,
Сталіца спала напалову.
ХLIІІ.
Другая справа у суботу,
Як дзень на носе выхадны —
Набок усякую работу!
Гуляюць вечарам яны.
Жаданьне цёплае гучыць:
I пагуляць і адпачыць.
Каханьня вечная крыніца
Жыцьцём зьвінець не перастане,
Ня раз каханых разьвітаньня
Бывала сьветкаю зарніца.
ХLIV.
Навокал сьвет прыгожы гэткі!
Вясною хто не малады?
Вы гляньце толькі на палеткі
I на зялёныя сады.
Цьвіце на полі кветак зьбег,
Сады асыпаў белы сьнег.
Як вокам ськінеце —прастора
Пад сонцам грэецца у цьвеце.
I ціха, ціха цёплы вецер
Калыша кветкавае мора.
XLV.
Прыемны пах кругом жасьміну,
Смаловы пах у душу лез,
Васіль узяў з сабой Галіну
За горад выехаць у лес.
Прырода маладосьць заве
Прайсьці па шоўкавай траве,
Падыхаць днём вясны духмянай.
Васіль падумаў: »Я палезу,
Нарву пахучых кветак бэзу
I падару букет каханай«.
ХLVІ.
Вачыма радасьці глядзелі,
Як кветка кожная зямлі,
Яшчэ сабой пахарашэлі,
Яшчэ прыемней расьцьвілі.
Жыві зямны! Не пакідай
Шчасьлівага каханьня рай!
Лістамі дрэў калыша вецер,
Галіна ціхенька сьпявае,
Васіль Галіне памагае —
Сьпяваюць гымн жыцьцю на сьвеце.
ХLVIІ.
Цяпло. Пад сонцам зелянее
Зямля узорным дываном,
Ня ўецца холадам завея,
Ня ломіць сэрцаў буры гром.
Як часта рупілася ім
Зрабіць канец усім благім
Людзкім дагадкам, пераказам.
Васіль пачаў: »Ты кветка маю...
« Яна ў адказ: »Цябе кахаю,
З табою буду вечна разам«.
РАЗЬДЗЕЛ ДЗЕВЯТЫ
I.
Забойства Кірава Сяргея —
У ясным небе страшны гром.
Забіць так Сталін толькі ўмее.
Такіх забойцамі завём.
Заўжды вусаты звыш Макбэт
Жаданьнем славы перагрэт.
Да мэты шлях яго ня новы:
Зьнішчае моцную асобу,
Сваё забойства робіць спробу
Зьвярнуць на іншыя галовы.
II.
Людзкую кроў забойства крадзе.
Паспробуй кулю пераскоч!
Каля паўсотні ў Ленінградзе
Ужо растрэлена за ноч.
Чытаеце ў »Праўдзе« вы:
Па трыццаць з Кіева й Масквы,
Дванаццаць з Менску памірае.
Уся ў крыві краіна вязьне,
Крывавая працуе лазьня,
Гуляе Сталінская зграя.
III
Студэнты, бедныя, бяз слова,
З магільным будучым сваім,
Губляе твар свой чалавечы —
Скавала пільнасці сыстэма.
IV.
Цяпер трацкісты сталі ў модзе,
Нясуць за Кірава адказ.
На іх аблаваю абходзяць,
Такі абход — ня першы раз.
З Масквы у Менск ляціць загад,
А Менск хутчэй выконваць рад.
Энкавэдэ сваё плянуе
Наконт старой і новай тэмы:
»У нас жа ёсьць яшчэ нацдэмы,
Энкавэдэ іх зьліквідуе«.
V.
Як хутка плян распрацаваны!
Давай »нацдэмаў«, хоць памры!
Прайшоў той плянік без заганы,
Яго зацьвердзілі ўгары.
Ён выглядаў прыблізна так:
»Зрабіць удар свой на літфак —
Ідэалогіі вучастак —
Павінны вычысьціць адразу,
Зьліквідаваць хутчэй заразу,
Нацдэмы водзяцца там часта«.
VI.
Як хоча хто дабаўку супу,
У шапку той тады ня сьпіць.
Арыштаваць студэнтаў групу,
Арганізацыю зрабіць.
У допытах няма мяжы,
Як хто умее, так вяжы.
Тады рахункі — прафэсуры.
Пісьменьнікі, Наркамасьветы
Заплацяць нам рахунак гэты,
Мы пазьдзіраем з дурняў скуры.
VII.
Пра тых, што »пільнасьць« выяўлялі,
Не забываецца »народ«,
Ім павышэньні і мэдалі,
Ды іншых шмат узнагарод.
»Пазьней Урад і сам Цэка
Яшчэ паскачуць гапака.
Ня зьнішчыць Сталіна падвалін!
Дарэмна ўся брахня і крыкі.
Жыве з Вялікшых Найвялікі!
Няхай жыве наш мудры Сталін!!!«
VIII.
У рух пусьцілі пляны згубы,
Настаў студэнтам горкі час:
Кастусь, Масей і два Якубы,
Васіль, Іван і Апанас,
Пятрок, Сямён, з імі Хама,
Плюс Палікарп — лічы няма.
Яны — няшчасныя ахвяры
Энкавэдыстаў людаедаў.
З іх кожны пекла там адведаў,
Згубіў навек жыцьцё і мары.
