ЗВАНЫ
Чаму так клічуць хораша яны,
На вежы цэркаўнай забытыя званы?
Вячэрні час. Марозная зіма,
Гуляючых людзей па вуліцы няма...
Ізноў званы... Душы гудзе адказ:
Зьвіняць званы ўжо апошні раз.
1931 год.
/Песьняры
Случчыны. Збор вершаў. Слуцак. 1943. С. 31./
ВАСІЛЁК
Я іду дарогай, дзе красуюць нівы,
Каласамі збожжа шле паклон здалёк.
Пакланіўся нізка ад душы шчасьлівы
У калосьсі дымным сіні васілёк.
Прамільгнула думка аб зялёным лесе,
У якім я змалку гадаваўся, рос.
I хадзіў дарогай пад акорды песьняў,
Што краналі сэрца і душу да сьлёз.
Усьміхайся, любы,
покуль вочы сьвецяць,
I цябе шчасьлівым я не назаву,
Пражывеш нядоўга ты на белым сьвеце,
Покуль
серп халодны зьніме галаву.
Эх, балюча бачыць залатую восень,
А яшчэ балючай, што прыйшла зіма.
Нарадзіцца з сэрцам, мабыць, давялося,
А цяпер паслухаў — дык яго няма...
Менская
турма, ліпень, 1937
/Песьняры
Случчыны. Збор вершаў. Слуцак. 1943. С. 20./
ЖУРАЎЛІ
У блакіце восені з крыкам паплылі,
Родны край пакінуўшы, сумна жураўлі.
Сонца ў срэбра глянула позьняе расы,
Ціха аддаляюцца
птушак галасы.
Галасы даносяцца ўсё радзей, радзей.
Патанулі крыльлі іх у сіняй вадзе.
Вядуць
гоман з водамі асака, чарот.
Туманамі сьцелецца сінява балот.
Я стаю і думаю, а на сэрцы сум.
Ой, куды я цяжкае гора панясу?
Вербы з болем журацца, гледзячы ў ваду.
Вецер жоўтай замецьцю з поўначы падуў.
У блакіце восені з крыкам паплылі,
Родны край накінуўшы, сумна жураўлі.
Менская турма, жнівень. 1937
/Песьняры
Случчыны. Збор вершаў. Слуцак. 1943. С. 21./
ГУСІ
Праляцелі гусі
па-над цёмным борам,
Смутак заранілі ў сінія прасторы.
Праляцелі гусі па-над чыстым полем...
Дзе
ты, маё шчасьце? Дзе ты, мая доля?
Ой, вазьміце, гусі, з сабой на хвіліну,
Бо ў мурох я гэтых без пары загіну.
Запытаў у іх я аб сабе нясьмела:
- Ці не разам з вамі шчасьце паляцела?
Не сказалі слова, замаўчалі
самі.
Гаманілі сумна сосны з верасамі...
Мінская
турма. верасень. 1937
/Песьняры Случчыны. Збор вершаў.
Слуцак. 1943. С. 22./
* * *
Мне ў няволі жыцьцё надаела,
Сьмерць прыму,
як збаўленьне ад мук.
Лепей сам на душу сваю й цела
Налажу пальцы скованых рук.
Шчасьце
людзям даецца на сьвеце
Вельмі рана, і толькі раз.
Тое шчасьце прызначана дзецям;
Няма
шчасьця дзіцячага ў нас.
Час крылатаю птушкай імчыцца.
Ой, куды вы, гады, леціцё?
Я
хацеў бы ізноў нарадзіцца,
Каб пабыць хоць часіну дзіцём.
Без пары маладосьць адляцела.
Не
заві ты яе, не заві!
Як душа разлучылася з целам,
З гэтых дзён маё сэрца ў крыві.
Пей
жа, вецер, халоднай Сібіры!
Пей, праклятая й ты, Калыма!
Душу з сэрцам ніхто не памірыць,
Калі болей душы ўжо няма.
Непатрэбна нічога мне болей...
Досыць плакаць і годзе сьпяваць!
Я хацеў бы, каб толькі на волі,
На Радзіме сваёй паміраць.
Лёс хай зараз памерці прымусіць -
На калені не стану прад ім.
Маю веру ў жыцьцё Беларусі
Не адыме у сэрцы маім.
Час ляціць... і шалёная сіла
Мяне гоніць па сьмерць з даўніх пор,
Я ўжо проста стаю над магілай,
Бо сягоньня душою памёр.
Коні скачуць над белаю пенай,
Капытоў чую д’ябальскі стук...
Лепей сам на душу сваю й цела
Налажу пальцы скованых рук.
Калыма, прыіск
Верхні Ат-Урах.
Студзень,
1939 г.
/Песьняры
Случчыны. Збор вершаў. Слуцак. 1943. С. 23-24./
БЕЛАРУСКАМУ НАРОДУ
Ты паслухай, народ, аб чым песьня пяе,
Ты ярмом быў скаваны вякамі.
Дык бяры
ты жыцьцё сёньня ў рукі свае,
Каб сыны ня былі жабракамі.
Усё багацьце тваё, што вякамі зьбіраў,
Рабавалі
ў цябе чужаніцы.
Век чужым ты касіў, век чужынцам араў,
Сіл ня меў ты ад іх бараніцца.
Што хацелі, рабілі з табою яны,
Быў бы ты у ярме яшчэ й сёньня...
Сьпяць далёка твае дарагія сыны
Пад сьнягамі Сыбіры сьцюдзённай.
Горкі плач па сынох у краіне ня сьціх,
Незабыты дзень чорны, як сажа.
Ой, далёка ісьці на магілу да іх,
Каб паслухаць, што мёртвы раскажа.
Азірніся вакол на разбураны край,
На дзядоў тваіх сьцёртыя межы...
Усё багацьце сваё ты сабе забірай,
Бо табе яно
толькі належыць.
Сам народ заўсягды сваё шчасьце куе.
Край збудуеш сваімі рукамі.
Дык бяры
ты жыцьцё сёньня ў рукі свае,
Каб сыны ня былі жабракамі,
27. 7. 1942 г.
/Песьняры
Случчыны. Збор вершаў. Слуцак. 1943. С. 11-12./
* * *
На Усходзе хмары чорныя праходзяць,
Праліваюць мора і крыві, і сьлёз.
Плакаў я учора аб сваім народзе,
Думаю сягоньня пра ягоны лёс.
Залятаў у думках да дзядоў у госьці,
Паглядзець яшчэ раз, як явы жылі.
Ды ў трывозе б'ецца маё сэрца штосьці
Аб мінулым, слаўным роднае зямлі.
Ой, былі ня казкі, ой, былі ня мары...
Слава
Беларусі ўздоўж і ўшыр плыла,
Беларус калісьці слаўна гаспадарыў,
Беларусь калісьці вольнаю была.
Паляцелі
віхры, наляцела бура,
Без пары сарвалі твой ружовы цьвет,
І жыла ты доўга сумна і панура
Толькі ў песьнях славу тваю помніць сьвет.
Ворагі надоўга кінулі ў няволю.
Беларусі-Маці славы дзень патух.
Плакала, ой, горка, плакала ад болю,
Што так моцна цела закаваў ланцуг.
Закрывалі праўду, каб унук ня ведаў,
Закрывалі доўга ясны бляск зары.
Эх, устаньце, унукі, паглядзець на дзеда,
На яго
магутнасьць даўняе пары!
Разагнеце плечы, распусьцеце крыльлі!
Узьляцеце горда сокаламі ўвысь!
Як
любілі мову, як народ любілі,
Зашумеце славай, як дзяды калісь!
І сказалі ўнукі: — Колькі сілы хваціць
За народ, за праўду сэрца аддамо,
Каб на целе нашай Беларусі-Маці
Ня вісела болей цяжкае ярмо.
На Усходзе хмары чорныя праходзяць,
Праліваюць мора і крыві, і сьлёз.
Плакаў я учора аб сваім народзе,
А сягоньня бачу сьветлы яго лёс.
20. 6. 1942 г.
/Песьняры Случчыны. Збор вершаў.
