środa, 28 października 2020

ЎЎЎ 2. Адальфіна Шныцар. Уладзімер Клішэвіч ды Калыма. Ч. 2. На Колыме. Койданава. "Кальвіна". 2020.



     Белорусский поэт Владимер Клишевич род. 27 февраля (13 марта) 1914 г. в дер. Чырвонадворцы Старобинской волости Слуцкого уезда Минской губернии Российской империи в крестьянской семье. В 1930 г. он окончил семилетку в Старобине и педагогические курсы в Слуцке, стал работать учителем. В 1933 г. окончил Рабфак при Белорусском Государственном Университете и поступил на литературный факультет Менского Высшего Педагогического Института, который не окончил, ибо в 1936г. был арестован, а в 1937 г. сослан на Колыму в Верхний Ат-Урях, откуда в августе 1939 г., вместе с Масеем Сяднёвым, был привезен в Менск на пересмотр дела. Впервые дни войны колонну заключенных, которую гнали из Менска в сторону Могилева, обстреляли немецкие самолеты, и поэтому Клишевичу удалось бежать. Служил помощником бургомистра в Слуцке, редактировал «Газэту Случчыны», в составе белоруской делегации ездил в Германию, после чего выступал в печати с восхвалением немецкого порядка. Его стихотворения были включены в коллективный сборник «Песьняры Случчыны» (1943). В 1944 г. Клишэвич отступил вместе с немцами в Германию, а в 1948 г. переехал в США, где в 1949 г. редактировал журнал «Беларус у Амэрыцы», затем работал преподавателем в одном из колледжей штата Индиана. Несколько раз приезжал в БССР, хвалил советский порядок, за что был раскритикован представителями белорусской эмиграции. Тогда же Владимер Клишевич решил вернуться навсегда в БССР, но смерть, наступившая 14 ноября 1978г. в Лос-Анджелесе, помешала этому.
    Алесь Баркоўскі
    Виктория Петрушкина

                                                              НА КОЛЫМЕ
                                                       (Воспоминания ссыльного)
    В СССР было три страшных лагеря. Их хорошо знал почти что каждый. Это: Соловки, Беломорканал и Колыма. Соловки получили черную славу на весь мир в 30-х годах; Беломорканал немного позже; а Колыма в 1937-38 годах. «Зевс большевистского литературного Олимпа М. Горький вместе с другими подхалимами, постарались строительство Беломорского канала показать в розовых красках, сознательно обходя молчанием то, что этот канал построен на костях тысяч заключенных, которые погибли от тяжелой работы и голода.
    Про Колыму и про строительство города Магадана неизвестным автором-заключенным сложена песня «Из далёкого Колымского края...», которая обошла весь Советский Союз.
    Колымские лагеря получили свое название от реки Колымы, которая течет в Северный Ледовитый океан. Это огромное пространство на тысячу километров от Охотского моря на запад, от реки Индигирки, от гор. Магадана до Северного Ледовитого океана, хранит в себе несметное множество золотых богатств. Кроме золота на Колыме добывают еще и другие ценные металлы. Неподалеку от Магадана есть залежи каменного угля.
    Направляясь из Владивостока на Колыму, на север по Охотскому морю, вы попадаете в бухту Нагаево. Тут, в двух километрах от бухты, начиная от 1932 года, руками заключенных строился новый город под названием Магадан. Сначала там стояли только палатки заключенных, а уже в 1940 году это был город. В 1932 году начали прокладывать гравийную дорогу на северо-запад от Магадана. Эта дорога в 1936 году была закончена и уже по ней на автомашинах отвозили людей даже на самые дальние прииска. На Колыме было три промышленных предприятия: северное, южное и юго-западное. Самым дальним от Магадана было северное управление.
    На Колыме, кроме основного промысла - добычи золота, занимаются и сельским хозяйством. Но вся беда в том, что поздняя весна и ранняя осень не дают дозреть хлебу, поэтому в совхозах больше всего разводят животных.
    В конце сентября выпадает снег и начинается зима, которая с огромными морозами стоит почти до апреля. В течение всей зимы не бывает оттепели. Газета «Советская Колыма» в январе 1940 года сравнивала температуру Сибири, Северного Ледовитого океана и Колымы. Самые холодные показатели принадлежали Колыме. В декабре и январе на приисках ОГПУ морозы доходили до -50-60 градусов. Зимой там почти круглые сутки ночь, но зато летом наоборот. В мае на Колыме ночи почти нет. Не успеет зайти солнце, ждешь, что вот-вот станет темно, смотришь - 12 часов ночи, можно еще читать газету, а через некоторое время уже снова солнце всходит.
    На Колыме есть своя красота. Летом белые колымские ночи, а зимой северное сияние. Там много золота. Заключенные ходят по нему. Но их не радует, ни золото, ни белые ночи, у них только одна мысль: как бы, ни быть голодным. Вы только и слышите разговоры про хлеб, как дешевле купить, где достать «по блату», а где даже и украсть. Кто не ведал голода, тому тяжело представить, что значит быть голодным. Морозы -50 градусов, а голодный человек обменивает хорошие валенки на худые с придачею куска хлеба, отдает свой новый, только что полученный бушлат и штаны, чтобы не только не быть голодным, за кусок хлеба снимают последнюю рубашку.
    С каждым годом на Колыме с продуктами становится все хуже и хуже. Зимой 1939-40 гг. тулупов никто не видел, на зиму давали одну пару валенок, зачастую изношенных. Подшивать их не было чем. Поэтому подшивали мешками и простынями. В валенок через дырку собака пролезет, а валенок залатанный простынею. Не успеешь выйти за ворота лагеря, как уже вылезает портянка. Сотни людей отмораживали ноги, руки, носы. Пачка махорки стоила 50-60 рублей, литр спирта - 800-1000 рублей, а лагерник зарабатывал за месяц 2-3 рубля, а иные даже оставались в долгу. В столовой варили ржавую затирку, да и та часто была без соли. Хлеба не подвозили и часто давали только по 200 грамм в сутки. Люди не могли работать, а план должны были выполнять. Администрация приисков все это хорошо видела, но ее это не беспокоило. Заключенные больше чем другие почувствовали на своей спине войну с Финляндией в 1939 году, которая продолжалась только 2-3 месяца.
    На приисках работали только мужчины, а женщины в совхозах. Большинство заключенных Колымы политические. Режим суровый, особенно от конца 1937 года. Политические работали только на тяжелых земляных работах. Даже тех, которые раньше работали в лагере по своей специальности, послали в забой. Доктора, скажем, на прииске нет, а в забое есть заключенный профессор-хирург, но ему запрещено работать по своей специальности, ибо он контрреволюционер, фашист.
    Везде заняли административные посты бытовики - «друзья народа» - так их иронично обзывали политические заключенные. Эти воры, убийцы по профессии, натравливались администрацией на политических заключенных. Что только хотели то и делами эти «друзья» с людьми. Били, мучили, отнимали последнюю копейку, последний кусок хлеба. А если попробуешь пожаловаться, то больше уже никогда этого не захочешь. Десятниками, учетчиками, промывальщиками, а зачастую и бригадирами были бытовики. Им давали лучшую одежду, назначали лучшие бараки (политические жыли отдельно в брезентовых палатках), лучше кормили, водили в кино, проводили политические беседы, одним словом «перевоспитывали» социально «близкий» элемент. А этот социально «близкий» еще больше воровал, если работал па базе либо в ларьке.
    Бывали частые случаи, что после обеда заведующий столовой либо повар, тоже бытовики, спрашивает, кто останется работать на кухне: носить воду, дрова, мыть котлы и др. Находится два-три человека, идут, работают. Был договор, что накормят и дадут кусок хлеба. Работу закончили. Выходит уже совсем другой и спрашивает: чего ждете? Те отвечают, что работали на кухне и что они ждут, чтобы их покормили. Этот хватает черпак и с семиэтажным матом бежит «кормить» котриков - как там звали политических. За ним выбегает еще человека четыре, догоняют, валят в снег и начинают бить, куда попало и как попало. Работяги со столовой едва приходят в палатку. Больше уже они никогда не пойдут зарабатывать свой хлеб в столовой.
    Каждый политический согласился бы ехать куда попало, чтобы только не быть, на Колыме, ибо там терял всякую надежду на возвращение к своей семье. А как не потерять? Ежовщина прокатилась по Колыме (с мая по декабрь 1938 г.) еще в более суровом обличье, чем в других лагерях. Сколько тысяч матерей ждут своих сыновей, дети родителей, но никогда они не дождутся? Никто не придет проведать их неизвестную могилу. Только огромный черный ворон пролетит, да и тот на Колыме очень редкий гость, да зимние холодные ветра, со снегами над могилами умерших, пропоют им печальную песню.
    На смену старому руководству Колымы пришло новое. Начальником УСВИТЛ (Управление Северо-Восточных Исправительных Трудовых лагерей) НКВД был назначен Гаранин. С прибытием нового начальства началась свистопляска на Колыме под названием гаранинщина. Правда, после этого, как эти люди закончили грязное дело, их также попросили «на отдых».
    Гаранинщина на Колыме - это самая жестокая расправа с политическими. Все политические, которые отбывали срок либо кому оставалось 2-3 года, получали новую добавку по 10 лет. Всем инкриминировался один шаблонный проступок: «За контрреволюционный саботаж».
    В это время в Магадане был наш Прищепов, бывший нарком земледелия БССР. Он отбыл свой срок, побыл месяца два вольным, а после его снова арестовали и направили в Минск. В 1939 г. Прищепов сидел в Минской тюрьме. Когда меня привезли с Колымы 14 августа 1940 г. в Минскую тюрьму, так там довелось увидеть людей, которые сидели в одной камере с Прищеповым.
    1 мая 1938 г. в забое политические не работали: их собрали отдельно у палатки, поставили охрану НКВД и никуда не пускали два дня. Так же было и 7 ноября 1938 г.
    Однажды я встретился в одной бригаде с доктором, который окончил Ленинградский медицинский институт. Ему сначала дали пять лет, и послали на Колыму. Оставалось добыть две недели. Но его забирают снова на новое следствие, где он пробыл семь месяцев. Вот что рассказал этот живой свидетель, который очутился снова в лагере:
    - Нас, несколько человек, бросили в деревянное строение, где не было ни печей, ни кроватей, - рассказывал он. - Раздели, оставив только нижнее белье. На улицу не выпускали. На сутки давали одни раз баланду. Летом еще можно было как-нибудь жить, но подошла зима с -50 - 56-градусными морозами. Каждый день люди замерзали десятками. Просили воды, хватали снег, а им ничего не давали, их мучили, все допрашивали: где и когда организована контрреволюционная организация среди лагерников? Надежды никакой не было на жизнь, но и умирать не хотелось. Зимой мы ложились один на одного и по очереди грелись. Ко всему человек может привыкнуть. Я, как доктор, на смерть людей смотрел более спокойно. Но когда одной ночью проснулся, посмотрел на самого близкого своего друга, с которым несколько часов перед сном разговаривал, пощупал его пульс - не бьется, взялся за пальцы рук и ног - холодные. Тут и меня охватил неописуемый ужас. Я, может, если бы не был доктором, так давно уже лежал бы под сопкой, а так вот еще таскаю тачку.
    - Как только закончилось следствие, нас ночью начали выгонять на работу. Кто ж из нас мог что-то делать, сами падали без ветра, а тут работай, бьют, заставляют. И вот пришла мысль, как только будем работать днем, убегу, чтобы больше не мучиться. Хоть и знал, что убежать такому измученному - совсем невозможное дело, но настроился убегать. Редко кто убегал с Колымы, даже имеющий продукты, а я осмелился голодный идти в дорогу. Хотя наперед знал, что все зря, но пошел - голод, издевательства толкнули на это. Пусть меня убьют, но я не останусь больше здесь, думал я. Нас выгнали работать на бутару. Я, улучив момент, отошел за насыпь, чтобы не видел охранник и... пошел. Через некоторое время очутился в хвойном лесу. Солнце пекло, сил не хватало сделать даже шаг. Что делать? Я отошел с дороги шагов на 20 в лес, прилег отдохнуть. Среди леса была такая тишина, что, кажется, тут никогда еще не ступала нога человека. Я был необычайно счастлив, как никогда в жизни, что сам собою распоряжаюсь, что хочу то и делаю, никто меня не заставляет...