IX.
Ахвяр хапаюць сярод ночы,
Гаротных — мёртвымі лічы.
Васіль ня ўсьпеў расплюшчыць вочы
Прад ім два тоўстых крумкачы.
»Як прозьвішча? Аружжа ёсьць?«
Няпрошаны спытаўся госьць.
»Каліна. Зброі я ня маю«.
Бліснула думка з непакою:
»Прыйшла чарга цяпер за мною,
Навек, напэўна, пакідаю...«
X.
»Зьбірайцеся! Дзе вашы рэчы?«
Васіль сказаў: »Яны, вось, тут«.
Пакуль надзеў пальто на плечы,
Перапаролі кожны кут.
Нідзе нічога не знайшлі.
Пачуўся голас: »Ну, пайшлі!«
Схапілі ўраз, бяз шуму, груку:
Майстэрскі зроблена заданьне.
Васіль сябрам на разьвітаньне
Апошні раз паціснуў руку.
XI.
Пачуўся старт аўтамашыны,
У ноч вядуць шляхі яе.
Шумляць разінавыя шыны,
А шофэр газу паддае.
Нібыта казка, нібы сон:
Няўжо ніколі болей ён
Сваёй Галіны не спаткае?
Ня пойдзе заўтра на урокі...
Душу ў адчай што раз глыбокі
Вядзе яго дарога тая.
XII.
Пачуўся стук. Васіль ня верыў
Прабег па нэрвах нібы ток.
Спусьціліся жалеза дзьверы,
Застукаў цяжаром замок.
Апошні крок. Матор заглох...
Прад Васілём турмы парог.
Васіль сябе самога слухаў:
»А можа заўтра я на волі...
А можа больш яе ніколі
Ня ўбачу я, як свайго вуха...«
XIII.
Васіль дарогаю сваёю
Спускаецца у ночы муць.
Яго два сябры па пакою
Ад страху гутарку вядуць:
»Я бачыў іншага бяду
I ўсё яшчэ не адыйду«. —
Казаў адзін, па імю Гладкі, —
»Зрабілася сухое горла,
Ад страху дух у горле сьпёрла,
Душа і сэрца лезьлі ў пяткі«.
XIV.
На другім твар быў бледна-хмуры
Як быццам хто яго абскуб.
Часьцей ён вочы свае жмурыў,
Адсьвечваў воблеск сініх губ.
»Чакай штоноч такой чумы,
Сягоньня ён, а заўтра мы...
З адное групы больш за дзесяць
Студэнтаў кінулі за краты.
Калі ж цябе, скажы, вусаты,
На перакладзіне павесяць?«
XV.
Аб чым, Васіль, ты зараз марыш?
Такіх, як ты, тут не адзін.
Заместа блізкага »таварыш«
Іх тут завуць »грамадзянін«.
Зьявіўся раптам вартавы
З аружжям з ног да галавы:
»Ану, давай, пайшлі са мною!«
Чуваць, як нехта кагось лае,
За лаянкай чуваць другая...
Падрыхтавацца трэба к бою.
XVI.
Каб іхны плян ішоў парадкам,
I плёны добрыя прынёс,
Каб скончыць справу хутка, гладка,
Хлапца прыпёрлі на дапрос.
»Архангел« хутка казырнуў,
А сам у дзьверы павярнуў.
Яго чакала сьледчых пара
З аблавай сьвежаю на »воўка«.
Аформіць справу спрытна, лоўка:
Яго скура — іх плян і мара.
XVII.
»Прашу, сядайце, калі ласка«.
Васіль зьбянтэжана прысеў.
»Ня думайце, што тут няўвязка« —
Загаварыў таварыш Леў.
»Запамятай сабе адно:
Цябе чакаем мы даўно.
Дапамагчы табе мы рады.
Цябе ж да контры прывязалі,
I ўжо даўно завербавалі
Супроць савецкае улады.
XVIII.
Перад табой цяпер задача:
Пакаяцца і змыць грахі
Сваёй душы. А то іначай
Адсюль ня вылезеш сухі.
На сэрца руку палажы,
Усю нам праўду раскажы;
Ты чалавек адукаваны,
Цябе вучыць ня трэба многа.
Прызнаць памылкі — вось дарога,
Якою людзі лечаць раны.
XIX.
Калі і кім завербаваны
Ў арганізацыю ты сам?
Каго ўцягнуў ты сам? Пра пляны
Найпадрабязьней вылаж нам.
За прыгажосьць тваіх вачэй
Судзіць ня будзем мы лягчэй.
Такі наш плян, яго аснова.
Я думаю, таго ты варты,
Каб вылажыць на стол нам карты,
А мы праверым праўду слова«.
XX.
»Далёкі я ад канспірацый,
А ваша гутарка — мне зьдзіў.
Ніякіх контрарганізацый
Нідзе ніколі не рабіў.
I не належыў да іх сам.
Я галаву адсекчы дам,
Што гэта так, а не іначай.
Ня кідаць словы нам на вецер,
Як факты ёсьць, тады судзеце
Сваёй заўзятасьцяй гарачай«.
XXI.
Ахвяр паводзін стары знаўца
Свой разьзяўляў шырока зеў,
Халодна-вопытны дазнаўца,
Відаць было, што закіпеў.