Слуцак. 1943. С. 13-14./
* * *
Выйду ў поле на родны палетак,
Песьню дзіўную чую здалёк...
На галоўцы вянок тваёй з кветак
I цьвіце у вянку васілёк.
Косы русыя, белыя грудзі.
Голас будзіць налі, сенажаць...
— Хто такую дзяўчыну ня будзе
Усёй душою і сэрцам кахаць?
Я люблю стройны стан твой дзявочы,
Сам бы стаўся тады я такі,
Як гараць твае любыя вочы,
Як гараць у ваччу аганькі.
Я люблю сінявокую тую,
Што расьсеяла ў сэрцы зіму.
— Дай цябе я хоць раз пацалую,
— Дай цябе я хоць раз абдыму.
Не адчуў я на сьвеце нідзе так,
Каб каханьне разьлівам ракі
Прыкавала так сэрца да кветак,
Дзе цьвітуць сярод іх васількі.
17. 5. 1942 г.
/Песьняры
Случчыны. Збор вершаў. Слуцак. 1943. С. 15./
* * *
Учора краскамі разгубленай душы
Вясна жыцьця майго адкрасавала,
Каб боль грудзей і сэрца заглушыць.
Няхай братоў загінула нямала
За волю Бацькаўшчыны ў змрочны час,
Як у краі
няволя панавала —
Агонь душы цяпер гарыць у нас,
У целе ёсьць хоць змучаная сіла.
Устань,
народ! Каб волі сьвет ня згас,
Каб зноў к табе не надыйшла магіла.
23. 7. 1942 г.
/Песьняры
Случчыны. Збор вершаў. Слуцак. 1943. С. 16./
НОЧ
Запылала у гневе Карона
На
увесь неабсяжны прастор,
Каб спаліць грозны меч Арыёна
Пералівам мігаючых зор.
Пояс
зьняў з сябе рыцар суровы —
Войстры меч над Каронай павіс...
Пакаціліся зорак галовы
Залацістымі
зьнічкамі ўніз.
Мог ён толькі здалёку разгледзець,
Як засмучаны лёсам бяды
З
песьняй сумнай паплыў белы Лебедзь
У сінеючых хвалях вады.
Меч халодны гарыць Арыёнаў...
Кволы сьпеў лебядзіны заціх.
У расе срэбных кропель Карона
Мые косы праменьняў сваіх.
12.
8. 1942 г.
/Песьняры
Случчыны. Збор вершаў. Слуцак. 1943. С. 18./
ПАЭТУ — ЗМАГАРУ
Сьпі,
паэт, на далёкім усходзе
Там, дзе песьняў табе не пяюць,
Дзе ніхто да цябе ня прыходзіць,
Каб наведаць магілу тваю.
Бо там родных няма — усе чужыя,
— А каму ты патрэбен чужым?
Толькі ўзімку мяцеліца вые
На тваім адзінотным крыжы.
Без пары зачыніліся вочы,
Сьветлых
дзён дачакацца ня змог.
Перастаў назаўсёды ты крочыць
Праз каменьні жыцьцёвых дарог.
Больш ніколі цябе не пабачыць...
Доўгім цягам няветлівых год
Ты тут зносіў зьнявагу, няўдачы
За свой родны, нявольны народ.
І няма каго болей паклікаць,
I няма каму слова сказаць...
Ой, мой любы Валодзя Хадыка,
Ці ж так рана табе паміраць?
Ня сумуйце, запалыя грудзі,
Што прыйшлося за праўду стаяць,
Бо за гэта цябе не забудзе
Беларусь дарагая твая.
Край! красуй маладосьцю сягоньня.
Песьняй звонкай хай слава зьвініць!
Беларусі ня быць у палоне!
Беларусі рабыняй ня быць!
13. 4. 1942 г.
/Песьняры
Случчыны. Збор вершаў. Слуцак. 1943. С. 29-30./
*
* *
Сьлёзы ліліся з вачэй на чужыне,
Плакаў самотна бядак.
Думаў заўсёды аб роднай краіне —
Сьлёзы ліліся з вачэй.
Кроўю аплакаў свой лёс у няволі.
Сэрцам пракляў ланцугі.
Выйсьця ня бачачы з пекла ніколі,
Кроўю аплакаў свой лёс.
Сьлёзы ліліся і вачэй адзінокіх,
Плакаў забыты усімі.
Думаў заўсёды пра край свой далёкі —
Сьлёзы ліліся з вачэй.
1942 г.
/Песьняры
Случчыны. Збор вершаў. Слуцак. 1943. С. 32./
ТРЫЯЛЕТ
Гады згубіў я маладыя,
Яны ня вернуцца ніколі.
Далёка дзесь
на чужым полі,
Гады згубіў я маладыя.
Хай мару я аб лепшай долі,
Хай
сьняцца дні мне залатыя,
Гады згубіў я маладыя,
Яны ня вернуцца ніколі.
19. 11. 42
г.
/Песьняры
Случчыны. Збор вершаў. Слуцак. 1943. С. 34./
* * *
Прамінуць учора дзён суровых сьлякаць
Па дарозе сьлізкай я ніяк ня змог,
Вось таму я змушан песьнямі аплакаць
Горкія
няўдачы пройдзеных дарог.
Выйду рана з дому. Абніму каліну,
Раскажу ёй ціха аб сваёй бядзе,
Што далёка дзесьці маладосьць пакінуў,
Што яе ніколі не знайду нідзе.
Не кажы, каліна, аб маім ты горы;
Не хачу, каб чулі родныя палі.
Няхай вецер з імі аб другім гаворыць,
Толькі мне хай сэрца аднаму баліць.
15. 3. 43 г.
/Песьняры
Случчыны. Збор вершаў. Слуцак. 1943. С. 33./
ВЕЧАР
Сонца схавалася ў сьветлыя захаду хмары,
Толькі мячамі праменьняў яркі гарыць небасхіл;
Дзесьці
далёка дзявочыя звонкія песьні
Рэхам даносяцца к цёмнаму лесу з палёў.
Скончыў і працу сваю селянін на балоце:
З граблямі бабы, мужчыны з касамі
Шнурам гусіным дахаты ідуць.
Там, па дарозе, павольным ступаючы крокам,
Цягнуцца ў вёску сытых чароды кароў.
Зелень навокал пакрылі багатую землю.
Лісьцямі дрэвы і збожжа калосьсем,
гнучыся ад
ветру,
Шлюць прывітаньне людзям і жывёле.
9. 7.
43 г.
/Песьняры
Случчыны. Збор вершаў. Слуцак. 1943. С. 38./
ЖЫЦЬЦЁ
Ноч адыйшла. Паказалася сонца —
Мы сустракаем шчасьлівыя дзень.
Холад прайшоў і вясна наступіла,
Глянеш — і цёплае лета прайшло...
Так і жыцьцё чалавека праходзіць:
Быў маладым, раптам старасьць спаткала,
Толькі пасьпееш назад азірнуцца — ...
Скажаш: „Ня ўбачыў, як хутка пражыў” ...
Ліпень, 1943 г.
/Песьняры
Случчыны. Збор вершаў. Слуцак. 1943. С. 39./
ПЭНТАМЭТРЫ
Людзям
жаданьні прыходзяць надзвычай марудна:
Праца і час — хутка прыблізяць да іх.
Прагнасьць вялікая лёгкай і таннай нажывы
Рана ці позна усё ж кару знаходзіць сабе.
Шчасьце ня тое, у жыцьці хто ня падаў ніколі,
Шчасьце — хто змог, упаўшы падняцца ізноў.
Вечна маўчаньне вялікія родзіць ідэі на сьвеце,
Словам магутным ніяк нельга яго замяніць.
Толькі ты зробіш дабро чалавеку ў цяжкую хвіліну,
Гэта аплаціць табе ён платай праклёну і зла.
Людзі паднімуць на славу цябе аж да неба,
Людзі і кінуць у гразь, славу тваю аплююць.
Жыць чалавеку бяз мэты і цяжкіх змаганьняў —
Век свой дарэмна пражыць, радасьць жыцьця
не
адчуць.
1942-43 г.г.