    - О, свобода, свобода, как ты дорого стоишь и как нужно уметь ее ценить.
    - А голод не дает покоя, ягод еще нет, листьев также, ничего кроме травы да мха. Вдруг, слышу, кто-то неподалеку едет. Я вышел не дорогу. Вижу, олень, запряженный, и на возу сидит женщина. Что случилось тогда со мной и теперь не могу разъяснить, но когда олень ближе подошел ко мне, я вдруг бросился ему навстречу, схватил его голову и начал живого грызть, чтобы оторвать кусок мяса... Женщина, с перепугу, начала кричать, а я, бросив оленя, подбежал к ней и начал показывать ей руками, что хочу есть. Она меня быстро поняла, достала кусок какой-то гнилой рыбы и дала мне. Не помню, как ел, ибо еще никогда ничего в жизни не ел с такой жадностью, как эту гнилую червивую рыбу, что дала якутка. Через некоторое время к повозке подошел хозяин. Жена ему про все рассказала. Он достал одну лепешку и дал мне. Хозяин понимал немного по-русски и спросил меня, есть ли у меня курево. Я вытряс последнюю махорку из кармана. Закурили, а якут за это еще дал две лепешки. На мой вопрос, может ли он подвести, он ответил, что нет, ибо его могут за это арестовать. Отойдя на несколько шагов в лес, я перекусил и уже никуда не пошел, остался ночевать на этом месте. Утром меня разбудили три охранника, которые отправились меня ловить. Снова повели назад в лагерь. За этот побег я три месяца просидел в РУРе (Рота усиленного режима), а после направили в бригаду на работу. Вот какая история была в моей колымской жизни.
    - ...Такая история в моей колымской жизни была, - повторил он, не слыша моего вопроса. Я еще раз спросил. Доктор показал рукою на перебитую челюсть и выбитые все передние зубы. Потом показал пальцем на одно и другое ухо, кивнул головою в знак того, что он ничего не слышит.
    Владимер Клишевич

    /На Колыме. (Воспоминания ссыльного) // Кыым. Дьокуускай. № 5. Олунньу 4 к. 1997. С. 2./
    *
    /На Калыме. Успаміны выгнанца. // Беларускі работнік. Бэрлін. № 20. 14 траўня 1944. С. 2./




    /Родны край. Адрыўны каляндар на 1994 год. Мінск. 1993./









 




                                                     „ВЕРУ У НАРОД МОЙ СЬМЕЛЫ”
                                                        Уладзімір Клішэвіч 1914-1978
    Малая радзіма паэта Уладзіміра Клішэвіча — багатая і ўрадлівая на таленты Случчына, адкуль пайшлі ў вялікі свет літаратуры знакамітыя майстры слова Алесь Гурло, Цішка Гартны, Язэп Дыла, Кузьма Чорны, Рыгор Мурашка, Аркадзь Чарнышэвіч, Нічыпар Чарнушэвіч, Ян Скрыган, Аляксей Кулакоўскі, Мікола Хведаровіч, Васіль Сташэўскі, Рыгор Крушына, Лявон Случанін, Уладзімір Случанскі, Янка Золак, Міхась Кавыль, Алена Васілевіч, Максім Лужанін ды іншыя беларускія пісьменнікі.
    Уладзімір Сідаравіч Клішэвіч — адзін з гэтага сузор’я мастакоў слова — нарадзіўся 27 лютага 1914 года ў працавітай сялянскай сям’і, у вёсцы Краснадворцы, дзе і цяпер жывуць яго сваякі. Прага ведаў і любоў да літаратуры прывяла вясковага хлопца пасля заканчэння Старобінскай сямігодкі, Слуцкіх настаўніцкіх курсаў, рабфака БДУ на літаратурны факультэт Мінскага вышэйшага педінстытута (цяпер Беларускі педагагічны ўніверсітэт імя М. Танка), дзе ў 1933-1936 гадах вучыліся многія беларускія паэты, якія хораша пачыналі свой творчы шлях: Валеры Маракоў, Тодар Кляшторны, Тодар Лебяда, Мікола Гваздоў, Сяргей Грахоўскі, Масей Сяднёў. Аднак усе яны сталі ахвярамі бязлітасных сталінскіх рэпрэсій. Давялося і Уладзіміру з 4-га курса педінстытута пайсці па катаржных этапах ад Мінска да Калымы. Ён быў асуджаны за „нацдэмаўшчыну” і атрымаў 10 гадоў зняволення за ўдзел у міфічнай контррэвалюцыйнай арганізацыі, якая быццам існавала ў педінстытуце. У прадчуванні арышту Клішэвіч напісаў верш (1935) „I жыцьцё і нямая трывога”, дзе выказаў думку, што і яго не абміне трагічны лёс беларусіх „нацдэмаў” („Замяце хутка сьнегам зіма // Шлях трывожны і шлях адзінокі”). Амаль пяць гадоў малады паэт адпакутаваў на калымскіх капальнях. У жніўні 1940 года ён разам з М. Сяднёвым, Т. Лебядой быў прывезены ў Мінск на перагляд справы. З пачаткам вайны, калі велізарную калону зняволеных з Мінскай турмы гналі па магілёўскай дарозе, Клішэвічу, Сяднёву, Лебядзе, Хмару, Бярозкіну, іншым вязням пашчасціла цудам ацалець і ад нямецкай бамбёжкі, і ад энкавэдысцкага расстрэлу ва ўрочышчы Цагельня пад Чэрвенем (Ігуменам) 26 чэрвеня 1941 года.
    Вярнуўшыся ў родную вёску, Уладзімір доўгі час адыходзіў ад перажытага, не мог паверыць, што вырваўся з пекла, якое перакрыжоўвала чалавечыя лёсы, ператварала іх у лагерны пыл. Аднак маладосць брала сваё, у душы паэта зноў пачала ажываць „срэбных словаў жывая крыніца”, вытокі якой, пачаўшыся з глыбіняў бацькоўскай зямлі, не перасыхалі ніколі. Першыя юнацкія творы Клішэвіча друкаваліся з 1931 года ў раённай і акруговай слуцкай газетах. Вершы, што снаваліся ў памяці, падтрымлівалі яго ў Мінскай турме, на перасыльных этапах, калі маладому паэту згадваліся дарагія сімвалы далёкай радзімы, якая, здавалася, развітвалася з ім сінім васільком „у калоссі дымным”, выраем журавоў „у блакіце восені”, туманамі балот, зажуранымі вербамі, зялёным лесам, „акордамі песняў”, што „краналі сэрца і душу да сьлёз”.
                                                 І ты, мой верш, мой верны дружа,
                                                 Ты быў адзінай мне апорай —
                                                 Ці я згінаўся перад сцюжай,
                                                 Ці быў засмучаны ад гора...
                                                       (З табою мы заўсёды неразлучна)
                                            [* Песьняры Случчыны. Слуцк, 1943. С. 23.]
    Вяртанне з Гулага было бязрадасным, бо вакол грукацела вайна, зноў на радзіме гаспадарылі чужынцы. Гітлераўцы ладзілі ў Беларусі свае фашысцкія парадкі, і трэба было думаць, як жыць далей. Клішэвіч не пайшоў на службу да немцаў, крыві на яго руках няма, ён працягваў працаваць па сваёй прафесіі ў „Слуцкай газэце”, якая выходзіла з дазволу акупантаў, а паводле савецкіх законаў гэта лічылася здрадай, супрацоўніцтвам з ворагам. Аднак, калі перачытаць вершы Клішэвіча, створаныя ў ваенны час, то можна зразумець, як цяжка было сэрцу паэта. Творы гэтыя з поўным правам можна назваць „песнямі акалелай душы” — столькі ў іх роспачы, прыгнечанасці, безвыходнасці змрочных думак і перажыванняў.
    „Гады ішлі. I нас вайна спаткала, // Перамяніла нам нанова кайданы”, — пісаў аўтар, звяртаючыся да памяці палеглых у Гулагу сяброў, запэўніваючы іх: „Няволю цяжкую мы ўсё ж адплачам, // А Беларусі сьцяг я далей панясу...”
    Несці сцяг Беларусі было цяжка заўсёды, а ў абставінах, у якіх апынуліся пісьменнікі, што вырваліся са сталінскіх канцлагераў і трапілі пад новую акупацыю, было нашмат складаней, бо як потым тлумачыць людзям, сваім дзецям і ўнукам, што ты служыў беларускай справе, а не рускай, польскай, нямецкай ўладам, якія марылі гаспадарыць над краінай у самым цэнтры Еўропы?
    Трагедыя Гулага і „крывавы пакос вайны” зліваюцца ў творах Клішэвіча першапачатковага перыяду творчасці (1937-1944) у адно непадзельнае бедства, перажыванае ім самім і Бацькаўшчынай, што стварае экстрэмальны псіхалагічны стан — стан скамянелай, „халоднай”, „акалелай” душы. Паэту жыць бы „марамі Блока, Бадлера, неўміручага Гётэ” — вялікіх творцаў, якія сваім магутным вечным словам вучылі любіць жыццё, але ён не можа адарвацца ад спакутаванай роднай зямлі, забыць перажытае, і таму ягоная песня напоўненая сумам, даведзеная да адчаю.
                                                 Мне ў няволі жыцьцё надаела,
                                                 Сьмерць прыйму, як збаўленьне ад мук.
                                                 Лепей сам на душу сваю й цела
                                                 Налажу пальцы скованых рук.
                                          [* Песьняры Случчыны. Слуцк, 1943. С. 23.]
    Гэты верш напісаны ў 1939 годзе, але ў 1944-м светаадчуванне паэта не мяняецца:
                                                 Не кажы ты болей мне аб шчасьці
                                                 І аб прошлым нават не кажы.
                                                 Я зьбіраюся сябе ў магілу класьці,
                                                 Разапнуўшы душу на крыжы...
                                            [* Архіўная кніга. Нью-Ёрк, 1997. С. 216.]
    Такія цяжкія песімістычныя настроі паэта абумоўлівалі і мастацкую палітру яго вершаў, асабліва турэмных, дзе сустракаюцца частыя звароты, уласцівыя народна-песеннай творчасці („Я стаю і думаю, а на сэрцы сум: // Ой, куды я цяжкае гора панясу? // Ой, вазьмеце, гусі, з сабой на хвіліну, // Бо я ў гэтых кратах без пары загіну...”). Аўтар параўноўвае свой лёс, як і лёс любай Бацькаўшчыны, з белай кветкай шыпшыны, без пары сарванай, на якой смерць намалявала чорны ўзор („Белая кветка”), з восеньскім садам, які знерухомеў у чаканні халоднай зімы („Ня цьвіў гэты сад ніколі. // Цьвісці ня было калі. // Над ім толькі вецер скуголіў // Ды чорныя хмары плылі...”). Такія вобразы-сімвалы Беларусі, знітаванасць асабістага і агульназначнага яскрава прасочваюцца ў многіх вершах Уладзіміра Клішэвіча. Ён часта згадвае халодную Сібір, праклятую Калыму, якія змусілі памерці душу паэта, пра што сведчыць верш „У забоі” — своеасаблівая карціна Дантавай апраметнай. У гэтым чужым, зледзянелым краі, дзе гінулі „адусюль прыгнаныя людзі”, дзе „выла начамі бура, плакалі ад болю снягі, жаласлівыя песні спяваў вецер”, маладому паэту ўспаміналіся „родныя нівы”, жыло адно памкненне, каб „толькі на волі, на радзіме сваёй паміраць”. У вершах „Жураўлі”, „Гусі”, „Мне ў няволі жыцьцё надаела”, „Ліст з Сібіры”, „Адказ”, „Ой, чаму ў вас тужлівыя ліпы” раскрываецца традыцыйная для эмігранцкай паэзіі тэма горкай долі вязня, паўстаюць вобразы сына і маці, якая выплакала „мора сьлёз” ад часу, калі старэйшага, а затым і малодшага сыноў „забрала ГПУ і выслала Бог ведае куды...” Гэтай жа тэме прысвечаныя і вершы „Сябром”, „У няведамы сьвет другі” (М. Сяднёву), „Паэту-змагару” (У. Хадыку), у якіх аўтар, згадваючы страшныя гулагаўскія этапы, пісаў:
                                                 Адзіны лёс мы разам спатыкалі,
                                                 Гады турмы, выгнаньне ў Сібір,
                                                 Міналі на шляху чужыя далі,
                                                 Нам ногі рэзаў азіяцкі жвір;
                                                 А мы ішлі, ня звешвалі галовы,
                                                 Нясьлі з сабой агонь сьвятых надзей.