Чыркаў няуважліва пяром.
»Невінаватых не бяром!«
Загаварыў, нібы у бочку.
Таварыш Леў чамусь забегаў,
Пайшло шаптаньне у калегаў,
»Амэрыканку« — адзіночку...«
XXII.
Ідзе Васіль. За ім ахова.
Сьпярша наніз, пасьля наверх.
Для Васіля дарога нова.
А вось, ужо другі паверх
»Амэрыканкі«. Тут яна —
Яго халодная труна.
Жыве Каліна ў новай хаце.
Пакой, да болі немагчыма,
Глядзіць халоднымі вачыма
Двух прыкаваных каравацей.
XXIII.
Васіль сядзіць, як у каробцы,
Яго жыцьця спыніўся рух,
Застыў на нейкай мёртвай кропцы,
I сонца сьвет яму патух.
Сьвяціў у цемені адзін
Прамень — мінулага ўспамін.
Ці ляжа спаць, ці рана ўстане,
Глыбей, ярчэй сьвятлом дэталі
Перад вачыма прабягалі,
Нібы малюнкі на экране.
XXIV.
Круцілася пустое кола
На новым месцы новых з’яў.
Каб галава ня йшла наўкола,
Ён мухі думак адганяў.
Як толькі ім ляцець дазволь,
Не аджанеш ад сэрца боль.
Заплюшч свае ад страху вочы!
Вялікім горам ты багаты:
Твае сябры — замок і краты,
Твая дарога — мора ночы.
XXV.
»Дзе праўда ёсьць? Дзе тая вера?
Як перажыць змагу ману?
За краты кінулі, як зьвера,
Хоць галавой прабі сьцяну.
О, гора! Думка, разгані
На сэрцы муку цішыні...
Скажы, што белы колер — чорны.
Мне горла могуць перагрызьці,
Каб толькі болей меў карысьці
Крывавы млын і яго жорны.
XXVI.
Ёсьць канстытуцыя такая...
Яе абманам трэба зваць.
Цану так Юда набівае,
Каб даражэй мяне прадаць.
Іх суд — забруджаны базар,
Купляе той жа камісар,
Адно з адзнакаю Гулагу.
Як сілы ёсьць трымацца буду,
Не падпішу папераў бруду,
Ляпей я тут касьцямі лягу...«
XXVII.
Два тыдні кожну ноч цягалі
Бесперапынна на дапрос.
Мэдалі сьніліся, мэдалі...
Папераў куст уверх ня рос.
Дазнаўца сам са скуры лез,
Каб хоць які зрабіць прагрэс.
Растуць вышэй арэштаў хвалі.
Дасьледчыкаў баромэтр чулы...
Пайшлі »кіты«, пайшлі »акулы« —
»Студэнтаў справу« адпіхалі.
XXVIII.
Энкавэдэ ад сну адвыкла:
Ня часта ж водзяцца »кіты«.
Настаў, нарэшце, »век Пэрыкла«,
Забойстваў росквіт залаты.
Тут кожны справаю трасе,
Хіба ж заробіш на камсе?
Запахла лепшая прыманка,
Пайшлі пісьменьнікі, паэты...
Васіль па справе быў адпеты,
Бывай! бывай, »Амэрыканка«!
XXIX.
Апошні раз на дзверы глянуў,
Лягчэй зрабілася яму.
Жыльлё прызначылі без пляну —
З агульнай камарай турму.
Там павярнуцца няма дзе,
Турма напоўненай гудзе.
Ланцуг замкнуўся на народзе.
У камару аж не прабіцца,
Дзе можна дзесяць — пхаюць трыццаць,
Ды сьпяць на доле і ў праходзе.
ХХХ
Твой дзень сягоньня — ноч і сажа,
Ахвяр бязьвінная сямья.
Энкавэдэ заўжды прымажа
Якое-небудзь ім імя:
Шпіён, ці змоўца-тэрарыст,
Радзімы здраднік, ці фашыст.
Ня трэба сталінцам талантаў,
Да мэты ціснуць без аглядкі —
Пад ногці — цьвік, агню — пад пяткі
I фабрыкуюць дывэрсантаў.
XXXI.
Васіль даведаўся адразу:
Сядзяць яго прафэсары,
Адзін прывезены з Каўказу,
Другі — з далёкай Бухары.
Перадае турэмны сьвет
Аб тым, як скончыў Галадзед.
Ахвяры, бедныя ахвяры!
Пры допыце ён скочыў зьверху
З вакна чацьвёртага паверху,
Памёр ад мук на тратуары.
XXXII.
Чакала тое ж Чарвякова,
Ён чуў пра йголкі і агонь.
З адвагай цьвёрдаю, бяз слова,
Цаляе куляю у скронь.
Як Чарвякова ўжо няма,
Дык жонцы й шофэру турма.
Круціўся вус Язэпа-сома...
Аж тры разы у хуткім часе
Арэштаў хваля праняслася
Сакратароў усіх райкомаў.
XXXIII.
Турма людзкой крывёй прамокла.
Над галавой, як ноч, так дзень,
Вісіць сьмяротны меч Дамокла,
Гуляе побач сьмерці цень.
Сядзіць прывязаны паэт,
А кат яму электрасьвет
Вялікай сілы даў у вочы...