/Песьняры
Случчыны. Збор вершаў. Слуцак. 1943. С. 40./
ГЁТЭ
Да нас прыйшоў ён праз стагодзьдзі
З вялікай існасьцю жыцьцёвай.
Жыве ягоная ў народзе
Магутнасьць розуму і слова.
Стаяць жывыя пэрсанажы
Перад людзьмі вялікіх лікаў,
З іх кажны слова сваё важыў,
Калі куды жывога клікаў.
Любіць жыцьцё вялікі вучыць,
Яно ёсьць мудрасьці аснова,
Таму паэта няўміручы
Сваім магутным вечным словам.
24 жніўня, 1943 г.
/Песьняры
Случчыны. Збор вершаў. Слуцак. 1943. С. 41./
ГIНГО *)
Я гляджу на зялёныя лісьці,
Бачу вобраз у думках таго,
Хто і сёньня жыве, як калісьці,
Чыя памяць унукам — гінго.
Паглядзі, як хвіліны праходзяць!
Час прыносіць жывым нябыцьцё...
Той шчасьлівы, хто вечна ў народзе
Бачыць сілы, красу і жыцьцё.
Ваймар, 20. 5.
43 г.
*) Гінго —
японскае дрэва, якое у Ваймары пасадзіў Гётэ.
/Песьняры
Случчыны. Збор вершаў. Слуцак. 1943. С. 42./
* * *
Цябе,
Бэрлін, я зараз пакідаю,
А ўсю тваю суровую красу,
Як цьвет садоў квітнеючага маю,
У
родны край шчасьліва панясу.
Мой родны край, у прошласьці расьпяты,
Шумяць твае багатыя палі!
Гарыць агонь і помсты, і адплаты
За сьлёзы й кроў, што людзі пралілі.
Шчасьлівы я, што у муках не загінуў
Сярод сьнягоў паўночнае тайгі.
Далёкі шлях з Камчаткі да Бэрліну
Быў для мяне занадта дарагі.
Цябе, Бэрлін. я зараз пакідаю,
А ўсю тваю суровую красу,
Як цьвет садоў квітнеючага маю,
У родны край шчасьліва панясу.
Май, 1943 г.
/Песьняры
Случчыны. Збор вершаў. Слуцак. 1943. С. 43./
* * *
Пацалуй мяне раз, каб агонь не пагас
Назаўсёды ў хвіліну растаньня.
І надыйдзе той час, будзе шчасьцем для нас,
Мы сустрэнемся зноў на спатканьне.
А цяпер мне
пара... Ярка зоры гараць...
Паглядзі на сьвятое міганьне.
Выплыў месяц якраз над ракой на папас
І Вэнэра прыйшла на гуляньне.
Пацалуй жа хоць раз, каб агонь не пагас
Назаўсёды ў хвіліну растаньня.
I надыйдзе той час, будзе шчасьцем для нас,
Мы сустрэнемся зноў на спатканьне.
15. 9.
1943 г.
/Песьняры
Случчыны. Збор вершаў. Слуцак. 1943. С. 44./
НЯ БУДЗЬ АДЗІНОКІМ!
ГАЗЭЛА
Як страшна быць на сьвеце адзінокім!
Шапталі хвалі людзям адзінокім.
Няхай душу у няволі абакралі,
Я ўсё ж ня быў ніколі адзінокім!
Я чуў, як пелі песьню мора хвалі:
„Наперад
кроч — ня будзеш адзінокім!
Наш мужны кліч душу людзей запаліць
І з іх ніхто ня будзе адзінокім!
Гараць
жыцьця цудоўныя каралі...
Ня бачыш іх — ты станеш адзінокім!”
15. 9. 1943 г.
/Песьняры Случчыны. Збор вершаў.
Слуцак. 1943. С. 45./
З АМАР ХАЙЯМА
Няма вышэй,
Як верш сьвяты Карана.
Чытаюць як яго?
— І рэдка й неаддана.
Цябе ж, бліскаючы
Уздоўж кубка верш,
Чытаюць вечарам
І днём, і заўтра рана.
*
Жыцьцё людзей —
Мучэньні заўсягды.
Не мінаваць
Народжаным бяды.
Хто не радзіўся,
Той, каб нашы мукі ведаў
Ніколі б ён
К нам не
пайшоў сюды.
*
Хто
паміраў
Аб тым ужо ня чуць.
Ці з іх назад
Вярнуўся хто-нібудзь?
Нічога ня кідай
У карчме ты гэтай —
Назад ня зьвернешся —
Аб гэтым не забудзь.
/Песьняры
Случчыны. Збор вершаў. Слуцак. 1943. С. 46./
З МЭТЭРЛІНКА
Паўліны белыя, прыгожыя паўліны,
Паўліны белыя кідалі сумны дзень.
Я бачыў іх праз сонны сёньня дзень —
Уцякалі белыя на сонныя даліны.
Кідалі белыя затомлены свой дзень,
Ішлі да сонных водаў цёмнае раўніны.
Я чуў, як белыя кідалі сумны дзень,
Ішлі да сонных дзён бяссонечнай гадзіны.
/Песьняры
Случчыны. Збор вершаў. Слуцак. 1943. С. 47./
З КАТУЛА
ДА ЦЭЗАРА
Аніяк
ня імкнуся табе спадабацца я, Цэзар,
Або уведаць які чалавек белы ці чорны ты сам.
ДА ЦЫЦЭРОНА
Марк Тулій, ты зацямніў прамоўцаў найлепшых,
Патомкаў Ромула цяперашніх, мінуўшых,
Што у будучыню йдуць. I дзякуе табе
Б’ючы чалом, Катул, паэта брыдкі,
Нагэтулькі нягодны ён паэта,
Наколькі,
Тулій, ты найлепшых забаронца.
/Песьняры
Случчыны. Збор вершаў. Слуцак. 1943. С. 47./
РАНІЦА
Беларуская Тыднёвая Газэта ў Нямеччыне.
(3 сьнежня 1939 — 21 сакавіка 1945)
*
Ул. КЛІШЭВІЧ
Даслала Ніна Леўковіч
[Ніна
Леўковіч (літаратурны псэўданім Ніна Раса) нарадзілася 20 сакавіка 1916 г. у в.
Шані Міхайлаўскай воласьці Пружанскага павету Гарадзенскай губэрні Расейскай
імпэрыі. Скончыла Віленскую беларускую гімназію, вучылася ў Віленскім
унівэрсытэце, сябра Беларускага студэнцкага саюзу. З восені 1939 г.
настаўнічала на Пружаншчыне. Ад 1941 г. жыла ў Бэрліне, дзе пабралася шлюбам зь
Міколам Абрамчыкам (беларускі грамадзкі й палітычны дзеяч, публіцыст, Прэзыдэнт
Рады БНР). Працавала ў газэце “Раніца” і Беларускім камітэце самапомачы у
Бэрліне. Памерла 27 студзеня 2004 г. у прадмесьці Парыжу Вілепэнт.]
КАРЭСПАНДЭНЦЫЯ
СА СЛУЧЧЫНЫ
Ніжэй мы зьмяшчаем карэспандэнцыю й матэрыялы
з далёкае Случчыны, куды ўжо сягае наша газэта. Праўда, мала й магчыма
нерэгулярна але, усё-ж, яна туды трапляе. Для нас ёсьць вялікай радасьцю
навязаць сувязь зь беларускімі сіламі ў Слуцку й мы з свайго боку будзем
старацца, каб яна не парывалася, а паглыблялася.
У. Клішэвіч, які нам прыслаў гэтыя
матэрыялы - гэта беларускі паэт, які часта друкуе свае вершы на балонках
менскіх беларускіх часапісаў. Ён асабліва многа перацярпеў за бальшавіцкіх
часоў, бо быў сасланы ў бальшавіцкі канцлягэр. Спадзяёмся, што аўтар нам будзе
падсылаць і далей свае матарыялы, а, пакуль што, дзякуем за атрыманае.
Рэд.
ПАВАЖАНЫ СПАДАРУ РЭДАКТАРУ!