                                                 Былі нам гонарам свабоды словы,
                                                 Няшчаснымі былі сярод людзей...
                                                                                                  (Сябрам)
                                               [* Клішэвіч У. Далячынь. С. 38.]
                                                 А пасьля мы хлябнулі нямала,
                                                 Толькі ведаеш ты ды я
                                                 Песьню сьмерці сібірскіх шакалаў,
                                                 Дзе крывёю сьцякае зямля...
                                                                               (У няведамы сьвет другі)
                                               [* Клішэвіч У. Далячынь. С. 39.]
                                                 Мне сібірскія сьняцца завеі,
                                                 Сьніцца мне чорных дзён Калыма, —
                                                 Край, дзе людзі губляюць надзеі,
                                                 Край, дзе людзям ратунку няма...
                                                                           (Ой, чаму ў вас тужлівыя ліпы)
                                                 [* Песьняры Случчыны. С. 35.]
    Клішэвіч першы прынёс у Беларусь вестку пра смерць у сталінскім канцлагеры выдатнага беларускага паэта Уладзіміра Хадыкі і ў 1942 годзе напісаў верш, прысвечаны яго памяці.
                                                 Сьпі, паэт, на далёкім усходзе,
                                                 Там, дзе песьняў табе не пяюць,
                                                 Дзе ніхто да цябе ня прыходзіць,
                                                 Каб наведаць магілу тваю...
                                                 Без пары зачыніліся вочы,
                                                 Сьветлых дзён дачакацца ня мог.
                                                 Перастаў назаўсёды ты крочыць
                                                 Праз каменьні жыцьцёвых дарог...
                                                 І няма каго болей паклікаць,
                                                 І няма каму слова сказаць...
                                                 Ой, мой любы Валодзя Хадыка,
                                                 Ці ж так рана табе паміраць?
                                                 Ня сумуйце, запалыя грудзі,
                                                 Што прыйшлося за праўду стаяць,
                                                 Бо за гэта цябе не забудзе
                                                 Беларусь дарагая твая...
                                                                                 (Паэту-змагару)
                                                    [* Тамсама. С. 29.]
    Пазней, ужо на эміграцыі, Клішэвіч змясціў у газеце „Бацькаўшчына” (1958, №18) невялікія ўспаміны пра тое, як ён даведаўся пра жудасную пагібель У. Хадыкі: „Мы перазімавалі зіму 1937 года і пачатак 1938 у лагеры Новая Іванаўка, 70 км на поўдзень ад гор. Марыінску, у Сібіры. У гэтым лагеры былі: Уладзімер Хадыка, Алесь Звонак, Сяргей Знаёмы, Сымон Баранавых, Барыс Мікуліч, Станіслаў Шушкевіч, Масей Сяднёў, Тодар Лебяда, Апанас Куляшоў, Канстанцін Суднік, Хама Марціновіч, на Цэнтральнай быў Каплеўскі.
    25 траўня 1938 года некаторых з нас накіравалі на Калыму этапам. Сюды папалі Алесь Звонак, Сяргей Знаёмы, Масей Сяднёў, Сымон Баранавых, Уладзімер Хадыка, Тодар Лебяда, Апанас Куляшоў. Іншыя засталіся ў Новай Іванаўцы. Ад Марыінску да Уладзівастоку мне давялося ехаць сумесна з Алесем Звонакам. Спалі мы разам, бо ўдалося захапіць ніжнія нары, і так мы з ім не разлучаліся ўсю дарогу. Шмат аб чым давялося мне гутарыць з Алесем Звонакам. Памятаю, ён мне чытаў верш „Слупы гудуць” У. Хадыкі. (Дарэчы, пра гэтыя гулагаўскія этапы, Магадан, Калыму, куды „ворагаў народа” везлі на параходзе „Ежов”, пад чырвоным сцягам, Клішэвіч раскажа ў вершы „Бядой вітаў усход нас дзікі”, прысвечаным Алесю Звонаку. — Л. С.)
    У Новай Іванаўцы А. Звонак, С. Шушкевіч, С. Знаёмы, Хадыка працавалі ў брыгадзе нейкага Андрыяна. Разам з імі працаваў нехта Маеўскі — беларус з Гомельшчыны.
    У чэрвені 1940, калі мяне везлі з Калымы назаду менскую турму, я выпадкова сустрэў Маеўскага, які расказаў, што хутка пасля нашага ад’езду іх многіх сабралі на іншы этап і накіравалі да Байкалу. Разам з Маеўскім у гэтым этапе быў і Хадыка. „Працавалі на пабудове чыгункі. 12 траўня выйшлі на працу. Раскопвалі гару. Вялікі камень скаціўся зверху і пахаваў пад сабой Хадыку. Ні слова не прамовіў. Мы яго там пахавалі і паставілі на магіле драўляны крыж...” Гэтая сумная навіна мяне глыбока кранула. Толькі вясною 1942 года Бацькаўшчына даведалася пра гэтую сумную навіну”.
    1937 год назаўсёды застаўся чорнай адзнакай у лёсах ацалелых вязняў Гўлага. І Уладзімір Клішэвіч, калі жыў ужо ў далёкай Амерыцы, у 1957 годзе піша своеасаблівы верш-напамін „Менская турма (1937, 20-годзьдзе Кастрычніка)”, нагадваючы ўсяму свету, як адгукнуўся гэты страшны юбілей на жыццёвым шляху беларускіх талентаў.
                                                 Пад дзікі крык нямых разлучын
                                                 Там Цішка Гартны быў замучан.
                                                 Таўклі чырвоным каты ботам
                                                 Алеся Звонака й Чарота.
                                                 Спаткаў таксама лёс свой чорны
                                                 За кратамі паэт Кляшторны.
                                                 Далёкі Ўсход, нямы і дзікі,
                                                 Закрыў зямлёй шкілет Хадыкі.
                                                 Як языком, зьмяла завея
                                                 Александровіча Андрэя.
                                                 Даношчык Кучар быў праворны:
                                                 Прапаў Зарэцкі, спасся Чорны.
                                                 За недагляд якогась слова
                                                 Душыў забойца Маракова.
                                                 Жыцьцё турмы адведаў кожны:
                                                 Там быў Знаёмы і Дарожны.
                                                 Сярод нявольнікаў зямных
                                                 Прысеў Сымон Баранавых.
                                                 Калі ўжо секлі з-за пляча.
                                                 Прывалаклі Галавача.
                                                 Прыйшлося й мне ў юнацкім ранку
                                                 Папрабаваць „Амэрыканку”.*
                                                                                  (Менская турма)
                                               [* Клішэвіч У. Далячынь. С. 53.]
    [* Нутраная турма НКВД у Менску, пабудаваная паводле амэрыканскай сістэмы. Таму й называлася „Амэрыканка”. (У. Клішэвіч).]
    Такімі трагічнымі падзеямі быў пазначаны ранні перыяд творчасці У. Клішэвіча. Вайна таксама не спрыяла развіццю паэтычных талентаў, і некаторыя вершы, якія тым часам выходзілі з-пад пяра беларускага паэта, на сённяшні погляд не вылучаюцца разнастайнасцю праблематыкі, асаблівымі мастакоўскімі знаходкамі, аднак, з іншага боку, ваенны перыяд пазначаны інтэнсіўнымі пошукамі, пра што пісаў Г. Альгердзіч (Ант. Адамовіч): „Не на апошнім месцы ў нашых случчакоў і Багдановічава ж захапленьне „даўніх форм красой” — праца каля кананічных формаў вершу, рэдкае строфікі, спецыфічных вершаваных формаў розных эўрапейскіх і неэўрапейскіх нацыянальных літаратураў. У гэтым дачыненні першы, бязумоўна, Уладзімер Клішэвіч, гэты, можна сказаць, „Уладзімер IV” нашае вершаванае тэхнікі (пасьля трох папярэдніх Уладзімераў жа — Дубоўкі, Жылкі, Хадыкі), якога сюды асабліва цягне, можа, якраз тая спустошанасць, выдзьмутасьць „ветрам халоднай Сібіры...” У гэтыя ж формы Клішэвіч намагаецца часам уліць і чыста багдановіцкую філёзофію, глыбіню думкі, афарыстычнасць... Той жа Клішэвіч таксама ў клясычных, блізкіх і Багдановічу вобразах” [* Архіўная кніга. С. 201.].
    Гэтая пошукавасць у галіне зместу і формы адчуваецца амаль у кожным вершы Клішэвіча. Паэт звяртаецца да традыцый сусветнай літаратуры, перакладае блізкія парыванням яго душы строфы з Амара Хаяма („Жыцьцё людзей — мучэньні заўсягды, // Не мінаваць народжаным бяды. // Хто не радзіўся, той, каб нашы мукі ведаў, // Ніколі б ён к нам не пайшоў сюды”), з Мэтэрлінка, з Катула. Спрабуе сам пісаць антычным памерам, раскрываючы агульначалавечыя, агульна-хрысціянскія праблемы дабра і зла, шчасця і змагання, радасці і пакутаў у філасофскай элегіі „Пэнтамэтры”. Яна была напісана ў рэчышчы антычнай медытацыі, на аснове запаветаў Бібліі, мудрасці старажытных філосафаў.
                                    Шчасьце ня тое, у жыцьці хто ня падаў ніколі,
                                    Шчасьце — хто змог, упаўшы, падняцца ізноў...
                                    Толькі ты зробіш дабро чалавеку ў цяжкую хвіліну:
                                    Гэта аплаціць табе ён платай праклёну і зла.
                                    Людзі паднімуць на славу цябе аж да неба,
                                    Людзі і кінуць у гразь, славу тваю аплююць.
                                    Жыць чалавеку бяз мэты і цяжкіх змаганьняў —
                                    Век свой дарэмна пражыць, радасьць жыцьця не адчуць.
                                                                                                                     (Пэнтамэтры)
                                                   [* Песьняры Случчыны. С. 40.]
    Адчувалася таксама імкненне паэта паспрабаваць свае сілы ў класічных формах верша („Актава”, „Трыялет”, „Канцона”, газэла „Ня будзь адзінокім”, санеты „Возера”, „Развагі”). Усе гэтыя вершы створаныя ў форме пратэсту і супрацьстаяння катастрафічным падзеям XX стагоддзя. Такім зваротам да класікі, антычных паэтаў Клішэвіч сцвярджаў існаванне вечнага, гуманнага мастацтва, скіраванага на адраджэнне, а не апяванне ці ўвекавечанне разбуральных працэсаў сучаснасці, якіх не ведаў старажытны свет. І ўсё ж не мог паэт у такі цяжкі час не пісаць вершаў пра вайну, якую ён успрымаў як катастрофу касмічнага маштабу.
    Вайна для паэта паўстае праз сімвалы людскога гора — „вечар, магіла, цемра, ноч, зорнае неба” над спакутаванай зямлёй, з якога бліскавіцамі зрываюцца і падаюць-гінуць зоры — людскія душы („Век наш страшны і суровы, // Што дае ён людзям зямлі? // Толькі падаюць з плеч галовы, // Толькі рэкі крыві паплылі...”). Такі прыём касмічнага вымярэння вайны, пашырэння яе прасторы да сусветных маштабаў ужываўся многімі паэтамі і празаікамі, аднак у творчасці Клішэвіча ён не знайшоў свайго далейшага развіцця. Для яго творчай манеры больш уласцівы трагедыйны пафас, які часта спалучаецца з патрыятычна-публіцыстычнай завостранасцю, лозунгавымі дэкларацыямі, асабліва ў вершах „Беларускаму народу”, „На Усходзе хмары чорныя праходзяць”, „Выйду ў поле на родны палетак”:
                                                 На Усходзе хмары чорныя праходзяць,
                                                 Праліваюць мора і крыві, і сьлёз.