То сьвет шыпшынаў, то лілея...
Пад лямпай Гартны вар’яцее,
Трагічна ён з людзей рагоча...
XXXIV.
Паверхі трэцьці і чацьвёрты
У той час Менскае турмы
Служылі кузьняю кагорты,
А молат сьмерці чулі мы.
Крычэлі каты: »Гавары!«
Бух, Бух! — кацілася згары.
»Ой, ой! — ляцела ў цемень ночы.
Ніхто ў душы ня мог зацерці
Крывава-страшны танец сьмерці —
Балюча-звонкі крык жаночы.
XXXV.
Васіль падумаў: »Той шчасьлівы,
З каго ня вышаў такі туз.
Адным піхаюць толькі сьлівы,
Другім жа — гэтакі гарбуз...«
Ня мог Васіль вушэй заткнуць,
Каб гэтай болечы ня чуць.
Усё мацней крычаць забойцы,
I дзень і ноч без перамены,
Працуе кузьня у тры зьмены,
Таўкуць людзей малатабойцы.
XXXVI.
Усе пыталі пра Андрэя,
На пальцах ног лічылі дні,
А той у башні дзесьці прэе,
Пячэцца, бедны, на вагні.
Прайшлі семнаццаць дзён, як век,
А разам з імі — дзікі зьдзек.
Глядзяць, у камару, нарэшце,
Яго вядуць на дзьве гадзіны,
Каб паказаць з жывога кпіны:
»Сябе вы, контрыкі, пацешце«.
XXXVII.
Андрэй ідзе, нібыта п’яны,
Пераступае ледзь парог.
На твар яго, ягоны раны
Глядзець тады ня кожны мог.
Красуе мукаў жах. I вось...
Ужо згубіў прытомнасьць хтось.
Андрэй трымаў сябе бадзёра,
Глядзеў адважна сьмерці ў вочы,
Яе жадаў і сам ён крочыў
Згубіць мучэньняў сваіх гора.
XXXVIII.
Васіль наставіў сваё вуха —
Лавіць сьмяротных запавет.
Уважліва глядзеў і слухаў,
Што гаварыў жывы шкілет.
»Псюкі на лёгкі перакур
Мне паказалі першы тур.
Бліснуць мне прыдзецца ў зэніце,
Праз пекла вылезу да раю —
Пяць сутак роўна паўтараю:
— Я дывэрсант, шпіён, ўрэдзіцель!
XXXIX.
Выконваю сваю задачу,
Ці будуць вынікі, ці не,
На трэці дзень выразна бачу
Я чорных кошак на сьцяне.
Адсутнічае ўсякі рух,
Як бочка, я тады апух.
Я чую, як другіх малоцяць,
А мне сьпяваюць: »Выкінь зброю,
Нам неахвота быць з табою
У няпрыемнасьцяў балоце...«
ХL.
Вы слухалі, цяпер глядзеце,
Як тур другі агню дае:
Рука расьпісана ў суквецьце —
Цягнулі мускулы мае.
Яшчэ на мускуле рукі
Відаць ад пальцаў сінякі.
Я стаў актор вялікай ролі...
Павыбівалі ў роце зубы,
Парасьсякалі мае губы,
Пад ногці голкамі паролі.
ХLІ.
У дзьверы пальцы закладалі,
За ногі вешалі ўгару,
Прызнаньні сілай выбівалі,
Здавалася, што я памру.
У Маркса — »сьведамасьць — быцьцё«
А тут, пасталінску — біцьцё«.
Блішчэлі косаў пасмы ў срэбры,
Людзям казалі больш за словы,
На пальцах чорныя падковы,
Знакі ад вешаньня за рэбры.
ХLIІ.
»Гарыць мой шлях крывёю мора,
Яшчэ ня бачу берагаў.
Братва ня спыніцца так скора
Тварыць малюнкі для багоў.
Другі мне тур прыносіць шанс
Паспрабаваць яшчэ »балянс«.
Васіль зірнуў на частку цела,
Дзе ўніз ад самай паясьніцы,
Крывёй заліты нагавіцы —
Праз дзірку месіва тырчэла.
ХLIІІ.
»У табурэтцы гвозд забіты,
На гэты гвозьдзік і сядай.
Хвіліну толькі пасядзі ты —
Дык Богу душу аддавай.
Згубіў прытомнасьць. Ты гатоў...
Як мёртвы падаеш далоў.
Прыемна жыць у райскім садзе,
Забойцы сочаць за табою.
Хутчэй пакрапаюць вадою,
Ды зноў на той жа гвозд пасадзяць.
ХLIV.
Стральцоў на кол калісь садзілі
Жывым для страху, напаказ.
Я б згоду даў у кожнай хвілі
На кол садзіцца дзесяць раз.
Я ж на калу дванаццаць дзён,
Канец мучэньням нявідзён.
Бубніць суседні кат ахвочы,
Імя жанчыны ўспамінае,
Яе на допыце трымае
Дваццаць чатыры дні і ночы.
ХLV.
О, сьвет чароўны, сэрцу мілы,
Пад сонцам сталінскім жывём...
Мужчынам член, жанчынам губы
Штодня падпекаюць агнём.
Кабеце той не на дабро
Між ног прывязваюць вядро,
Наліта поўнае вадою.