Многа
разоў я чуў, што ў Бэрліне выходзіць нашая родная беларуская газэта “Раніца”,
але ніколі я яе ня бачыў і ня трымаў у руках.
І вось сяньня выпадкова атрымаў нумар
“Раніцы” за 25 сьнежня 1942 г. № 47-48 (112). Зь вялікаю цікавасьцю прачытаў
увесь нумар ад пачатку да апошняга слова.
Многа разоў думаў я даслаць у рэдакцыю
“Раніцы” свае успаміны, або вершы, але зрабіць гэта ня было, амаль што ніякай
магчымасьці. Перасылаць празь Менск у Бэрлін матарыялы надта цяжка.
Таму свае вершы і ўспаміны я друкаваў
выключна ў “Беларускай Газэце” і “Голасе вёскі”. Зараз выпадкова сустрэў
чалавека, які з Слуцку едзе ў Бэрлін. Вось я і рашыў даслаць Вам свой ліст і,
як кажуць, пазнаёміцца.
Шмат прыйшлося; прылажыць намаганьняў, каб
выпускаць газэту ў слуцкай акрузе. Але ўжо ўсё зроблена. Праект газэты адвезены
ў Прэсавае выдавецтва ў Прэсавае выдавецтва г. Менску.
На гэтым тыдні чакаем, што атрымаем дазвол
і тады прыступім да выпуску газэты. Газэта носіць назоў “Газэта Случчыны”.
Мяркуем выпускаць два рызы на тыдзень.
З Случчыны шмат людзей друкуюць свае вершы
на старонках “Беларускай Газэты” і “Голасу вёскі”. У нас існуе літаратурны
гурток; амаль што кажную нядзелю сябры гуртка.зьбіраюцца й абгаварваюць свае
творы.
У “Беларускай Газэце” і “Голасе вёскі”
часта зьяўляюцца вершы Ларысы Геніюш. Мы з цікавасьцю сочым за кажным новым
вершам, які зьяўляецца на старонках нашых газэт.
Я лічу, што пасьля нашай пісьмовай сустрэчы
будзем знаёмы і надалей яшчэ болей пазнаёмімся. Наш літаратурны гурток надта
жадае мець сувязь з рэдакцыяй “Раніцы”.
Таму я прашу Вас асабіста, як рэдактара,
дасылаць нам “Раніцу”, бо яна ў нас рэдкі й выпадковы госьць. Як толькі мы
будзем выпускаць сваю газэту, мы не
забудзем Вам яе дасылаць. Мы заўсёды зможам абменьвацца артыкуламі.
На першы раз дасылаю Вам два вершы
“Актава”, і “Ой чаму ў вас, тужлівыя ліпы?.. Жадаю супрацоўнікам “Раніцы”
найлепшага ў Вашым жыцьці й плённай працы на карысьць нашай Бацькаўшчыны - Беларусі.
З пашанай да Вас Ул. Клішэвіч.
----- -----
* * *
Ой, чаму ў вас, тужлівыя ліпы,
песьня
суму заўсёды адна?
Няхай я кубак роспачы выпіў,
праглынуўшы атруту да дна...
Няхай
я з акалелай душою
вечна восень у сэрцы нашу,
каб знайсьці хоць хвіліну спакою
і
парадаваць гэтым душу.
Сьняцца ноччу Сібіры завеі,
сьніцца мне чорных дзён Калыма -
край,
дзе людзі губляюць надзеі,
край, дзе людзям ратунку няма...
Толькі ўбачу, як золата сьвеціць –
паўстае мёртвых целаў гара,
паўстаюць іх галодныя дзеці,
і крывёй на мэталю гараць.
Хто малюнкі зьнішчэньня забудзе!
на ратунак жыцьцё не заві...
Страшным робіцца золата людзям,
што гарыць пералівам крыві.
Ня сумуйце, васеньнія ліпы,
калі радасьць мая нявідна...
Кубак роспачы ўчора я выпіў,
праглынуўшы атруту да дна.
10. 1. 43.
АКТАВА
Бяры сваё, але трымай надзею,
і вер, што ты народжаны, каб жыць.
Ніколі ў полі краскі не радзеюць,
калі над імі вецер прабяжыць.
Любі жыцьцё, любі яго завею...
У сэрцы сум яны тваім разьвеюць
І скажуць так: “Далёка не хадзеце,
бо шчасьце тут, у нашым сьпелым жыце”.
13. 9. 42.
/Раніца. № 4 (116). 24 студня 1943./
МУЗА
На дарозе чакала магіла...
Бачыў гора у цяжкай бядзе.
Ты са мною ў няволю хадзіла –
не пакінуў цябе я нідзе.
З нараджэньнем ты волі ня мела,
Сумны голас твой рана заціх.
Таргаваць не хадзіла ты целам –
так, як музы паэтаў другіх.
Менская
турма. Студзень 1941
/Раніца. № 15 (127). 11 красавіка
1943./
ЛІСТ ІЗ СІБІРЫ
Напісаў-бы я многа аб долі
І сваёй і знаёмых сваіх,
Толькі ліст мой не дойдзе ніколі,
Каб сказаць табе слова аб іх.
Я нявольнікам край свой пакінуў...
Боль трывожны душы ня уціх,
Ды таму, што Радзіму Краіну
Сэрцам болей любіў за другіх.
Завязьлі мяне надта далёка,
Дзе мароз ды па пояс сьнягі,
Дзе стракоча зімою сарока,
Ды надзьмута лятае сьнягір.
Край чужы і халодны
бясконца
Прытуліў шмат да чорных грудзей
Тых, хто кінуў паўдзённае сонца,
Хто к жыцьцю меў хоць кроплю
надзей.
Адусюль тут прыгнаныя людзі:
Беларус, украінец, якут...
Кожны зь іх аб надзеях
забудзе,
Напаткаўшы магілу вось тут.
Толькі бура начамі завые
І заплачуць ад болю сьнягі
–
Устаюць мярцьвякі, як жывыя,
Каб парваць на сабе ланцугі.
А як толькі пачне жаласьлівы
Вецер песьню сьпяваць на гальлі -
Успамінаю я родныя нівы
і прыбраныя у кветкі палі.
Прыгадаю цябе. Засумую...
На зямлю упадуць кроплі сьлёз...
Не знайсьці мне радзіму
другую
Даражэй, дзе радзіўся і рос.
Слуцак. 13.
1. 43.
АДКАЗ
Твае лісты зь Сібіры атрымала
і цяжка мне даваць на іх адказ.
І многа слоў і слоў занадта
мала,
Каб перадаць якое гора у нас.
Ты зьнік, мой сын, і нават болей году
я ведаць не
магла пра твой суровы лёс.
Чакаючы штодня твайго дамоў прыходу,
я мора праліла з вачэй гарачых сьлёз.
Каб ведаў ты ў якім я зараз горы,
і слоў няма пра гора расказаць.
Ніхто цяпер са мною не гаворыць,
ніхто на зойдзе у хату пагуляць.
Ня толькі ў нас цябе, мой сын, нястала –
перанясьці я не магла
бяды,
бо хутка брата ГПУ забрала
і выслала Бог ведае куды.
Не зразумець нікому гэтай
страты,
Каго знайсьці хто-б мне сыноў вярнуў?!..
Як адпраўляць было мне вас із хаты –
Лягчэй жывой
лажыцца у труну.
Ой, ня сустрэну вас, саколікі, нідзе я!
За што цяпер мне гэткую бяду?
Прапала
уся цяпер мая надзея
нідзе я вас, сыночкі, не знайду.
Чаму нясьці такое гора маці?!...
Ды
што аб ім магу сказаць каму...
Ня хваціць сіл, мой дарагі, ня хваціць,
каб гору там дапамагчы твайму.
І як мне быць? Якой дарогай крочыць?
Цяпер ужо ня ведаю й сама...
Па вас, сыны, я выплакала вочы
і нават сьлёз больш у мяне няма.
Слуцак, 15. 01.
43 г.
ЦЬВЕРДЫМ
КРОКАМ
Напаткаў я даўно тую восень,
якой панцыр на сэрца пашыў,
каб прайсьці па крывавым пакосе
цьвёрдым крокам халоднай душы.