                                                 Плакаў я ўчора аб сваім народзе,
                                                 Думаю сягоньня пра ягоны лёс...
                                                 Разагнеце плечы, распусьцеце крыльлі!
                                                 Узьляцеце горда сокаламі ўвысь!
                                                 Як любілі мову, як народ любілі,
                                                 Зашумеце славай, як дзяды калісь!..
                                                 І сказалі ўнукі: — Колькі сілы хваціць
                                                 За народ, на праўду сэрца аддамо,
                                                 Каб на целе нашай Беларусі-Маці
                                                 Не вісела болей цяжкае ярмо...
                                                                                     (На Усходзе хмары)
                                                  [* Песьняры Случчыны. С. 13.]
    Тыя ж агульныя звароты-заклікі да народа характэрныя і для верша „Беларускаму народу”:
                                                 Ты паслухай, народ, аб чым песьня пяе,
                                                 Ты ярмом быў скаваны вякамі.
                                                 Дык бяры ты жыцьцё сёньня ў рукі свае,
                                                 Каб сыны ня былі жабракамі...
    Некаторыя вершы, прысвечаныя радзіме, моладзі, закліканай змагацца за волю, гучаць залішне пафасна-рытарычна („Край! Красуй маладосцю сягоньня, // Песьняй звонкай хай слава зьвініць! // Беларусі ня быць у палоне! // Беларусі рабыняй ня быць!”).
    Вершы пачатковага перыяду творчасці Клішэвіча на Радзіме ні разу асобнай кнігай не выдаваліся, большасць іх (блізу 30) апублікавана ў калектыўным зборніку „Песняры Случчыны” (Слуцак, 1943). У ваенныя гады Уладзімір друкаваў свае вершы на старонках „Беларускай газэты”, „Голасу вёскі”, „Раніцы”, у часопісе „Новы шлях” і ў мясцовай „Газэце Случчыны”, асноўным лейтматывам якіх было: „Хто меч падняў, той згінуў ад мяча...” („Развагі”).
    Многія вершы гэтае пары вызначаюцца філасофскай афарыстычнасцю, арганічнай спалучанасцю разнастайных думак і пачуццяў. Аднак не вылучалася творчасць Клішэвіча шырокай праблематыкай, што тлумачылася, відаць, унутрана-дэпрэсіўным станам паэта. І ўсё ж лепшыя з іх прыкметныя імкненнем усвядоміць сэнс быцця („Жыцьцё”, „Возера”, „Ня будзь адзінокім”), паказаць бясконцасць часу ў параўнанні з імгненнасцю жыцця чалавека, адвечную прыгажосць прыроды („Уцякаў у лес я, у прыроду, // Думаў, там спакой сабе знайду...”, „Залатая восень”, „Трыпціх”, „Вечар”), зразумець месца і ролю паэта ў свеце („Паэту”, „З табою мы заўсёды неразлучны”, „Песьні суму”).
                                                                               * * *
    Другі перыяд творчасці Уладзіміра Клішэвіча, які пачаўся з выгнання ў 1944 годзе, не прынёс асаблівага натхнення і спакою. Духоўны стан паэта першых гадоў выгнання яскрава прасочваецца ў вершах „Конь”, „Ад жаху кроў у маіх жылах стыне”, „Лягу спаць, толькі мне не спіцца”, „Развагі”.
                                                 Здавалася мне, тут іначай,
                                                 Уклад жыцьця людзей другі.
                                                 Ну а цяпер душа крывёю плача,
                                                 Спаткаўшы новыя няволі ланцугі...
                                                                            (Ад жаху кроў у маіх жылах стыне)
                        [* Туга па Радзіме. Паэзія беларускай эміграцыі. Мн., 1992. С. 273.]
    Трапіўшы, як і многія пісьменнікі-эмігранты спачатку ў Германію, потым у Злучаныя Штаты Амерыкі (1948) ён працягваў пісаць, але з усведамленнем, як канстатаваў сам паэту адным з вершаў: „Усё, што мог, распакаваў, // Душы — нідзе не распакую (Распакаваньне”). У такім стане давялося нанова пачынаць жыццё ў чужой краіне, дбаць пра матэрыяльны дабрабыт сям’і, у якой было трое сыноў. Жылі напачатку у Нью-Ёрку (Бруклін). Матэрыяльна было вельмі цяжка. У адным з лістоў да Масея Сяднёва Клішэвіч пісаў: „Пасля двух месяцаў беспрацоўя сабраўшыся з сіламі, адчыніў сваю цырульню, стаў паэт цырульнікам. Чаго мы толькі не рабілі і не прабавалі на гэтым праклятым сьвеце. З усім мы, бясьсільныя, павінны прымірацца і цярпець да адыходу на той сьвет. Нічога іншага нельга зрабіць. Праўду сказаў, здаецца, Лермантаў: „Жыцьцё не варта таго, каб аб ім так турбавацца”.
    Пазней Клішэвіч уладкаваўся на фабрыку, цяжка працаваў, не заставалася часу на кнігі, на паэзію. “Калі выпадае час і калі бывае натхненьне, а ў Амэрыцы, трэба сказаць, рэдка бываюць натненьні, бо за працай сьвету Божага ня бачу, тады я перакладваю сваё натхненьне ў словы — пішу верш. Прачытаю яго разоў два-тры, а пасля падшываю ў свой “Збор твораў” і на гэтым ўсё канчаецца”, — пісаў паэт Ю. Віцьбічу ў 1949 годзе. [* Архіўная кніга. С. 202.]
    І ўсё ж, нягледзячы на цяжкасці матэрыяльнага побыту, Клішэвіч імкнуўся актыўна ўдзельнічаць у беларускім эмігранцкім жыцці. Ён рэдагаваў ратапрынтны часопіс “Беларус у Амэрыцы”, быў сябрам згуртавання “Шыпшына”, лічыў, што беларусам трэба аб’яднацца, мець сваю газету, радыё, часопісы. Пасля ўтварэння радыё “Вызваленьне” пісаў для яго артыкулы, дзе падкрэсліваў, што беларускае слова можа служыць Бацькаўшчыне і тут. На пачатку 50-х Клішэвічы пераехалі ў Каліфорнію (Лос-Анжэлес), затым удалося ўладкавацца выкладчыкам рускай мовы ў адным з каледжаў г. Блумінгтон (штат Індыяна), дзе ва ўніверсітэце працаваў і Масей Сяднёў, колішні сябра Клішэвіча. Не прыжываўся душою да чужыны паэт, хоць і высока неслі яго “крылы думак”, і на гэтай вышыні ён адчуваў сябе „вольным сокалам”. Але як толькі спускаўся з паэтычных мрояў, не „ссыпаліся гукі праменьнем у словы”, яго апаноўвала „мора пустэчы”, словы і думкі знікалі ў невядомасці, агонь паэзіі раптоўна астываў у сэрцы. Прычына была адна:
                                                 Родны край! Як забыць на раўніну,
                                                 На багатых палеткаў красу?
                                                 У выгнаньні свайму яны сыну
                                                 Прывітаным здалёку нясуць...
                                                 Кажны дзень я трывожна згараю,
                                                 Памірыцца з жыцьцём не магу.
                                                 Толькі вы, успаміны аб краю,
                                                 Разганяеце ў сэрцы тугу.
                                                                                    (Родны край)
                                           [* Клішэвіч У. Далячынь. С. 19.]
    Але дзе, як не ў родным краі, музе паэта цяжкія паднявольныя абставіны не далі расцвісці ў поўнай меры? З горыччу прызнаецца ён (верш “Дзень нараджэння”), што на радзіме прапалі яго сляды „праз цяжкія мукі бяззорнай начы, ніхто не прачытае балючых радкоў, а тым больш каго цікавяць яго вершы на чужыне („Навошта я пішу, хто мае ў тым патрэбу? // Марную час, сцякае кроў чарнілам...”). І ўсё ж у выгнанні муза Уладзіміра Клішэвіча жыла толькі радзімай, якая паўставала у вобразе вялікай, старой вёскі Сьцегачы, над якой „закляцьцем павейвала нейкім, валіліся з неба няшчасьці, спакою людзям не было...”
                                                 Сябе прыгадаў я самога,
                                                 Бяры хоць ад болю заплач,
                                                 Плыве сьцегачовых дарога,
                                                 А я — самы большы Сьцягач...
                                                                                               (Сьцягач)
                                                           [* Тамсама. С. 50.]
    Ён пакутаваў ад настойлівай думкі, што здрадзіў радзіме, сваім людзям, якія, здавалася, казалі яму ўслед з дакорам: „Паглядзіце, вунь пайшоў змагар! // Не змагаецца, труслівы, з горам, // А ўцякае, затуліўшы твар...” Ніводнага верша Клішэвіч не прысвяціў чужыне, краінам, дзе давялося жыць у выгнанні. Праўда, у 1949 - 1950-х гадах ён напісаў паэму „Цень сьмерці” і адаслаў у часопіс „Шыпшына”. Аднак Юрка Віцьбіч не апублікаваў гэты твор, што выклікала спрэчку паміж ім і Клішэвічам. У лісце да а. Льва Гарошкі (ад 20 жніўня 1950) Віцьбіч тлумачыў сутнасць спрэчкі. „Наш добры Уладзімер Клішэвіч прыслаў паэму „Цень сьмерці”, якая мае наступны зьмест. Да паэта з’яўляецца цень закатаванага на Калыме й закідае яму пасыўнасьць у змаганьні з бальшавізмам. Паэта адказвае ценю, што няма аніякага сэнсу змагацца, бо ЗША складаецца з карытнікаў, пяцікалёньнікаў, прайдзісветаў і г.д., і неўзабаве ўсё роўна загінуць. Цень цалкам апраўдвае паэта і робіць выстаў: „Як добра, што я ня існую”, а пасьля гэтага зьнікае. Увогуле, „Апушчайцеся, кума, на дно і ня рыпайцеся...” Мяне асабіста гэты твор абурыў.
    Я жыву ў Амэрыцы ўжо без малога год і на сваёй уласнай скуры пазнаёміўся з некаторымі ейнымі мінусамі, але разам з тым ня згубіў здольнасці абстрагавацца ад асабістага. Сёньня ЗША — апошняя надзея ўсяго свабодалюбнага чалавецтва... Есьць у ЗША і карытнікі, і пяцікалёньнікі, але куды больш, непараўнальна больш шчырых патрыётаў свае гордае і магутнае краіны.
    Таму твор Клішэвіча зьявіўся нічым іншым, як пашквілем на ЗША. Ён зьяўляецца таксама пашквілем на нязломных пакутнікаў Калымы, у якіх няма нічога агульнага з чэхаўскімі „лішнімі людзьмі”. Зразумела, што такі твор я ня мог зьмясціць на старонках „Шыпшыны”, бо ён па сваёй мэтанакіраванасьці ня мае нічога агульнага з дэкларацыяй Згуртаваньня. А паэта злуецца. Спадзяюся ўсё ж, што неўзабаве ён зразумее сваю памылку” [* Архіўная кніга. С. 205.].
    І сапраўды, Клішэвіч пазней перагледзеў сваё адмоўнае стаўленне да Амерыкі і ў 1950 годзе пісаў: „Гэта наш сьвяты абавязак... падтрымліваць амэрыканскую сістэму, кіраўніцтва, любіць гэтую краіну, якая ў цяжкую для нас хвіліну дапамагла...” Паэма „Цень смерці” была істотна перапрацаваная і ў 1958 годзе апублікаваная ў часопісе „Прыйсце”. Урыўкі з яе друкаваліся ў „Баявой Ускалосі” (№ 12, 1972). Не толькі паэма „Цень сьмерці”, але і многія вершы пазначаны душэўным надломам, балючай памяццю пра далёкую айчыну, лёс свайго пакалення:
                                                 Дзе толькі не стагналі мы!