Жанчына енчыць, кроўю плача,
Пакуль ня зваліцца, ўсё скача
Сьмяротна-стомленай хадою.
ХLVІ.
Цяпер, з прыездам Маленкова,
Стары заскача маладым.
Іголкі войстрацца нанова,
А паддаюць, аж смыліць дым.
Я сам пад сілаю агню
Імя Дзяржынскага »чарню«.
Васіль пытаў сябе самога:
»Навошта гэтакія кпіны?«
Жывы чакаў хтось дамавіны —
Наверсе бухкала падлога.
ХLVІІ.
На трэці тур бяруць Андрэя,
Разьлік нікчэмны на зварот.
Андрэй ідзе, Андрэй ня млее,
Глядзіць геройскі напярод.
Памёр ад мукаў, ці ад куль,
Бо не зьвярнуўся ён адтуль.
Васіль асуджаны. Калёсы
Нарком дарогаў хутка мажа.
Пайшла »палітыка« і »кража«
Разводзіць шум мнагагалосны.
РАЗЬДЗЕЛ ДЗЕСЯТЫ
I.
Народ этапам ад’яжджае,
Калёсы стукаюць — бывай!
Васіль Галіну пакідае,
Матулю родную і край.
О, Беларусь, тваіх сыноў
Пячэ жалеза кайданоў.
Вязуць на мукі і пакуты.
Там не адзін жыцьцё пакіне,
Сіроты плачуць у краіне,
Ты ў ланцугі, народ, закуты.
II.
Пяецца Сталіну асанна.
Павінен быць за кроў разьлік,
Хоць эшалон з людзмі старанна
Цягнуў напруджана цягнік.
Плыве асуджаны народ
Кудысь далёка на усход.
Няма канца на сэрцы сьцюжам,
Душа аблеплена наростам.
Паўзе цягнік па рэйках проста,
Часамі выкруціцца вужам.
III.
Наш Менск, Маскву, хрыбет Уралу,
Усю студзёную Сібір,
На ўсход і поўнач ад Байкалу,
Аж да Камчаткі круціць вір.
Ён паднімае так зараз
I Украіну і Каўказ.
Мяжы ня ведае, шалёны,
З нас кожны муха, ці мурашка —
Пра родны край забыцца цяжка,
Забыць пра родныя загоны.
IV.
Васіль глядзіць — зямля чужая.
Як дзень, так ноч у руху ён.
З Масквы ў тры тыдні прабягае
Да Марыінску эшалон.
Часовы спынак. Толькі ўсё ж
Не пакідае грызьці вош.
Праз выпадковасьць ён пакінуў
(Дзе змог сыпняк так хутка высеч
Нявольнікаў пятнаццаць тысяч!)
Людзкую сьмерць да карантыну.
V.
Сібір на сьнег і сьмерць багата.
Часовы спын яна, папас.
Спаткала лагерная хата —
Якойсь Іванаўкі саўгас.
Тут Васілю жыцьця няма,
Яго чакае Калыма.
Васіль ізноў этапам едзе:
Як толькі ў порце лёд расстане
Павінен быць у Магадане,
Бліжей да белага мядзьведзя.
VI.
Васіль трывожна думаў часта:
»Людзкой гразі няма мяжы.
Зрабіся дзікасьці фантастам,
Турму і лагер пакажы.
Не справішся з малюнкам ты,
Ня хопіць хварбаў чарнаты«.
Пацяг »Ежоў« з Уладывастоку
Сваіх рабоў па акіяну.
Васіль яшчэ на сушу глянуў,
Зямля вадой схавана воку.
VII.
Малюнак Сталінскі вясёлы!
У печах зыркія вуглі...
Рабоў сем тысяч, горш жывёлы,
Хутчэй на катаргу вязьлі.
Людзей кармілі, для бяды,
Салёнай рыбай без вады.
Хто тут ня кляў марской хваробы?
Пятнаццаць дзён марскія хвалі
То ўніз, то ўверх народ кідалі,
Жывым выцягвалі вантробы.
VIII.
Рэйс падарожжа быў ня гладкі,
Бо зьмена курсу — шлях заган.
Праз Ляперузу да Камчаткі,
Адтуль тады на Мадаган.
Праз Мадаган у іншы жах
На прыіск пад назвай Ат-Урах.
Давай, давай!!! — заве гарачка.
З машыны зьлез — хутчэй к забою
З рыдлёўкай, ломам і кіркою,
А там даўно чакае тачка.
IX.
Ці на дажджы, ці сьнежным ветры,
Ці цісьне з поўначы мароз —
За кубамэтрам кубамэтры...
Па дзесяць кубікаў на нос.
Без выхадных галодны люд
Сваю магілу бачыў тут.
Васіль глядзіць з яго брыгады
Сем чалавек аж не на працы —
Бо тут такія ж сама цацы:
Людзкой крыві, як шчасьцю, рады.
X.
У чалавека права ў сіле,
Ахвяр выводзяць на парад,
Стаяць яны, як у магіле,
Расстрэлу слухаюць загад.
Загадам шэсьцьдзесят адну
Паслалі душу »на луну«.
Давайце, хлопцы, болей сыпце!
Крыві глытайце колькі ўлезе.