Каб людзей разбудзіць звонам
сталі
паднявольным жыцьцём хто
заснуў,
каб жывыя шчасьліва усталі
сустракаць і цяпло і вясну.
Няхай будзе тужлівая восень
яшчэ радасьць у сэрцы тушыць
трэба йсьці па крывавым пакосе
цьвёрдым крокам халоднай душы.
Слуцак, 13. 2. 43.
/Раніца. № 16-17 (127). 18-25
красавіка 1943./
ПРАМІНУЦЬ
УЧОРА...
Прамінуць учора дзён суровых
сьлякаць
на дарозе сьлізкай я ніяк ня
змог,
вось таму я змушан песьнямі аплакаць
горкія няўдачы пройдзеных
дарог.
Выйду рана з дому. Абыму
каліну,
раскажу ёй ціха аб сваёй бядзе,
што далёка дзесьці моладасьць
пакінуў,
што яе ніколі не знайду нідзе.
Не кажы, каліна, ты аб маім
горы;
не хачу, каб чулі родныя палі.
Няхай вецер зь імі аб другім
гаворыць,
толькі мне хай сэрца аднаму
баліць.
/Раніца.
№ 26-27 (138-139). 11 ліпеня 1943./
РАЗЬВІТАНЬНЕ
Ярка ў небе сьвяцілі зоры,
Выў у вёсцы суседняй сабака.
і чуваць было –хтосьці гаварыць,
і чуваць было – нехта заплакаў.
Хваляваньне... Цяжкія
усхліпы...
Разьвітаньне... Паданьне рукі...
Шапацелі васеньнія ліпы
Лісьцем жоўтым ля ціхай ракі.
- Ну, бывай... Не пабачым ніколі...
Адзінотай жыцьцё пацячэ...
Моцна сьціснула сэрца ад болю,
Пакаціліся сьлёзы з вачэй.
Затуманіўся позірк у горы,
Цьвет зары асыпаўся макаў.
І чуваць было - хтосьці гаворыць
I чуваць было - нехта... заплакаў.
8-га
сьнежня 1943.
/Раніца.
№ 6 (168). 6 лютага 1944./
* * *
Арыстаху Кроту.
Магутны Бог сьвяцільнікі разьвесіў,
Прыбраў зямлю ў радасныя
краскі.
Зь вясёлым тварам залацісты
месяц
Да долу кідае праменьняў ласкі.
І на пялёстках расьцьвілой шыпшыны
У пералівах яркіх чырваньню
гарыць
Як кроў на твары маладой
дзяўчыны,
Прамень далёкае нябеснае зары.
Бляск зораў неба заўжды таямнічы.
Вянок прыроды ў вечным
харасьцьве
Над намі зьзяе мудрасьцю
вялічы,
Упрыгожыўшы зямлю і навокал сусьвет.
І ня мінаю я з жывучымі людзьмі
Прыроды хараства і не праходжу
міма.
Гары, вянок чароўных зор над намі,
Ня гаснучы красой ніколі над Радзімай!
10
студзеня 1944 г.
/Раніца.
№ 8 (170). 20 лютага 1944./
* * *
Быў і я маладым калісьці,
Толькі хутка прабеглі гады.
Сыпле вецер пажоўклае лісьце
У васеньнія лужы вады.
За вакном цемната і маркота,
Плача вечар у гольлі бяроз.
Так і хочацца крыкнуць: Хто там
Песьню суму з сабою прынёс?
Восень медзьдзю услала дарогу,
Свой адзначыўшы прыход.
Таму сэрца маё трывогу
Спатыкае ў трыццаты год.
І цяпер я зьбіраюся плысьці,
Ня пытаючы болей, куды.
Сыпле вецер пажоўклае лісьце
У васеньнія лужы вады.
4-га кастрычніка 1943.
/Раніца.
№ 9 (171). 27 лютага 1944./
СЯБРОМ
Адзіны лёс мы разам спатыкалі,
Гады турмы, выгнаньне у Сібір;
Міналі
на шляху чужыя далі,
Нам ногі рэзаў азіяцкі жвір.
А мы ішлі, ня зьвешвалі галовы,
Нясьлі з сабой
агонь сьвятых надзей;
Былі нам гонарам свабоды словы,
Няшчаснымі былі сярод людзей.
Гады ішлі. І нас
вайна спаткала,
Перамяніла нам нанова кайданы.
Загінула, сябры, нас у вайне нямала,
А дзе магілы
іх, а дзе ляжаць яны?
Шумяць трывожна Беларусі нівы,
Калыша вецер сонную траву.
Адзіны я з усіх
сяброў шчасьлівы,
Ды толькі тым, што на зямлі жыву.
Сябры мае жыцьцёвых няудачаў.
Прымеце мой на
разьвітаньне сум.
Няволю цяжкую мы ўсё-ж адплачам,
А Беларусі сьцяг я далей панясу.
16. V. 1946 г.
Бачына 38.
У НЯВЕДАМЫ СЬВЕТ ДРУГІ
М. Сяднёву.
Мне здаецца, што толькі учора
Пакідаў я свае берагі,
Адплываючы сумна за мора
У няведамы сьвет другі.
А пасьля мы хлябнулі нямала;
Толькі ведаеш ты ды я
Песьню сьмерці сібірскіх шакалаў,
Дзе крывёю сьцякае зямля.
Таму жыць на зямлі няцікава,
Хочаш вер, а ня хочаш ня вер.
Міма нас праляцела слава,
Як з-пад рук паляўнічага зьвер.
Бачына
39.
* * *
Дзе толькі ні стагналі мы!
Я з болем часта ўспамінаю
І воды мутнай Калымы,
І хвалі сіняга Дунаю.
Перада мной стаяць дамы,
Высока цягнучыся ў неба.
Чаго ні спрабавалі мы,
Каб толькі мець кавалак хлеба!
Бязьлітаснасьць жыцьця зямлі
Ты слова добрага ня варта,
Каб на страшэнным кара
Трымацца так цябе упарта
5. VII. 1949 г.
Бачына
40.
МЕНСКАЯ ТУРМА
(1937 г. 20-годзьдзе Кастрычніка).
Пад
дзікі крык нямых разлучын
Там Цішка Гартны быў замучан
Таўклі чырвоным каты ботам
Алеся
Звонака й Чарота.
Спаткаў таксама лёс свой чорны
За кратамі паэт Кляшторны.
Далёкі Ўсход, нямы і дзікі,
Закрыў зямлёй шкілет Хадыкі.
Як языкомі зьмяла завея
Александровіча Андрэя.
Даношчык Кучар быў праворны:
Прапаў Зарэцкі, спасся Чорны.
За недагляд якогась слова,
Душыў забойца Маракова.
Жыцьцё турмы адведаў кожны:
Там быў Знаёмы і Дарожны.
Сярод
нявольнікаў зямных
Прысеў Сымон Баранавых.
Калі ўжо секлі з-за пляча,
Прывалаклі й Галавача.
Прышлося й мне ў юнацкім ранку
Папрабаваць ,,Амэрыканку“ *).
.......................................................
Застаўся там тавар ,,дзяшовы“:
То Кучары, то Куляшовы
Яшчэ два дробных недалепкі
—
Якіясь Броўкі, ці то Глебкі.
8. IX 1957 г.
*) Нутраная турма НКВД у Менску, пабудаваная
паводля амэрыканскай сыстэмы. Таму й называлася ,Амэрыканкай‘.
Аўтар.
Бачына 53-54.
Наш суайчыннік Уладзімір Клішэвіч шмат год жыве ў Злучаных
Штатах Амерыкі. Але ні гады, ні адлегласць не згасілі ў яго сэрцы гарачую любоў
да Радзімы. Тэма вернасці маці-Беларусі асноўная ў вершах Клішэвіча. Пякучая
туга па ёй часам выліваецца ў журботныя радкі. Але смутак адступае, калі паэт
звяртаецца да сённяшняй светлай явы сваёй Бацькаўшчыны.