                                                 Я з болем часта ўспамінаю
                                                 І воды мутнай Калымы,
                                                 І хвалі сіняга Дунаю.
                                                 Перада мной стаяць дамы,
                                                 Высока цягнучыся ў неба.
                                                 Чаго ні спрабавалі мы,
                                                 Каб толькі мець кавалак хлеба!
                                                 Бязьлітаснасьць жыцьця зямлі!
                                                 Ты слова добрага не варта,
                                                 Каб на страшэнным караблі
                                                 Трымацца так цябе ўпарта.
                                                                         (Дзе толькі не стагналі мы)
                                                 [* Туга па Радзіме. С. 277.]
    Драматызм светаўспрымання даходзіць наагул да таго, што паэт сумняваецца ў стваральнай дзейнасці чалавека („прашуміць над жыцьцём чалавечым // дасягненьняў ягоных чума...”) і выказвае пажаданне:
                                                 Хай на небе згушчаюцца хмары,
                                                 Каб людзей на праклятай зямлі,
                                                 Як пярун нябывалы ўдарыць,
                                                 Больш ніколі сьляды ня былі...
                                                                           (О зямля, о нямая плянэта)
                                                      [* Архіўная кніга. С. 217.]
    У некаторых вершах паэт шчыра прызнаецца, што ён, песіміст, адчувае „духовы надлом”, адзіноту „між людзей і без людзей...” Аднак гэты „духовы надлом” раствараўся ў вышынях творчасці, бо ведаў паэт, што на гэтым бязлітасным шляху зямлі жылі і пакутавалі вялікі Дантэ, выгнанніцкі лёс якога нагадваў Клішэвічу ўласна перажытае („I на шляху выгнанца ты // Зямное бачыў толькі пекла...”), і сусветнавядомаму паэту ён прысвяціў верш „А.Дантэ”, мудры Сакрат, які на вачах у шматлікіх вучняў бясстрашна выпіў кубак атруты („Сьмерць Сакрата”), геніяльныя Янка Купала і Якуб Колас (вершы „Сьмерць Янкі Купалы”, „Памяці Якуба Коласа”). Глыбокі водгук у душы беларускага паэта знаходзіла творчасць класікаў, асабліва антычных заходнееўрапейскіх (Анакрыён, Лукіян, Платон, Шэлі, Шылер, Гётэ), многія радкі якіх ён перакладаў на родную мову.
    Вершы Клішэвіча розных гадоў друкаваліся на старонках эмігра-нцкіх часопісаў („Шляхам жыцьця”, „Баявая Ускалось”, „Шыпшына”, „Беларуская думка”, „Веда”, „Прыйсце”, „Сакавік”). Газета „Бацькаўшчына” (1953, № 41-42) змясціла цыкл выбраных вершаў паэта, прысвечаных жонцы і духоўна блізкаму сябру Марыі Клішэвіч („Беларускаму народу”, „На Усходзе хмары чорныя праходзяць”, „Разьвітаньне”, „Сад”, „Жураўлі”, „Возера”, „Час”, „Тэзей”, „На пляжы”, „Рым”, Што на сьвеце людскія ахвяры”, „Навошта я пішу”, „Хочаш плач”). У часопісе „Шыпшына” Клішэвіч апублікаваў верш Тодара Кляштарнага „Сад” („Люблю твой ціхі, сумны голас”), вынесены ім з Мінскай турмы пасля расстрэлу гэтага таленавітага паэта.
    Задумваючыся над перажытым, над сваімі „танталавымі мукамі”, шматпакутным лёсам Бацькаўшчыны, Клішэвіч прыходзіць да сумнай высновы, што Беларусь, у мінулым магутная еўрапейская дзяржава, падобна некалі слаўнаму Рыму („Рым”), што „класічна сам прыйшоў да заняпаду”, таксама набліжаецца да свайго канца. Аднак гэтыя супярэчлівыя імгненні роспачы, безнадзейнасці адступалі, змяняліся верай у несмяротнасць народа. У прачулым вершы „Сыны” паэт, наадварот, выказвае спадзевы, што яго нашчадкі будуць жыць у садзе-Беларусі, і ён бачыць „родных, мілых дзяцей” кветкамі ў ажыўшым вясновым садзе на бацькоўскай зямлі, над якой звініць радасць „залатой пары”.
                                                 Можа для вас, дарагіх,
                                                 Казкаю радасьць прарочыць?
                                                 Мне асьляпіла на міг
                                                 Ласкай дзіцячаю вочы...
                                                                                   (Сыны)
                                               [* Клішэвіч У. Далячынь. С. 46.]
    Многія вершы Клішэвіча ўвайшлі ў анталогію беларускай паэзіі, выдадзеную ў Мюнхене (1955) пад назваю „Ля чужых берагоў”. Першы асобны зборнік вершаў паэта быў апублікаваны ў Саўт-Рыверы (штат Нью-Джэрсі) у 1964 годзе пры спрыянні Саюза беларуска-амерыканскай моладзі (СБАМ) з асабістай падзякай аўтара. Ён даў кнізе сімвалічную назву ,Далячынь” і змясціў там большасць вершаў, напісаных у 30-50-х гадах. Гэты першы паэтычны асобнік Клішэвіча рэдагаваў і выдаў у сваёй друкарні „Адгук” Я. Золак. У аснову Далячыні” былі пакладзеныя таксама вершы з рукапіснага зборніка Клішэвіча „Мора гневу”, напісанага паэтам за гады жыцця ў Еўропе і Азіі.
    У архіве Беларускага інстытута навукі і мастацтва (Нью-Ёрк) захоўваюцца два варыянты гэтага зборніка — рукапісны і друкаваны на машынцы, з невялікай прадмовай аўтара: „Многа часу канула ў вечнасьць, а за гэты час зроблена надта мала. Невялікі зборнік — падлік жыцьця, працы і настрояў ў Эўропе і Азіі. Аўтар. 25 сьнежня 1947” [* Архіўная кніга. С. 210.]. Цяпер вершы і пераклады Клішэвіча са зборніка „Мора гневу”, якія не ўвайшлі ў Далячынь”, і тыя, што захоўваюцца ў Нью-Ёркскім архіве фундацыі П. Ключэўскага, апублікаваныя ў „Архіўнай кнізе” („Вечна сьмяюцца і плачуць”, Да вас, палі, лясы і сёлы”, „І жыцьцё і нямая трывога”, „Кажуць мне, што я сьмяюся мала”, „Не кажы ты болей мне аб шчасьці”, „О зямля, о нямая плянэта”, „Сумная песьня”, „Тое ў вечнасьць паспела адплысьці”, „Увесь мінулы час”, „У забоі”, „Я нічому цяпер не дзіўлюся” ды інш.). Гэта пераважна вершы, напісаныя ў саракавыя гады — перыяд драматычна-ўпадніцкіх настрояў паэта, час, калі ў мінулым „засталіся крыжы”, а сёння „ў большай сябе адчуваю бядзе, // Бо нікому я нават ня трэба...” Падобныя настроі яскрава прасочваюцца ў вершы „Сяднёў і я”, дзе раскрываюцца блуканні беларускіх паэтаў у пошуках працы па агромністым і абыякавым Нью-Ёрку. У такія хвіліны роспачы асабліва балючым рабілася адчуванне: „Хто на векі-вечна Бацькаўшчыну кіне // шчасьця не спаткае на зямлі нідзе...”
    Вершы Клішэвіч працягваў пісаць і далей, але найвышэйшым дасягненнем яго творчасці пазнейшага перыяду (60 - 70-я гады) стала манументальная паэма „Васіль Каліна”, выдадзеная ў Лондане ў 1965 годзе. Яна складаецца з 10 раздзелаў, напісаных дзесяцірадкоўямі традыцыйным беларускім вершам. Твор гэты карыстаўся вялікім поспехам у суайчыннікаў замежжа. На выхад паэмы часопіс „Беларуская думка” (1965, № 8) змясціў водгукі літаратараў: „Яна (паэма) належыць да тых твораў, каторыя чытаюцца па некалькі раз. Вашая паэзія, як крыніца жывой вады, нурцуе між моднага мадэрнізму. Гэта — вялікі ўклад у нашу нацыянальную літаратуру...” (К. Акула).
    „Вельмі цешуся з выхаду ў сьвет твае паэмы „Васіль Каліна”. Гэта сапраўды каштоўная літаратурная праца, якая займае ў скарбніцы нашае мастацкае літаратуры на эміграцыі адно з першых месцаў...” (А. Змагар). Міхась Кавыль параўноўваў Клішэвіча з Лермантавым і Грыбаедавым. „У „Васілю Каліне”, як і ў „Горе от ума”, — адзначаў Кавыль, — шмат такіх пэрлаў, якія, думаю, будуць жыць у народзе як пасловіцы: „Радні ты іх ці не радні, а ўсё ж яны з адной радні”, „Ніякай радасці не маю і мець назолы не хачу”, „На тварах радасць не цвіце, калі пустэча ў жываце” і шмат іншых. Ёсць і ўдалыя метафарычныя сказы, а галоўнае — палёт думкі, шырыня, размах. Маладзец ты, скажу па совесці. Хвалю. Золак збіраецца напісаць артыкул пра тваю творчасьць. Твой М. Кавыль” [* Голас Радзімы. 1994. 10 сакавіка.]. (Артыкул Я. Золака „Чытаючы „Далячынь” і „Васіль Каліна” У. Клішэвіча” быў змешчаны ў часопісе „Беларуская думка”, 1965, № 8. — Л. С.)
    Паэму „Васіль Каліна” можна назваць вершаваным раманам ліра-эпічнага накірунку і па аб’ёме, і па глыбокай змястоўнасці. Аўтар разгортвае шырокую панараму жыцця беларускага грамадства першай паловы XX стагоддзя, выяўляе індывідуальна-псіхалагічныя якасці галоўных герояў — прадстаўнікоў творчай інтэлігенцыі, выхадцаў з сялянскага асяроддзя, паказвае іх непаўторны духоўны свет, драматызм лёсаў.
    У паэме (дарэчы, аповед у ёй вядзецца як аб’ектывізавана, так і ад аўтарскага „я”) некалькі лірычных вымярэнняў часу і месцаў дзеяння: поўдзень Случчыны, дзе нарадзіліся і жылі галоўныя героі твора, Мінск 30-х гадоў, студэнцкія асяродкі Вышэйшага педінстытута і Мінскай кансерваторыі, куды адпаведна паступілі на вучобу Васіль Каліна і Галіна Шэлег. Далей — Смаленск, Дняпро, Палессе, Сож, мясціны, дзе працаваў на летніх вакацыях Васіль з навуковай экспедыцыяй прафесара Глебава, а затым Мінская турма, Гулагаўскія этапы, Калыма, капальня Ат-Урах. Гэта тыя мясціны і гады, на прасторах якіх пульсуе памяць аўтара твора, шмат у чым біяграфічнага, цікавага неардынарнасцю асабістых чалавечых лёсаў, а таксама гістарычнымі вехамі, падзеямі, перажытымі краінай. Жывучы ў далёкай сонечнай Каліфорніі, дзе ніколі не бывае зімы, Клішэвіч думкамі пераносіцца на радзіму, узнаўляе падзеі трыццаці гадовай даўніны, і моц паэтычнага натхнення лёгка і нязмушана водзіць яго пяром.
                                                 На поўдні Случчыны багатай,
                                                 Сярод палёў і сьпелых ніў,
                                                 Дзе клён шумеў над беднай хатай, —
                                                 Васіль Каліна ціха жыў.
                                                 Там дзед яго пражыў жыцьцё
                                                 І адыйшоў у нябыцьцё.
                                                 Ды толькі помнік — крыж пахілы —
                                                 Жыцьцю дзядоў і іхным мукам
                                                 Стаяў адзін, як сьведка ўнукам,
                                                 Ускрай зарослае магілы...