Кроў засыхае на жалезе,
Рабы памруць, як у Егіпце.
XI.
А пятай раніцы ўзганяюць,
Нясуцца крыкі, мату звон.
Як на развод не пасьпяваюць,
Тых хрысьцяць палкамі ўздагон.
Заданьня норма адстае —
Дык лічаць костачкі твае.
Вялікі зьдзек ад галадухі.
Цяжкая золата дабыча
Нябожчыкаў штодзённа ліча,
Жывыя падаюць, як мухі.
XII.
Зімою бура без аглядкі
Па лагеру засьвішча так
Што брызэнтовыя палаткі,
Нібы пад келіхам казак.
Ніжэй нуля шэсьцьдзесят пяць —
Не дасьць хвіліны пастаяць.
Ужо канае недзе хтосьці,
Мароз падштурхвае пад бокі.
Чый час канчыны недалёкі,
Пранізвае навылет косьці.
XIII.
Васіль і доктар па загаду,
Як лёсу горкага працяг,
Папалі разам у брыгаду
Да недабітых »дахадзяг«.
Расказваў доктар не бяз слёз,
Якія зьдзекі перанёс:
»Зімою нас чалавек дваццаць
Бяз верхней вопраткі замкнулі...
Лягчэй сканаць было ад кулі,
Чымсь гэткім зьдзекам паддавацца.
XIV.
Жылі з нядзелі да нядзелі,
Як страшна час марудна бег!
Адзін другога целам грэлі,
Ад смагі — піць хапалі сьнег.
Сумесна з голадам — мароз
Усіх на могілкі завёз...
Мой сябра гутарыў са мною...
Пасьля замоўк... Я праз хвіліну
Хутчэй пагляд на яго кінуў,
Ён не варушыцца...Рукою
XV.
Хутчэй хапаю яго ногі...
У пальцах ног застыла кроў,
Няма для сябра дапамогі...
Ад рук да ног праверыў зноў.
Навечна сэрца яго стук
Застыў у сініх пальцах рук.
Я доктар сам. Сказаць агулам,
Да сьмерці быў я адзінакаў,
Тады ж я з болечы заплакаў,
Ад жаху нэрвы страсянула.
XVI.
Мяне адкуль напоўжывога
Назаўтра кінулі ў забой.
Мне волі сьнілася дарога,
Турмы трывожыў непакой.
Прыйшла вясна, зьлізала сьнег,
Я спрабаваў зрабіць »пабег«.
Як зловяць, тры гады прывесяць.
Так ад адвалу да адвалу
Перабіраўся я памалу,
Пакуль ня зьнік у блізкім лесе.
XVII.
Напоўмярцьвяк бяжыць ня хутка.
На волі я крыламі рос.
Дарогай цягнецца якутка,
Алень запрэжаны у воз.
Я кінуўся... рукой грабу...
Грызу аленя за губу...
Якут ішоў пазаду трошкі,
Ён бачыў голаду малюнкі...
Падбег, дастаў у возе клункі,
Падаў мне рыбныя лепёшкі.
XVIII.
Я сам сабе цяпер ня веру —
Я тыгра быў тады, ці леў?
Я братам быў лясному зьверу,
Ды толькі сілы я ня меў.
Наеўся. К сонейку прылёг
Пад кусьцікам на мягкі мох.
Заснуў... Мяне удар прыкладу
Па галаве раптоўна будзіць...
Сабакі тут. З аружжям людзі.
Жануць, грызуць сабакі ззаду...«
XIX.
I уздыхнуў Васіль глыбока,
Само з рук выпала кайло:
»Мая вясна яшчэ далёка,
Дарогу сьнегам замяло.
Ня ведаю ці дажыву
Вясною глянуць на траву.
Васіль ці згіне, ці ня згіне,
Відаць яму труна таксама.
Памру — чыркні, каб чула мама,
А ліст другі — маёй дзяўчыне«.
XX.
Васіль пракляў і зьдзек і гадаў,
Што да пакутаў давялі.
Ён малады. Бяз ветру падаў,
Хадзіў, як п’яны, па зямлі.
Ён што ня робіць, дзе ня йдзе,
Дык толькі й марыць аб ядзе.
Касіла сьмерць галодных чыста.
Шэсьць тысяч к восені прыгналі
На Ат-Урах. Усе прапалі...
Пасьля зімы марнела трыста.
XXI.
Ці чулі сэрцы мамы й Галі
Які глынуў Васіль кіліх?
Як пальцы рук паадмерзалі,
Павыпадалі ногці з іх.
Ды нос яго — ужо ня нос,
З хрышчом адгрыз яму мароз.
Васіль адзецца сам ня можа,
Рукамі гузіка не сьцягне,
А жыць яшчэ душою прагне,
Хоць боль і мукі — ня дай Божа!
XXII.
З марозам бура ў дзікім шале
Гудзе, варочае стаўбы.
Васіль пад бурай на адвале
З зямлёй прыймае карабы.
Васіль стараўся, як мага,
А карабоў расла чарга.
Забойца сам гудзе, як вецер;
»Ты што? — крычыць на вуха п’яны
Зрываеш, контра, нашы пляны?
У карцар гада пасадзеце!«
XXIII.