Вершы Уладзіміра Клішэвіча рэгулярна
з’яўляюцца на старонках газеты «Голас Радзімы». Сабраныя разам, яны склалі
гэтую кніжку.
«Адзін у полі не
воін», — гаворыць народная пірымаўка. Калі ж у чалавека ёсць сапраўдныя сябры,
якія яму дапамагаюць у бядзе і горы, гэта вялікая духоўная і маральная
падтрымка. Старая, сівая праўда. Але чалавек адчувае сябе куды мацней і надзейней,
калі за яго плячыма стаяць не толькі надзейныя сябры, а ўвесь беларускі народ у
братэрстве з іншымі народамі, якія насяляюць Савецкі Саюз. Тут такая моц, якой
няма роўных на ўсім свеце.
Той, хто адарваўся ад сваёй Радзімы, асуджае сябе на паступовае духоўнае
выміранне. У чужой краіне нашы дзеці яшчэ гавораць на роднай мове, а ўнукі
падпадаюць пад поўную асіміляцыю. Які б волат творчага духу сам па сабе ні быў,
але калі ён адарваны ад роднай зямлі, ад свайго народа, ён паступова вычэрпвае
самога сябе і ідзе да заняпаду. Такую шматгадовую эвалюцыю я перанёс на самім
сабе. Чалавек павінен мець цесную сувязь са сваёй роднай зямлёй, са сваім
народам, бо і зямля, і народ — тая невычарпальная жыватворчая крыніца, якая
натхняе людзей на высокія творчыя справы, і зрачыся гэтай святой крыніцы —
значыць скончыць жыццё самагубствам.
Што сабою ўяўляла Беларусь да Вялікай Кастрычніцкай рэвалюцыі? Народная
галеча, адсталасць культурная і гаспадарчая, цемра, непісьменнасць, сацыяльны і
нацыянальны прыгнёт з боку пануючых класаў. Сёння Савецкая Беларусь вядома ва
ўсім свеце. Яна член Арганізацыі Аб’яднаных Нацый, яе трактары ідуць ва ўсе
куткі зямнога шара. На яе тэрыторыі ўзнімаюцца нафтавыя вышкі. Навуковыя
адкрыцці вучоных Акадэміі навук БССР вядомы на ўвесь свет. Беларуская
літаратура, музыка, тэатр, кіно, мастацтва дасягнулі небывалых вышынь. Беларусь
і ў спорце не адстае. Хто не ведае непераможнага асілка мінчаніна Аляксандра Мядзведзя? Хто сёння не чуў імя Вольгі
Корбут? Гэта семнаццацігадовая беларуская гімнастка зачаравала ўвесь свет. А.
Мядзведзь і В. Корбут не толькі наш нацыянальны гонар, а гонар усяго
чалавецтва.
Мая Радзіма дасягнула такіх вялікіх поспехаў на гаспадарчай і культурнай
ніве таму, што стала на сацыялістычны шлях развіцця. Чалавек працы стаў
гаспадаром свайго лёсу, і ў гэтым увесь сакрэт небывалых дасягненняў. Многія
краіны свету пераймаюць добры прыклад — пераходзяць на сацыялістычны шлях
развіцця.
У
мінулым годзе я наведаў Радзіму. Сустрэча са сваімі людзьмі, з роднай сталіцай
— Мінскам была маім другім нараджэннем. Чулыя сяброўскія адносіны, цеплыня і
шчырасць даюць чалавеку ўпэўненасць, бадзёры настрой, аптымізм, замілаванасць
да жыцця. I ён, прыгнечаны знявагай і пагардай, адчувае сябе сапраўдным
чалавекам, а не нейкім механічным прыдаткам да варштата або да мятлы. З табой
размаўляюць як з роўным, а не шушукаюцца за вуглом і не паказваюць за тваёй
спіной язык. Мастацкае высоўванне языка на свайго «бліжняга» вельмі пашырана за
мяжой сярод нацыяналістаў.
Усім тым, у каго свярбіць язык, хто навучыўся спрытна кідаць у твар
правакацыйны бруд, я хачу наперад адказаць: працоўную Амерыку, якая мазолістымі
рукамі пабудавала такую магутную краіну, я люблю і паважаю болей за вас, панкі.
Мой зборнік вершаў выдадзены на роднай зямлі, у Мінску. Гэта для мяне
вялікае свята і радасць. Калі мой родны народ пра мяне не забыў, дык чаму я
павінен яго цурацца? Служыць Радзіме — найвялікшая пашана і светлы гонар.
Аўтар.
Старонкі 3-7.
Сваё месца ў беларускай эмігранцкай паэзіі займае і Уладзімір Клішэвіч.
Нарадзіўся ён 27 лютага 1914 г. у вёсцы Чырванадворцы на Случчыне. У 1930 г.
скончыў старобінскую сямігодку, потым педагагічныя курсы ў Слуцку, працаваў
настаўнікам. У 1933 г. паступіў у Мінскі педагагічны інстытут, аднак скончыць
яго не змог — быў у 1936 г. арыштаваны і высланы на Калыму. У жніўні 1940 г.
яго разам з М. Сяднёвым і іншымі былымі студэнтамі прывезлі назад у Мінск на
перагляд справы, дзе і заспела вайна.
Цяжка ды і немагчыма зразумець, а тым больш апраўдаць тое, чаму замест
таго, каб змагацца з акупантамі, ён пайшоў да іх служыць — пачаў супрацоўнічаць
у рэдакцыі «Газэты Случчыны». У 1943 г. у складзе беларускай дэлегацыі наведаў
Германію.
Вершы пачаў друкаваць у 1931 г. У часе Вялікай Айчыннай вайны змяшчаў іх
на старонках многіх прафашысцкіх выданняў. У 1943 г. склаў калектыўны зборнік
«Песняры Случчыны», у які ўвайшлі творы яго самога, а таксама Лявона
Случчаніна, Янкі Золака, Арыстарха Крота, В. Блакітнага, Леаніда Гая, Базыля
Явара. Адступіў перад прыходам савецкіх войск разам з немцамі, жыў у Германіі і
ў ЗША. У 1964 г. выдаў зборнік вершаў «Далячынь», а ў 1965 г. — вялікую эпічную
паэму «Васіль Каліна», у якой паказаў жыццё беларускай вёскі ў часы
калектывізацыі і перад вайною. Многія сцэны прысвечаны бясцраўю і рэпрэсіям,
што панавалі ў сталінскія гады. У лірычных адступленнях сумуе па родным краі,
успамінае яго як самае дарагое, што ён меў ды страціў.
Капіталістычны свет з яго звярынымі законамі і антычалавечай мараллю
прыйшоўся не па душы У. Клішэвічу. Да таго ж мучыла настальгія — паэт проста не
мог жыць без Бацькаўшчыны. У вершах, што пісаў, ён не хаваў гэтага. Урэшце ён
прыязджае ў СССР, наведвае Мінск, родныя мясціны. У вершах, што ў гэты час
з’яўляюцца, ён захапляецца жыццём Савецкай краіны і савецкіх людзей, славіць
тыя змены, што адбыліся на Бацькаўшчыне пасля Вялікага Кастрычніка і вайны.
Рэдакцыя газеты «Голас Радзімы» падтрымала паэта, выдала ў 1973 г. кнігу яго вершаў
«Сняцца дні мне залатыя», куды ўвайшлі вершы, напісаныя ў эміграцыі, а таксама
тыя, што нарадзіліся на роднай зямлі.
Уся нацыяналістычная эмігранцкая прэса вакол гэтага падымае страшэнны
лямант: пасыпаліся фельетоны, эпіграмы, карыкатуры... Але У. Клішэвіч на гэта
быццам не звяртае ўвагі — піша тое, што ў яго на душы. У многіх радках яго
паэзіі — пякучы боль, папярэджанне, каб ніхто не паўтарыў яго памылак. Ёсць і
творы, прысвечаныя паказу таго, што паэт убачыў і перажыў на чужыне, выкрыццю
прадажнага капіталістычнага грамадства і тых адносін між людзьмі, дзе чалавек
чалавеку воўк, а не таварыш і брат:
Шмат чаго паспытаць давялося
На сваім невясёлым вяку.