                                       [* Клішэвіч У. Васіль Каліна. Лондан, 1965. С. 7.]
    Асноўная лірычная плынь твора, аўтарскія адступленні, праз якія яскрава выяўляюцца філасофскі роздум і светапогляд самога паэта, замілаванасць да роднага краю, характарыстыка галоўных герояў ад дзяцінства, ранняга юнацтва да студэнцкага сталення раскрываюцца на працягу першых раздзелаў паэмы. Аўтар імкнецца паказаць лепшыя працоўныя традыцыі, звычаі, побытавы лад сялянскай сям’і, тыя маральныя асновы жыцця беларусаў, на якіх выхоўваўся Васіль Каліна, гартаваліся нацыянальная свядомасць, самакаштоўнасць асобы галоўнага героя. Гэта і песні маці, казкі, паданні роднай зямлі, вераванні і абрады. Маляўнічы, цікавы каларыт іх паўстае праз аўтарскае апісанне хрысцінаў, якія адзначалі на святой нядзелі Сцяпан і Арына Каліны з радаснай нагоды народзінаў сына. А з якой замілаванасцю згадвае аўтар любыя з маленства лясы, лугі і палеткі, рэчкі і крыніцы, беларускую восень, зіму, вясну і лета, сярод якіх гадаваўся ён сам ды галоўны герой паэмы.
                                                 Прыемны белы сьнег зімою
                                                 B моцны студзеньскі мароз,
                                                 Калі ўздоўж вуліц чарадою
                                                 Рады прыбраныя бяроз
                                                 Стаяць у срэбранай красе,
                                                 Як вецер ласкава трасе
                                                 Дадолу мяккія пушынкі
                                                 І як ссыпаюцца рупліва
                                                 Сьняжынкі к сонцу пералівам,
                                                 Калі калышуцца галінкі...
                                                        [* Тамсама. С. 17.]
    Усё гэта з дзяцінства фармавала характар Васіля Каліны, у якім аўтар увасобіў тыповыя рысы беларусаў: працавітасць, памяркоўнасць, спагадлівасць, шчырасць, шчымлівую любоў да ўсяго роднага „і вечна сумную трывогу, // незразумелую нікому...” Далей, на працягу наступных раздзелаў, характарыстыка галоўнага героя „абрастае” новымі рысамі, падрабязнасцямі, дапаўняецца ўласцівасцямі, абумоўленымі вонкавымі, агульнагістарычнымі падзеямі. Праз Беларусь кацілася Першая сусветная вайна, пачалася акупацыя кайзераўскімі войскамі, адбыліся лютаўская і кастрычніцкая рэвалюцыі, белапольская акупацыя, грамадзянская вайна, падзел Беларусі, памятны для ўсіх беларусаў 25 Сакавік, антыбальшавіцкі Слуцкі збройны чын, у якім удзельнічаў і загінуў бацька Васіля — Сцяпан Каліна, — аўтар пункцірна праводзіць усе гэтыя значныя вехі нацыянальнай гісторыі праз вясковае дзяцінства галоўнага героя. Застаўшыся з маці, сялянкай-удавой, Васіль прайшоў усе ступені сіроцкай вясковай школы, якая, хоць і вельмі цяжкай была, скупой на радасці, але дапамагала „вырошчваць поглядаў асновы”, разумець складаныя з’явы ў гэтым супярэчлівым свеце, прыглядацца да падзей, вучыцца жыццю. Але такой навукі не ставала. І аўтар выводзіць свайго героя з вясковага кругабегу дзён у вялікі свет пазнання. Ад асэнсавання філасофскіх ідэй, тэорый, светапогляду знакамітых — Сакрата, Спінозы, Бэрклі, Канта, Фоербаха, Шапэнгаўэра — да непрымання „цёмных ідэй Маркса”, тэорыі надчалавека, „праклятага духу Макіявелі”, асуджаных Дастаеўскім учынкаў Раскольнікава і Смердзякова.
    Гэтае „пазнанне існасці” паглыблялася Васілём Калінам асабліва ў студэнцкія гады ў сталіцы, але як разыходзіліся яго веды, светаўспрыманне з рэальным жыццём, з тым, што пачалося ў 30-х гадах у краіне. Перад героем паэмы паўстае шмат пытанняў, на якія ён не можа знайсці адказу, хоць, здавалася, і меў уяўленне пра „праўдзівы грунт дарог” для сваёй Бацькаўшчыны-Беларусі. Найперш ён не можа зразумець, „нашто гнятуць сялян калгасам, // уводзяць паншчыны аджытак?” Чаму праводзяць калектывізацыю далёкія ад жыцця сялянаў людзі, накшталт камісара Шлёмкі Гака, былога „гандляра рызьзя і мазі”? За што „людзей як быдла ў вагоны энкавэдысты зацяглі” і гоняць „к Сыбіру эшалоны”?
    Шмат у савецкай літаратуры напісана твораў пра калектывізацыю, але не мелі аўтары магчымасці так адкрыта-праўдзіва, як у паэме Клішэвіча, смела і бескампрамісна гаварыць пра злачынныя метады, ды і наагул саму антыгуманную ідэю сталінскага „вялікага пералому” ў жыцці сялянства. Такія памкненні былі ў многіх аўтараў, што пісалі па гарачых слядах падзей („Вязьмо” М. Зарэцкага), але толькі з аповесцяў В. Быкава 90-х гадоў („Аблава”, „Сцюжа”) пачалося раскрыццё сапраўдных падзей, звязаных з 30-мі гадамі.
    Клішэвіч без усялякай ідэалагічнай зашоранасці называў рэчы сваімі імёнамі („Народ загнаны пад прымус, // Сягоньня ён, як сам
Ісус, // Ахвяра здрады, таннай платы // Нясе свой цяжкі крыж пакуты...”).
                                                 Не вымераць такога болю.
                                                 Народ у путах і ярме.
                                                 Цяжкое выпала на долю —
                                                 Хадзіць на волі ў турме...
    Герой паэмы часта задумваецца: чаму па беларускіх вёсках так многа прышлых жабракоў? („Так з’еў калгас галоднай сьмерцю // аж шэсць мільёнаў украінцаў...”). Чаму так цяжка жывуць рабочыя ў горадзе? Жывучы ў студэнцкім асяроддзі на галодным пайку, блізка назіраючы побыт творчай інтэлігенцыі, пісьменнікаў, бо і сам спрабаваў пісаць вершы, Васіль Каліна яшчэ больш упэўніваецца, што вонкава прыгожыя, праўдзівыя лозунгі савецкай улады толькі лозунгамі і застаюцца („лёзунг роўнасці і волі — мана...”).
    У аўтарскіх адступленнях чацвёртага і пятага раздзелаў паэмы, якія можна назваць кульмінацыйнымі момантамі духоўнага жыцця галоўнага героя і самога аўтара, шырока раскрываецца эпоха 30-х гадоў, адчуваецца ледзяны подых набліжэння піка сталінскіх рэпрэсій. У літаратуры тым часам правілі баль крытыкі-аглабельнікі, артыкулы якіх былі падобныя на даносы, пісьменнікі не маглі прамовіць праўдзівага слова пра становішча свайго народа, а ў тых, хто „не скакаў пад гадаў дудкі”, была стаптаная душа, „была адна жывым дарога, // або турма, або скарыся...”, яны залічаліся ў „нацдэмы”, „ворагі народу”. І нават тым, хто, не хаваючы вольнасць думак, пісаў пра „залатую восень, як пасьпелую красу”, „кружэньне бусла, крык гусіны”, захапляўся прыгажосцю беларускага паэтычнага слова — затыкалі „анучай бруднай рот”. Змрочная атмасфера 30-х гадоў перадаецца аўтарам адпаведнай моўнай афарбоўкай: „у сэрцы зьзяе кроўю рана”, „ланцуг на целе”, „з кусаннем звязаны даносы”, „сьцягоў чырвоных кавалі // дарогай могілкаў вялі”, „трывожна крочыла сталіца, // на вуснах цяжкая пячаць”, „кругом нявольніцтва пужала, // гняло душу да самых пят”. Клішэвіч, як і яго герой Васіль Каліна, рашуча выступае супраць тых беларусаў, хто не верыць ва ўласныя сілы, спадзяецца на моцнага суседа або правадыра.
    Усім зместам свайго твора аўтар заклікае сумленных беларусаў „не прадаваць сэрца за лыжку кашы”, а дасягаць „духовай вышыні”, нацыянальнай сведамасці, не страціць сваё „я” — нашчадка Рагвалода, Усяслава, бо дарога ў беларусаў адна: „змаганнем вылезьці з ярма”.
    Далей аўтар вядзе свайго героя дарогамі Смаленшчыны („Смаленск! Ты слава нашых продкаў...”) ад вытокаў Дняпра да прастораў Палесся, каб паказаць і сцвердзіць веліч і хараство беларускай зямлі. Перад чытачом разгортваюцца маляўнічыя краявіды, спор летняй сялянскай працы.
    Але была ў аўтара і іншая мэта — паказаць, як сталее, набіраецца досведу Васіль Каліна, як умацоўваецца яго светапогляд. Ставячы свайго героя побач з вучоным-энцыклапедыстам Глебавым, Клішэвіч сцвярджае ідэю сапраўднай дружбы двух суседніх народаў, заснаванай на ўзаемапавазе і ўзаемадапамозе, роўнасці, шчырасці. Прафесар Глебаў — рускі інтэлігент у вышэйшым значэнні гэтага слова, са старажытнага дваранскага роду, чалавек, які валодаў многімі мовамі, жыў у Парыжы — выдатна ведаў беларускую гісторыю, культуру, захапляўся М. Багдановічам, Я. Купалам, быў зачараваны мастацтвам слуцкіх паясоў, музыкай гусляў і цымбалаў. Васіль здзіўляўся і высока цаніў глыбокую эрудыцыю прафесара, пераймаў ад яго ўсё, што мог, ставіўся з даверам і павагай. Паміж імі ішлі размовы на самыя розныя тэмы, але галоўным чынам пра падзеі ў краіне. Погляды на іх часта не супадалі, аднак у адным яны пагаджаліся, што пад „яркім сонцам Джугашвілі // нідзе, ніхто ня меў спакою...” Стары прафесар прадбачыў, чым абрынецца на людзей культ асобы Сталіна. Васіля Каліну ў такім разе найперш непакоіла становішча Беларусі, уласны лёс, бо ўжо каціліся хвалі арыштаў нацдэмаў, мадэляваліся „контррэвалюцыйныя”, міфічныя арганізацыі і змовы.
                                                 Цярпеньня край, пакут і гора
                                                 На пракрыжоўваньні дарог
                                                 Гарэў пакутліва ўчора
                                                 У вагні чужацкіх перамог.
                                                 Няма ў нас пядзі на зямлі,
                                                 Дзе б кроў на ёй не пралілі.
                                                 Хто ня глуміўся над табою?
                                                 Мой родны край! Скажы, нашто ты —
                                                 Усходу й Захаду вароты,
                                                 Крывёй заліта поле бою?
                                          [* Клішэвіч У. Васіль Каліна. С. 92.]