Сарваў павязку з яго твару,
Пад вуха так яму прыпёк,
Што той з адвалу ад удару
Наніз каціўся, як клубок.
Забойца ўсё ад злосьці роў.
Твар заліла Каліне кроў.
Як бачыш, хлопца падхапілі
На сьмерць ахраньнікі бяз слова.
Табе, Васіль, труна гатова,
Палічаны мучэньняў хвілі.
XXIV.
Васіль у стане паўжывога
Змагаўся жыць, як толькі мог.
Была за сьмерцяй перамога:
Не адчуваў спачатку ног,
Забыўся хутка на зіму,
Цяплей рабілася яму...
Заплюшчваў сон яму павекі...
Аднэй нагой ля дамавіны
То з мамай, з вобразам Галіны
Васіль разьвітваўся навекі...
XXV.
Людзей аблавамі лавілі
Вясною з працы ад ральлі.
Як Тухачэўскага забілі,
Старога Шэлега ўзялі.
Падскочыў новенькі закон,
Дык атрымаў дваццатку ён
Няволі з правам перапіскі.
Пад той агонь і тую моду
Зрабілі ворагам народу,
Бо к Тухачэўскаму быў »блізкі«.
XXVI.
Кансэрваторыя замёрла —
Ніхто ня ведаў што і як.
Залезла людзям костка ў горла,
Пячонкі іх сматкаў чарвяк.
Прапала Шэлегаў сям’я.
Дырэктар — чорны, як зямля, —
Чакае венічак гарачы:
Плаці цяпер, браток, сваёю
Пасадаю і галавою,
Што гэткай справы не прадбачыў.
XXVII.
Энкавэдэ іх шылам коле,
Партком сядзіць, як на вагні,
Забегалі у камсамоле —
Яшчэ мацней пра пільнасьць гні.
Павінен ты тапіць кагось,
Ці на сябе бяжы данось.
Агульны сход. Расьпяцьце Галі...
Прамоўцы гнулі нізка шыі,
Лілі бруднейшыя памыі,
Грымелі там і расьпякалі.
XXVIII.
»Таварышы! Мацней мы мусім
Нясьці наш сталінскі штандар!
Гадзюкаў зьнішчым Беларусі,
Ім нанясём сьмяротны ўдар.
Няхай ня думаюць яны,
Што ім памогуць ардэны,
Або партыйныя білеты.
Пад сонцам мудрасьці вялікай
Ідзі за Сталінам і клікай —
Такія сёньня запаветы.
XXIX.
Штандар мы пільнасьці уздымем,
Бярлогі вынішчым кругом,
З вялікім Сталінавым імем
Мы ворагаў перамагом.
Бяда, што паміж нас саміх
Нямала водзіцца такіх.
Галіну Шэлега вазьмеце:
Глядзіш — бязьвінная авечка,
Між нас зьвіла сабе гнязьдзечка,
Трымае контру на прыкмеце.
XXX.
Крывавыя у гадаў рукі.
Намацвай ворага здалёк!
Як правіла, заўжды гадзюкі
Зьвіваюцца ў адзін клубок« —
З прамовай пільнасьці вось так
Званіў камсорг — таварыш Гляк, —
»Бязьлітасна давеце гадаў!
Апошняе навінаў слоўца:
Яе ўжо бацька ў зграі змоўцаў,
Пралез на той бок барыкадаў.
XXXI.
Праклятыя аж тройчы цені!
Вам Сталін шлях перакасіў.
Білет твой бацька у кішэні
I ордэн Леніна насіў.
А дзе ж твой, Галя, пэдагог?
Напэўна дзесь даўно ўжо здох...
Кавалак бруднага адродзьдзя.
Хвіліна ворагаў прабіла...
Мы адсяком сьвіное рыла
Вам у савецкім агародзе.
XXXII.
Паставіць крыж на кожным Юдзе —
Такі урок сягоньня нам.
Наш камсамол насіць ня будзе
На нашым твары брудных плям.
Свае шарэнгі пільна чысьць —
У гэтым гонар і карысьць.
Білет назад бяром мы Галін...
На гэта ёсьць усе улікі.
Няхай жыве між нас вялікі,
Наш геніяльны, мудры Сталін!«
XXXIII.
На зьдзек далі Галіне слова.
Што ім магла сказаць яна?
Была кароценькай прамова:
»Ня бачу ў чым мая віна.
А за »праступствы« бацькі ўсе
Дачка адказнасьць не нясе.
Не абвіню я бацьку ў здрадзе.
Прамоўца любіць іншых раны,
А чым жа ён гарантаваны,
Што разам з »Юдамі« ня сядзе?«
XXXIV.
Нядаўна ёй была павага,
Расла ў сябровак заіздросьць.
Адна балючая зьнявага
Дзеля Галіны цяпер ёсьць.
Калі хто ўбачыць дзе здалёк —
Хутчэй адходзіцца на бок.
Куды прапалі тыя словы:
Сяброўства голас, падтрыманьне,
Вялікі гонар, абяцаньне...
Камуністычная аснова...?
XXXV.
Прыгожасьць слоў пайшла на вецер,
Прапала раптам, нібы дым.
Як цяжка жыць у гэткім сьвеце,
Расчаравацца маладым!
Бяры ў магілу жывым ляж,
Надзея вырасла ў міраж.