Нават пушчы ад болю галосяць,
Калі іх пад карэнне сякуць.
Скалясіў я і сушу, і воды,
Адпакутаваў шчырай душой.
Не да густу мне Захаду подых,
Я тут шчасця нідзе не зпайшоў.
Або:
Запавет на чужыне такі
Ад бацькоў пераходзіць к дзецям:
Іншаземныя маякі
Тваю ноч не асвецяць.
У.
Клішэвіч марыў вярнуцца на Радзіму, каб зноў тут жыць, аднак нечаканая і ў
нейкай ступені загадкавая смерць 14 лістапада 1978 г. не дазволіла яму зрабіць
гэтага.
Жывучы на Захадзе, У. Клішэвіч не прымаў якого-небудзь актыўнага ўдзелу
ў антысавецкіх акцыях, быў у баку ад многіх зборышчаў недабітых былых
прыслужнікоў фашыстаў. Не дзіўна, што яго імя і творчасць там замоўчваюцца. Ні
адзін з яго твораў так і не быў падрукаваны ў часопісе «Конадні», ні разу ніхто
не ўспомніў пра яго на старонках нацыяналістычных выданняў і пасля яго смерці.
Словам, прыезды ў СССР, прасавецкія настроі яму не дарованы...
Дзелячыся некалі радасцю з выпадку таго, што на роднай зямлі, у Мінску,
выйшла кніга яго паэзіі, У. Клішэвіч пісаў: «Гэта для мяне вялікае свята і
радасць. Калі мой родны народ пра мяне не забыў, дык чаму я павінен яго цурацца?
Служыць Радзіме — найвялікшая пашана і светлы гонар».
Талент У. Клішэвіча як паэта не паспеў па-сапраўднаму раскрыцца. На тое
было шмат прычын, але адна з галоўнейшых — адарванасць ад сваёй Радзімы, ад яе
жыватворных народных крыніц.
Стар. 54-56.
Яны вяртаюцца адзін за адным, займаюць у нашай свядрмасці кожны сваё
адметнае месца — Барыс Кіт, Наталля Арсеннева, Масей Сяднёў, Мікола
Куліковіч-Шчаглоў, Мікола Равенскі, Міхал Забэйда-Суміцкі, Галіна Русак... Іх
ужо немагчыма выкрасліць з гісторыі і культуры народа, бо напісанае —
застаецца. Пакуль дазваляе час, трэба спяшацца, каб не канулі ў Лету яшчэ дзесяткі
імёнаў беларускіх вучоных, мастакоў, пісьменнікаў, кампазітараў, якія, жывучы
за межамі Бацькаўшчыны, заўсёды мелі яе ў сваім сэрцы, працавалі і працуюць
дзеля яе дабра. Чамусьці мы рэдка згадваем пра тое, што і Радзіма не заўсёдьі
была ласкавай і справядлівай да сваіх дзяцей, і тыя, каго яна дрўгі час лічыла
сваімі ворагамі, былі проста няшчаснымі і ў складаных жыццёвых варунках
заставаліся сумленнымі людзьмі.
У
такой даўняй і добра знаёмай кніжцы Уладзіміра Клішэвіча “Сняцца дні мне
залатьія” напаткала радкі:
Шмат чаго паспытаць давялося
На сваім невясёлым вяку.
Нават пушчы ад болю галосяць,
Калі іх пад карэнне сякуць.
У
іх, падалося мне, сутнасць усяго шматпакутнага жыцця паэта. I фізічны боль,
якога ў яго жыцці было так многа, не самае страшнае. Аж да самай смерці
галасіла яго душа, пакрыўджаная, абражаная, незразуметая ні тут, на Радзіме, ні
там, на Захадзе, сярод такіх жа выгнаннікаў, якім быў і Уладзімір Клішэвіч.
Больш за дваццаць гадоў назад ён быў адным з першых з хвалі беларускай
эміграцыі, якая адступала з немцамі ў 1944 годзе, хто асмеліўся наведаць
Беларусь. Мы, старыя супрацоўнікі “Голасу Радзімы”, пачулі тадьі яго горкую
споведзь. Уладзімір Сідаравіч расказваў пра сябе, не хаваючы ні добрага, ні
благога. Успамінаючы нечаканы арышт у 30-я гады, перанесеныя знявагу, здзекі і катаванні
ў савецкіх засценках, калі яго вымушалі прызнацца ў “змове супраць улады”,
плакаў пякучымі слязамі. І мы, слухаючы яго, адчувалі амаль фізічны боль,
быццам гэта нам заганялі пад пазногці іголкі і расплюшчвалі дзвярыма пальцы, бо
тады яшчэ нязвыклымі былі такія аповяды, яшчэ не абабіла нас галоснасць. Пра
перажытае Уладзімір Клішэвіч расказаў у аўтабіяграфічнай паэме “Васіль Каліна”,
што выйшла ў Лондане ў 1965 годзе.
Вось толькі невялікі ўрывачак з яе:
Турма людской крывёй прамокла.
Над галавой як ноч, так дзень
Вісіць смяротны меч Дамокла,
Гуляе побач смерці цень.
Сядзіць прывязаны паэт,
А кат яму электрасвет
Вялікай сілы даў у вочы...
То свет шыпшынаў, то лілея...
Пад лямпай Гартны вар’яцее,
Трагічна ён з людзей рагоча...
Паверхі
трэці і чацвёрты
У той час Менскае турмы
Служылі кузняю кагорты,
А молат смерці чулі мы.
Крычэлі каты: “Гавары!”
Бух! Бух! - каціліся з гары.
“Ой, ой!” — ляцела ў цемень ночы.
Ніхто ў душы не мог зацерці
Крывава-страшны танец смерці —
Балюча-звонкі крык жаночы.
Не
было магчымасці і ў “Голасе Радзімы” ў пачатку 70-х расказаць пра лёс
Уладзіміра Клішэвіча. Аднак змясцілі тады яго фотаздымак і нізку вершаў.
Ён
прыязджаў на Радзіму яшчэ некалькі разоў, адзін і з малодшым сынам Сяргеем,
лячыўся ад цяжкага артрыту на Каўказе, дзе сустракаўся з Вісарыёнам Гарбуком, і
быў моцна ўсцешаны гэтай сустрэчай з сябрам юнацтва. Дарэчы, у Мінску У.
Клішэвіч таксама хацеў сустрэцца з паэтамі, з кім разам вучыўся ў педагагічным
інстытуце, але на заклік адгукнуўся толькі Сяргей Грахоўскі.
У
пісьмы, што прыходзілі з Лос-Анджэлеса, Уладзімір Клішэвіч часта ўкладваў свае
вершы. Яны краналі шчырасцю і непраходзячым смуткам па страчанай Бацькаўшчыне,
пастаянным імкненнем да яе, вечным пакаяннем і адчуваннем сваёй віны перад ёю.
Ты, Радзіма, мяне прабач!
Я як-небудзь сябе супакою,
Дзень спаткання —
мой
радасці плач
Ад таго, што я разам з табою.
Мусіць, і на Захадзе беларусы адчуваюць сябе па-рознаму.
Уладзімір Клішэвіч не змог прыжыцца ў Амерыцы, і ў яго вершах білася і
трапятала думка-папярэджанне іншым, што чужая краіна прывабная толькі здалёк,
што “іншаземныя маякі тваю ноч не асвецяць”. Ці адбыўся Клішэвіч-паэт? Думаю,
не зусім. Яго песню абарвалі на самым пачатку, а потым без Радзімы, без роднай
глебы ёй цяжка было ўваскрэснуць, і ў вершах гучаў толькі смутак.
I
ўсё ж, паколькі гэты смутак ішоў з самай глыбіні збалелай душы чалавека
таленавітага і неабыякавага, вершы хвалявалі.
Калі б сюды буслы ляталі,
Калі б тут ластаўкі жылі,
Мы б крыху меней сумавалі
За морам на чужой зямлі.