    Аднак пакуль абрынецца на маладога чалавека, „нацдэма” Каліну, глум і здзек павальных рэпрэсій, захопіць яго „шчаслівага каханьня рай”. Паланіла яго сэрца Галіна — студэнтка кансерваторыі — незвычайнай прыгажосцю, цудоўным голасам, якімі яе надзяліла родная Случчына. Цэлымі старонкамі, замілавана і паэтычна, апісвае аўтар вясну іх кахання, сустрэч, радасных пачуццяў, светлай веры ў тое, што „навекі ім не разлучыцца”. Вобраз Галіны ўпершыню ўводзіцца ў агульную тканіну твора толькі з сёмага раздзела. Аповед аўтара пра сям’ю Шэлегаў — самастойная навела, якая па-свойму дапаўняе і ўпрыгожвае паэму. Цікавыя тут вобразы маці, з яе адвечнымі клопатамі сялянкі, любоўю да дзяцей, бацькі — Цімоха Шэлега, які адважна змагаўся за савецкую ўладу на франтах грамадзянскай вайны, а ў мірны час у роднай вёсцы ствараў калгас, быў узнагароджаны ордэнам Леніна. Але цэнтрам і любоўю сям’і, дзе расло трое сыноў, была дачка Галіна, якая з дзяцінства была „кранута песьняю да болі” і, па яе ўласных словах, „Сымон-Музыка” быў ёй „братам па духу”. Судакрананне многіх радкоў паэмы Клішэвіча з „Новай зямлёй” і „Сымонам-Музыкам” Я. Коласа відавочнае. Гэта адчуваецца і ў рытміцы паэтычнага верша, апісанні побыту сялянскіх сем’яў і сапраўды беларускім духам блізкая паэма „Васіль Каліна” коласаўскім шэдэўрам. І галоўнае, Уладзімір Клішэвіч следам за Я. Коласам сцвярджае, якая багатая на таленты і прыгожых людзей беларуская зямля. Аднак Клішэвіч, адпаведна часу, напісаў трагедыйны твор.
    Апошнія раздзелы паэмы „Васіль Каліна” — крыжовы шлях герояў, тыповы для нацыянальна сведамых беларусаў, жыццё якіх у 30-х гадах абрывалася на самым узлёце. Ператрываўшы цяжкія пакуты арышту, бясконцых допытаў-канвеераў, калі вязняў дапытвалі бесперапынна па некалькі сутак, катаваннямі змушаючы падпісваць сфабрыкаваныя следчымі пратаколы, катаржныя этапы Гулага („О, Беларусь, тваіх сыноў // Пячэ жалеза кайданоў, // Вязуць на мукі і пакуты...”). Васіль Каліна памёр на Калыме. Галіна не вытрымала няшчасцяў, бо ў Гўлагу загінуў не толькі каханы чалавек, але і яе старэйшыя браты, бацька, які быццам бы меў сувязь з „ворагам народу” Тухачэўскім, ваюючы пад яго камандаваннем.
    Здавалася б, нічога новага ўжо нельга сказаць пра сталінскія рэпрэсіі пасля мноства кніг, успамінаў вязняў Гулага, аднак паэма Клішэвіча — выдатны, таленавіты твор — яшчэ раз выносіць свой прысуд крываваму таталітарызму. Праўда пра мільённыя ахвяры сталінскай пары будзе бясконца папаўняцца новымі звесткамі, пакуль будуць стварацца, існаваць такія кнігі. Як сказаў паэт: „На свеце праўда не загіне, // Пра іх раскажуць песьняры...”
    Клішэвіч пісаў сваю паэму ў 60-х гадах, калі ў савецкай літаратуры падобных твораў не было. Паэт мужна і праўдзіва раскрываў трагічныя падзеі сталінскай эпохі. Асаблівую ўвагу ён засяродзіў на вынішчэнні цвету беларускай нацыі — працоўнага сялянства і найбольш сведамай часткі творчай інтэлігенцыі.
    Акрамя шматлікіх натуралістычных малюнкаў калымскай катаргі ў паэме рассыпаны розныя адзнакі 30-х гадоў. Згадваецца тэрор пасля забойства Кірава, арышты пісьменнікаў, прафесараў, выкладчыкаў педінстытута, дзе вучыўся Васіль Каліна, апавядаецца пра трагічныя лёсы Галадзеда, Чарвякова, Гартнага. Дакладна перададзена сцэна камсамольскага сходу, на якім асуджалі і выключалі Галіну Шэлег за тое, што не выраклася сваіх родных і блізкіх, абвешчаных „ворагамі народу”.
    Трагічна, смерцю галоўных герояў заканчваецца паэма Клішэвіча, аднак закладзены ў ёй пачаткі жыццясцвярджальнага пафасу, бо „ідэя вольнасьці ня гасла // I ў тыя цяжкія часы...” Гэты аптымізм твора шырока праяўляецца ў аўтарскіх адступленнях да кожнага з дзесяці раздзелаў паэмы:
                                                 Я веру ў народ мой сьмелы,
                                                 Сыны твае праз ночы муць
                                                 Штандар наш бел-чырвона-белы
                                                 Да перамогі данясуць.
                                                 Жаданы доўга прыйдзе дзень,
                                                 Няволя станецца як цень,
                                                 Сьцюдзёны віхар пройдзе міма
                                                 І будзеш ты, мая радзіма,
                                                 Цьвісьці шчасьліваю на волі...
                                            [* Клішэвіч У. Васіль Каліна. С. 29.]
    І ўсё ж твор быў бы аднабаковы, калі б аўтар, раскрываючы трагічны лёс героя, у якім шмат асабіста перажытага, не паказаў бы яго ва ўсёй шматграннасці ўзаемадачыненняў і ўзаемасувязяў з людзьмі, навакольным светам. А свет жыў, нягледзячы ні на што, па агульначалавечых законах, як жыла прырода, народ са сваім вякамі ўсталяваным ладам, дзе была свая гармонія, прыгажосць, святло і радасць. Пра паэму „Васіль Каліна” можна сказаць словамі паэта: „Вялікая там творчасць мастака, // Дзе формай змест апрануты ўмела...” Нельга не пагадзіцца з меркаваннямі М. Мішчанчука, які пісаў наконт паэмы: „Калі чытаеш твор Уладзіміра Клішэвіча, ствараецца ўражанне, што большую каштоўнасць, чым сямейна-бытавы сюжэт, мае яго „аздабленне” — пейзажныя замалёўкі, экскурсы ў мінулае, суб’ектывізаваныя карціны хрэсьбінаў, студэнцкага жыцця, публіцыстычныя споведзі-разважанні пра лёс краіны ў пераломны час. Знітаваныя ў адно цэлае, яны адкрываюць нам самога мастака — чалавека-патрыёта, філосафа, палітыка, эрудыта і да таго ж надзвычай эмацыянальнага, узрушанага, нацыянальна свядомага...
    Некаторыя лірычна-філасофскія адступленні аўтара даюць фору палітыкам — так глыбока разбіраецца аўтар у сутнасці таго, што адбываецца на абсягах савецкай краіны ў даваенны і пазнейшы час...” [* Мішчанчук М. Літаратура беларускага замежжа: Навуч. дапам. Мн., 1996. С. 88.]
    І сапраўды, хоць і добра разумеў Клішэвіч, што адбывалася ў Беларусі ў савецкія часы, аднак пачуццё радзімы, бясконцы сум па ёй вызначалі жыццё паэта на чужыне. Пра гэта сведчаць настальгічныя вершы: „Што на свеце людскія ахвяры”, „Смутак па Радзіме”, „Папярэджаньне”, „На чужыне”, „Кідай, паэт...”, „Віхры сьмерці”, „Запавет на чужыне”, „Старасць на чужыне”, „Шумяць ад ветру кіпарысы ўсцяж”.
                                                 Шмат чаго паспытаць давялося
                                                 На сваім невясёлым вяку.
                                                 Нават пушчы ад болю галосяць,
                                                 Калі іх пад карэньне сякуць.
                                                 Скалясіў я і сушу, і воды,
                                                 Адпакутаваў шчырай душой.
                                                 Не да густу мне захаду подых,
                                                 Я тут шчасьця нідзе не знайшоў.
                                                                                               (Віхры сьмерці)
                                                      [* Туга па Радзіме. С. 290.]
    Вершы 50 - 70-х гадоў — адзнака новых стылявых пошукаў дзеля больш выразнага раскрыцця ўнутрана-спавядальнага, душэўнага настрою паэта, — напісаны ў форме медытацыі!, элегій, лаканічных чатырохрадкоўяў, у якіх па-мастацку доказна і прачула-эмацыйна гучыць адзін матыў — матыў страты радзімы і звязаныя з ім адчуванні лірычнага героя. Падобныя пачуцці, перажыванні былі ўласцівыя і раннім творам Клішэвіча, але цяпер, пасля глыбокага асэнсавання становішча Бацькаўшчыны ў паэме „Васіль Каліна” — гэтай аптымістычнай трагедыі — паэт востра перажываў сваё вымушанае расстанне з роднай зямлёй. Кампазіцыя гэтых вершаў-элегій пабудаваная часцей за ўсё па схеме доказу ад супрацьлеглага, немагчымага, але вельмі пажаданага.
                                                 Калі б сюды буслы ляталі,
                                                 Калі б тут ластаўкі жылі.
                                                 Мы б крыху меней сумавалі
                                                 За морам на чужой зямлі...
                                                                                    (На чужыне)
                                                       [* Тамсама. С. 287.]
    Дарэчы, гэты верш вельмі спадабаўся Канстанцыі Буйло. Яе з паэзіяй Клішэвіча пазнаёміла журналіст Дзіяна Чаркасава, якая працавала намеснікам рэдактара газеты „Голас Радзімы”. Старэйшая беларуская паэтэса адзначала: „Па адным гэтым вершы бачу, што Клішэвіч — паэт. І як натуральна, лёгка вымавіўся верш” [* Голас Радзімы. 1994. 10 сакавіка.]. Не мог прыжыцца беларускі паэт у Амерыцы. Яго душу лячылі ўспаміны, і толькі радзімай натхнялася яго песня. Звяртаючыся да свайго верша, з якім прайшоў цярновы шлях, паэт пісаў: „Зямнога рабства ланцугі скідаю я з сябе самога, // І ў свет чароўны, у свет другі мне адчыняецца дарога...” Аднак і свет паэзіі Клішэвіча гэтага часу быў напоўнены тугою і папярэджаннем іншым. Аўтар на сваім вопыце пераканаўся — „нам гэты свет зусім не па плячу” і засцерагаў нашчадкаў: „Трымайцеся вы роднае зямлі, // Як дзеці матчынай трымаюцца спадніцы”. У гэтыя гады прыйшло горкае расчараванне ў вартасці беларускай справы на чужыне.
                                                 Не пазнаю я вас, суродзічы мае,
                                                 Дзе ваш парыў? Дзе вашы намаганьні?
                                                 Дзе ваш запал змаганьня, перамог?
                                                 Патухла ўсё так хутка на выгнаньні,
                                                 Гарачы вугаль попелам залёг...
                                                [* Беларуская думка. 1965. № 8. С. 12.]
    Паэту здаецца, што ён „зіубіў сваю ідэю”, што яго „душаць сілы, давяць сілы — духі цемнаты” („Вар’ят”), што ён больш не знойдзе дарогі дадому („Зязюля”):
                                                 І няма канца балючым думам,
                                                 Мне тугі да сьмерці не суняць.
                                                 Я хацеў бы разьвітацца з сумам
                                                 І яго на радасьць памяняць.
                                                 Толькі радасьць ад мяне далёка.
                                                 Сябра сум працягвае руку.
                                                 Вось таму сьпяваў я ненарокам
                                                 Песьні суму на сваім вяку.
    У вершах апошняга перыяду мяняецца нават рытмічна-інтанацыйная будова, найбольш ужываюцца ямбічныя стопы, частыя паўторы, мастацкія тропы звычайна змрочных колераў, каб перадаць глыбокі драматызм уласных перажыванняў („Не рад ты ні сонцу, ні дому, // Як страшная доля такая...”, „Чытай па твару рысах, // Як я душою высах...”, „Жыцьця майго ламаная крывая // Спускаецца абрывіста наніз”, „Грукаціш ты, мой лёс безгалосы, // Як па грэблі драўлянай калёсы...”).
    Можна зразумець становішча паэта, які апынуўся ў безвыходнай сітуацыі — страчана, але існуе недзе Бацькаўшчына, а тут ён „на апошнім паўстанку”, што не мае назвы, „у моры пустэчы”, „на чужой зямлі”, тут „пасівела яго песьня, стаўся безгалосым лёс у цяжкіх муках бяззорнай ночы” і не стае сілаў „выліць душу ў горычы слоў...” Сітуацыя, якую апісваў у сваіх вершах Янка Купала („Паязджане”, „У дарозе”, „Буралом”, „У вырай”, 1918), перажываючы за Беларусь, якая апынулася на трагічных пераломах гісторыі (кастрычніцкі пераварот, грамадзянская вайна, разгон бальшавікамі БНР), і жывую душу паэта быццам закалочвалі ў труну („цёмна, як у дамавіне...”). Клішэвіч міжволі выказвае тыя ж адчуванні, але ўжо з прычыны асабістай трагедыі.