Галіна з думкай ходзіць нема.
Уласнае дзяўчыны гора
Перамяніла погляд скора:
Забойствы — Сталіна сыстэма.
XXXVI.
Сябе спытала Галя зразу:
»Якой дарогай крочым мы?
Глядзяць ужо, як на заразу,
Бягуць хутчэй як ад чумы.
Ня бегае ж сабе само
»Народу ворага« кляймо.
Крыві на Сталіне багата.
Бездапаможныя з адчаем
Вачэй сабачых пазычаем,
Праз сьлёзы песьняй славім ката.
XXXVII.
Калі ж канец такое ночы?
Ты дзень і ноч жывы раві,
Няхай ад сьлёз асьлепнуць вочы,
Ня спыніш сьмерці і крыві.
Ня людзі, чорт іх забяры,
Сябрамі робяцца зьвяры.
Згінь чалавек з яго дарогай!..
Няўжо ж і я тады такая, —
Сама сябе яна пытае —
Істотай створана двуногай?«
XXXVIII.
Не, не! — да гэткіх не належу.
Крыві сяброў піць не магу.
Шлю Сталіну праклён бязмежны
Мне Ленін сьвеціць на сьцягу.
Хто йдзе за Леніным, таму
Сягоньня Сталін даў турму.
Ня хутка сонца ў вокны гляне,
Дні людзям чорныя насталі.
З вачэй зьнікае яснасьць далі,
Бо сонца клубіцца ў тумане«.
XXXIX.
Штодзень бывала, — сум глыбокі,
Начамі беглі страху сны.
Ёй ліст каханага далёкі
Быў сьвежай кветкаю вясны.
Яшчэ сьвяціў адзін прамень
Праз гэту страшну ночы цень.
Прабегла ў вечнасьць дзён нямала,
Тупою больлю сэрца ныла,
Жыцьцё рабілася няміла,
Нарэшце вестачку дастала.
ХL.
»Вітаньне Шэлегу Галіне!
Як цяжка вам сказаць адну,
Кроў ад якой у жылах стане,
Аб сьмерці страшнай навіну.
Васіль памёр. Яго няма,
А цела там, дзе Калыма
Плыве між гор на поўнач дзікі.
Няхай спаткае вас удача,
Нам не падняць памёршых плачам.
З пашанай. Янка Без’языкі«.
ХLI.
Галіна ўраз аслупянела,
Ці праўда гэта? А мо’ сон?
Як сьнег зрабілася ўся белай.
Яго няма... ня жывы ён...
Ад вострай болі і тугі
Яшчэ чытае раз, другі...
Сама сабе не дае веры.
Стаіць, глядзіць, нібы нямая,
З ліста вачэй не аднімае ...
Зачынены да шчасьця дзьверы...
ХLIІ.
»Ой! Кветка радасьці завяла!
Яшчэ мацней душа балі!
Васіль, Васіль! Ці ж я чакала
Разьвязкі гэтакай калі?
Нашто радзіцца, для чаго?
Няма жыцьця мне без яго.
Чым можна мераць гора сэрца?
Не перадаць душэўнай болі.
Як можаш, сэрца, так сваволіць?
Вось, вось на часткі разарвецца...
ХLIІІ.
Яшчэ хвіліна... поўхвіліны...
У сэрцы кроў кіпіць да дна...
Няма жывой ужо Галіны,
Бо мёртвай падае яна.
Сканала Галя на палу
Сьпявайце Сталіну хвалу!
Чаму маўчыш, падбрэхіч-зьмена?
Няхай Галіны цела стыне,
На разьвітаньне вы Галіне
Заграйце рэквіум Шапэна.
ХLIV.
Глыбока выкапана яма,
Труна стаіць каля яе.
Дачку прыбрала ў кветкі мама,
Нібыта замуж аддае.
Прад ноччу вечнаю на нас
Глядзіць дачка апошні раз...
Зямля бубніць па дамавіне...
Ад енкаў рэхам аддалося.
На галаве ірве валосьсе
Ад гора маці па Галіне.
ХLV.
Лявон пісаў: »Дарагі тата,
Нам не пазбавіцца бяды.
Бяда з бядой, за стратай страта.
Што мне рабіць, ісьці куды?
Мае старэйшыя браты
У тым жа доме, што і ты.
Жыву з аглядкамі нясьмела.
Сьмерць Васіля з сабой Галіну
Паклала хутка ў дамавіну,
А маці з гора звар’яцела«.
ХLІ.
Цімох чытаў, і думка суму
Цягнулася сама сабой:
»Кругом бяда, балючасьць глуму
Ужо стары. А я герой
На грамадзянскай быў вайне.
Цяпер — турма адплатай мне.
Мая ім воля небясьпечна.
Хай я ў турме гнію, мадзею,
А маю веру і надзею,
Бо Сталін жыць ня будзе вечна«
ХLІІ.
На сьвеце праўда не загіне.
Пра іх раскажуць песьняры,
Пра Васіля і аб Галіне —
Ахвяраў сталінскай пары.
I аб табе, турмы сям’я,
Ахвяра — вось табе імя.
Я сам прайшоў дарогай мукаў,
Ня зычу шлях такі нікому —
Галодны раб кайла і лому
На холадзе зубамі стукаў.
Канец.