                                                 Што на сьвеце людскія ахвяры...
                                                 Да ўсяго на зямлі я прывык.
                                                 Голас мой у духовай Сахары —
                                                 Прадсьмяротны апошні крык.
                                                 Мне ўсё роўна, куды ні ідзём мы,
                                                 над усім стаўлю кропку адну.
                                                 Чую, мне пахавальны знаёмы
                                                 убівае цьвікі ў труну...
                                                  (Што на свеце людскія ахвяры)
                                                      [* Туга па Радзіме. С. 280.]
    Нідзе не бачыў выйсця паэт са свайго хваравітага стану. Заставалася адно — сказаць сабе самому:
                                                 Кідай, паэт, а то душа астыне,
                                                     Ты край чужы!
                                                 Пра горкі лёс далёка на чужыне
                                                     Ты раскажы.
                                                 Я сам свае над гадоваю цені
                                                     Пераламлю.
                                                 Ты апусьціся цьвёрда на калені,
                                                     Цалуй зямлю.
                                                 Калі цябе хто-небудзь запытае,
                                                     Скажы яму:
                                                 — Радзімы-маці кветка дарагая —
                                                     Мяжа ўсяму...
                                                                                            (Кідай, паэт)
                                                            [* Тамсама. С. 288.]
    І гэта не толькі паэтычныя дэкларацыі. Уладзімір Клішэвіч жыў радзімаю не толькі ў вершах. У 1965 годзе, калі выйшла ў свет паэма „Васіль Каліна”, ён дасылае некалькі паасобнікаў са сваім аўтографам у Нацыянальную бібліятэку Беларусі. Некаторыя вершы паэта былі надрукаваныя на старонках газеты „Голас Радзімы”, якая выдавалася Беларускім таварыствам па культурных сувязях з суайчыннікамі замежжа, але негатыўна ўспрымалася многімі эмігрантамі як выданне КДБ. Больш за тое, на пачатку 70-х гадоў Клішэвіч прыязджаў у БССР як турыст. Афіцыйныя савецкія ўлады не дазволілі яму наведаць Краснадворцы і родным „не раілі” сустракацца з былым „ворагам”, эмігрантам, які прыехаў з капіталістычнай Амерыкі. Хацелася Уладзіміру спаткацца і з беларускімі паэтамі, асабліва з кім быў знаёмы ў маладосці, разам вучыўся ў педінстытуце. Але на сустрэчу ў рэдакцыю газеты „Голас Радзімы” прыйшоў толькі Сяргей Грахоўскі.
    Другі свой прыезд у СССР Клішэвіч выкарыстаў для лячэння на водах Каўказа, дзе сустрэўся з былым сябрам юнацтва Вісарыёнам Гарбуком (1913-1986), з якім разам вучыўся у Мінскім вышэйшым педінстытуце, адбываў калымскую катаргу.
    Гэтыя прыезды мелі свае няпростыя вынікі. У 1973 годзе рэдакцыя тыднёвіка „Голас Радзімы” выдала невялічкую кніжку вершаў Клішэвіча „Сняцца дні мне залатыя”, куды ўвайшлі настальгічныя вершы 50 - 70-х гадоў і некалькі практыкаванняў (паэзіяй іх цяжка назваць), напісаных пад час прыезду, як даніна савецкай рэчаіснасці і лаяльнасці паэта („Беларускім піянерам”, „Перад помнікам Янку Купалу”, „Мінск”, „Хатынь”, „Крым”, „Братняй дружбай народаў сагрэта”, „Вясна”). Гэтыя вершы, невялікая кан’юнктурная паэма „Шлях у светлае” (пра шчаслівую краіну Саветаў, яе небывалыя поспехі, якімі ганарыцца ўвесь свет), уступнае слова аўтара да кніжкі — высвечваюць зусім іншага Клішэвіча. Відаць, каб пабачыць сваю кніжку, выдадзеную на Бацькаўшчыне, аўтар мусіў прыстасавацца да той ідэалогіі, якую не прымаў і асуджаў раней. Але не быў Клішэвіч прызнаны на радзіме і страціў павагу, добрыя ўзаемадачыненні з беларускай эміграцыяй. У адным з лістоў у рэдакцыю „Голаса Радзімы” (пасля вяртання ў Амерыку) Клішэвіч скардзіўся і тлумачыў, чаму ён стаў страшным ворагам сваім сябрам па пяры, паэтам-адступнікам: „Я наведаў Радзіму, у Мінску выдалі мой зборнік вершаў „Сняцца дні мне залатыя”. Там ёсць раздзельчык „Шлях у светлае”. Вось гэтага светлага Клішэвічу не даравалі. Ад шаноўнага паэта, які ўзняўся да манументальнасці і нагадваў Лермантава, застаўся Уладзік-гіцаль, ад роду абібок, выскачка, савецкі палітрук і гэтак далей. Спачатку на чалавека маліцца, а пасля нахабна на яго пляваць. А пара сур'ёзна, хоць перад хуткай магілай падумаць...” [* Голас Радзімы. 1994. 10 сакавіка.] Аднак Клішэвічу эміграцыя не даравала яго пракамуністычнай пазіцыі, і сябры-пісьменнікі выступалі і закрэслівалі не творы, а менавіта гэтую пазіцыю самога аўтара. У артыкуле „Памёр Клішэвіч” (Беларуская думка, 1977-1978, № 21-22) Яз. Дольны (Янка Золак) пісаў, што Клішэвіч парваў усякую сувязь з беларускай эміграцыяй і пайшоў „на паслугі камуністычнаму панявольніку Беларусі”. Лепшыя вершы паэта, і асабліва паэма „Васіль Каліна”, засталіся творамі беларускімі, створанымі на эміграцыі, але не савецкімі, „пракамуністычнымі”. Пісьменнікі ў эпіграмах на Клішэвіча супрацьпастаўлялі яму, аўтару, яго героя Васіля Каліну (Беларуская думка, раздзел „Асот”, 1973-1974 № 16-17).
                                                 Калаціўся, як асіна:
                                                 — Не дай Бог спаткаць Каліну...
                                                                        (А. Камароўскі. Гіцаль у сталіцы)
                                                 Пакуль тая хвіліна, —
                                                 З табой гаворка ветлая.
                                                 Ды ўсё ж Васіль Каліна
                                                 Замкне твой шлях у сьветлае...
                                                                                        (К. Аса)
    Міхась Кавыль у вершы „Разьвітальнае” (Уладзіміру Клішэвічу) бязлітасна асудзіў паэта за яго здраду Васілю Каліне, за адступніцтва ад былых ідэй.
    Але хваля абурэння, непрымання апошніх крокаў, намераў Клішэвіча ў эмігрантаў з цягам часу прайшла. Даравалі яму пасля смерці. Ды як не зразумець пакутаў, ваганняў душы паэта, яго болю, разгубленасці, шкадавання, што не адбылося вяртання на радзіму так, як яму хацелася. Апынуўся ён на раздарожжы, сапраўды раскрыжаваным у „духовай Сахары”, якая спапяліла яго сэрца.
І ўсё ж, нягледзячы на ўсе складаныя, супярэчлівыя перыпетыі асабістага лёсу, творчыя пралікі і хістанні, усё здзейсненае паэтам — лепшыя вершы нацыянальна-патрыятычнай праблематыкі, паэма „Васіль Каліна”, непаўторная праўдзівым наватарскім адлюстраван-нем падзей і жыцця герояў 30-х гадоў, — значная і цікавая старонка ў гісторыі беларускай літаратуры.
    Паэт сапраўды адпакутаваў свой лёс, не збыліся яго „сны залатыя”. Адарваны з карэннем ад роднай глебы з малых гадоў, не прызнаны Бацькаўшчынай, зняважаны эміграцыйным беларускім друкам, паэт заўчасна памёр ад сардэчнага прыступу 14 лістапада 1978 года. І апошнія вершы яго паэтычнай душы былі звернутыя да Маці-Беларусі: „Яшчэ цябе, краіна дарагая, // Як маці родную да сэрца прытулю, // Пакуль мне смерць адходную заграе // Перад адходам вечным у зямлю...” Можа, і спраўдзіліся пры канцы стагоддзя таемныя спадзяванні паэта:
                                                 Люблю усё я ў роднай краіне:
                                                 І лясы і ў тумане зару.
                                                 Нават сэрца хай біцца пакіне, —
                                                 Для яе й тады не памру...
                                                                   ***
                                                         БІБЛІЯГРАФІЯ
    А часу больш, чым вечнасць: Літаратура беларускага замежжа. Мн., 1995. С. 149-165.
    Вішнеўскі А. „Я хацеў бы ізноў нарадзіцца // Роднае слова. 1993. № 9.
    Вяргейчык С. Пра бацькаўшчыну не забыўся // ЛіМ. 1999. 12 сакавіка.
    Вярховіч Ул. „Толькі дум не скуеш ланцугамі” // Пагоня. 1996. 25-31 кастрычніка.
    Клішэвіч У. Сняцца дні мне залатыя. Мн, 1973.
    Клішэвіч У. Запавет на чужыне. Смутак па радзіме. Родны край. Ноч. Развітанне. Папярэджанне. Быў і я маладым калісьці. Ты, радзіма, мяне прабач: Вершы // Роднае слова. 1993. № 9.
    Клішэвіч У. Васіль Каліна: Паэма // Голас Радзімы. 1994. 31 сакавіка; 7, 14, 21, 28 красавіка.
    Клішэвіч У. Ой, упала зорачка. Муз. Г. Смоляк // Спадчына „Спадчыны”. Мн., 1994.
    Клішэвіч У. Жураўлі. Конь: Вершы // Голас Радзімы. 1994. 10 сакавіка.
    Клішэвіч У. Менская турма: Верш // Пагоня. 1996. 25-31 кастрычніка.
    Клішэвіч У. Смутак па Радзіме: Верш // Голас Радзімы. 1999. 16 верасня.
    Клішэвіч У. Памяці паэта Ул. Хадыкі // На суд гісторыі. Мн., 1994.
    Клишевич В. На чужбине / Пер. С. Евсеевой // Неман. 1999. № 8.
    Клишевич Вл. На Колыме (Воспоминания ссыльного) / Пер. А. Барковского, В. Петрушкина // Кыым. 1997. 4 февраля. (Якутия).
    Марціновіч А. Дзе ж ты, храм праўды? Мн., 1996.
    Мішчанчук М. “Любіць багі Радзіму вучаць...”: Назіранні над паэзіяй Уладзіміра Клішэвіча // Літаратура беларускага замежжа: Вучэб. дапам. Мн., 1996.
    Мішчанчук М. Любіць Радзіму // Полымя. 1998. № 8.
    Пашкевіч А. „Падняцца ізноў” // Рагнеда (Салігорск). 1994. № 2. 3 лютага.
    Сачанка Б. З малавядомага і забытага //ЛіМ. 1992. 28 чэрвеня.
    Сачанка Б. Сняцца сны аб Беларусі. Мн., 1990. С. 54-56.
    Сачанка Б. Беларуская эміграцыя. Мн., 1991. С. 76-78.
    Сачанка Б. Беларуская эміграцыя: Факты і меркаванні // Маладосць. 1988. № 11.
    Скаруліс С. Пакалечаныя лёсы // Полымя. 1993. № 6.
    Туга па Радзіме: Паэзія беларускай эміграцыі. Мн., 1992. С. 454-478.
    Чаркасава Дз. “Нават пушчы ад болю галосяць...” // Голас Радзімы. 1994. 10 сакавіка.
    /Лідзія Савік. Пакліканыя. Літаратура беларускага замежжа. Мінск. 2001. С. 281-312./


    /Беларусы ў свеце. № 3. Сакавік. Менск. 2004. С. 5./

 

 


 

 

Brak komentarzy:

Prześlij komentarz