—
Вельмі ж хораша! — сказала пра верш Канстанцыя Буйло, калі я ёй у Маскве
паказала некалькі твораў нашага земляка. — Па адным гэтым вершы бачу, што
Клішэвіч — паэт. І як натуральна, лёгка выліўся верш. Мне падабаюцца паэты,
якія пішуць на адным дыханні. У вершаваных радках выказваюць сябе да самага
донца.
Прачытаўшы верш Уладзіміра Клішэвіча “Гусі”, наш зямляк з Канады А.
Новік папрасіў адрас аўтара, напісаў, што падабраў да верша мелодыю і часта
напявае ў цяжкія хвіліны:
Праляцелі гусі
па-над
цёмным борам,..
Пагублялі смутак,
пагублялі
гора.
................................
Ой, вазьміце, гусі, з сабой
на
хвіліну,
Бо я ў гэтым краі
без пары загіну.
“Паехаў бы пакланіцца Клішэвічу, што піша не толькі сваю тугу, але і
многіх з нас, беларусаў, па нашай Радзіме”.
Тады і выспела думка сабраць вершы Уладзіміра Клішэвіча і выдаць
невялікім зборнікам у серыі “Бібліятэчка газеты “Го-лас Радзімы”. Але без
санкцыі аддзела прапаганды ЦК КПБ мы не маглі сабе такое дазволіць. Доўга
давялося абіваць высокія парогі, даказваючы, што кніжка вартасная, бо адпавядае
настроям і пачуццям беларусаў, якія жывуць за межамі Бацькаўшчыны, што аўтар не
злачынца і не здраднік і што яго творы і пачуцці заслугоўваюць павагі.
У
рэшце рэшт зборнік “Сняцца дні мне залатыя” быў выдадзены, але толькі пасля
таго, як у ім з’явілася паэма “Шлях у светлае”. І рэдакцьія, і аўтар разумелі
слабасць і кан’юнктурнасць твора, але надта ж хацелася, каб кніжка выйшла ў
свет. Супакойвалі сябе тым, што вялікія і больш самавітыя паэты пісалі часам
творы, далекія ад паэзіі, каб толькі мець магчымасць друкаваць і сапраўднае.
Дык ці такі ўжо вялікі грэх узяў на душу Клішэвіч?
Аднак учынку. гэтага і наогул з’яўлення на Радзіме паэтычнага зборніка
Клішэвічу не даравалі яго суродзічы за мяжой. Пасля выхаду ў Лондане паэмы
“Васіль Каліна” Клішэвіч атрымаў ад Міхася Кавыля водгук-захапленне, дзе ён
параўноўваў аўтара з Лермантавым і Грыбаедавым. “У «Васіле Каліне», як і ў «Горе
от ума», — пісаў М.Кавыль, — шмат такіх пэрлаў, якія, думаю, будуць жыць у
народзе як пасловіцы: «Радні ты іх ці не радні, а ўсё ж яны з адной радні», «Ніякай
радасці не маю і мець назолы не хачу», «На тварах радасць не цвіце, калі
пустэча ў жываце» і шмат іншых. Ёсць і ўдалыя метафарычныя сказы, а галоўнае —
палёт думкі, шырыня, размах. Маладзец ты, скажу па совесці. Хвалю. Золак
збіраецца напісаць артыкул пра тваю творчасць. Твой М. Кавыль”.
“Гэта не ліст, а ода, асанна Клішэвічу, — пісаў нам Уладзімір Сідаравіч.
— I раптам М. Кавыль стаў маім самым страшным ворагам. Чаму? Я наведаў Радзіму,
у Мінску выдалі мой зборнік вершаў «Сняцца дні мне залатыя». Там ёсць раздзельчык «Шлях у светлае». Вось гэтага светлага Кпішэвічу і не даравалі. Ад шаноўнага паэта, які
ўзняўся да манументальнасці і нагадваў Лермантава, застаўся Уладзік-гіцаль, ад
роду абібок, выскачка, савецкі палітрук і гэтак далей. «Спачатку на чалавека
маліцца, а пасля нахабна на яго пляваць. А пара сур’ёзна, хоць перад хуткай магілай
падумаць»”, — сумна заканчваў ліст Клішэвіч, нібы прадчуваючы свой нядоўгі век.
Ён памёр 14 лістапада 1978 года ва ўзросце ўсяго 64 гадоў.
З
ліста Марыі Міхайлаўны, жонкі Клішэвіча, мы даведаліся, што быў ён у доме
адзін, калі здарыўся сардэчны прыпадак, і выкліканая суседкай хуткая дапамога
ўжо толькі засведчыла смерць. “Сэрца майго дарагога мужа перастала біцца, —
пісала Марыя Міхайлаўна. — А мне яшчэ давядзецца нагаравацца на чужыне адной. У
нас трое сыноў. Двое ўжо дарослыя, працуюць і жывуць самастойна. Сярожу
патрэбна вялікая бацькоўская дапамога. Ці спраўлюся з гэтым абавязкам?”
Больш ніякіх звестак ад амерыканскіх Клішэвічаў мы не мелі і не ведаем,
як склаўся іх далейшы лёс.
А
ў Беларусі, на Случчыне, і цяпер жывуць сваякі Уладзіміра Клішэвіча і проста
добрыя знаёмыя. Яны ведалі яго маладьім, жылі побач у ваенныя гады і
ўспамінаюць сёння са спачуваннем і шкадаваннем.
Глафіра Мікалаеўна Пугачова жыве ў Слуцку, гадуе ўнукаў, а некалі з
Уладзімірам Клішэвічём іх звязвала сардэчная дружба.
—
Ці паверылі вы, што Клішэвіч — вораг народа, зрабіў штосьці страшнае супраць
свайго народа, калі даведаліся, што яго арыштавалі? — спыталі мы ў жанчыны.
—
Зусім не паверыць мы проста не маглі, таму што такое мелі выхаванне: мы самыя
справядлівыя, самыя непабядзімыя, і ўсё ў нас робіцца правільна. Аднак у душы я
моцна сумнявалася. Чаму? Таму што ён быў вялікім тружанікам, з сялянскай сям’і,
бацька з маці таксама аддана працавалі на зямлі. Савецкая ўлада сапраўды нам
дарогу адкрыла. Як жа супраць яе ён мог пайсці?!
І
ўсё ж абвяргаць, нешта даказваць, абараняць чалавека ніхто не рашаўся, такая
абстаноўка была, нават адзін з адным не пагаворыш. Баяліся.
Клішэвічу далі 10 гадоў і саслалі на Калыму. Яму можна было пасылаць
адзін ліст у месяц, і Глафіра Мікалаеўна пісала, бо ведала, як неабходна
чалавеку маральная падтрымка. Згадваючы ваенныя гады, сказала:
—
Хачу, каб вы ведалі: пра яго ніхто ніколі не сказаў, што ён некага пакрыўдзіў,
не дапамог. Яго аднавяскоўцы, калі прыязджалі ў Слуцк па справах ці на базар,
спыняліся ў яго, коней на ноч у яго двары пакідалі. Мне здаецца, ён працаваў у
немцаў толькі таму, што так склаліся абставіны, што проста трэба было неяк
жыць.
—
Дзядзьку Валодзю пакрыўдзілі, моцна пакрыўдзілі ні за што, — сказаў пра
Клішэвіча яго пляменнік Іван з Краснадворцаў. — Яму цяжка было перажыць
несправядлівасць, але супраць свайго народа ніколі не ішоў. Яго жыццё прымусіла
быць у немцаў.
—
А чаму было не пайсці ў партызаны, як рабілі іншыя?
—
А хіба яму паверылі б?! Адразу расстралялі б. Хто б даў веры “ворагу народа”?
Перад самай вайной Валодзю прывезлі з Калымы ў Мінск на перасуд. Калі калону
зняволеных, якую гналі з сабакамі ў бок Магілёва, разбамбілі нямецкія самалёты,
ён уцёк. А пасля, як фронт адышоў, вярнуўся ў Краснадворцы, жыў у сваёй хаце,
абрабляў зямлю, касіў.
Але адседзецца Клішэвічу не далі. Яго выклікалі ў Старобін і, ведаючы,
што ён сядзеў у турме, прапанавалі работу ў паліцыі. Яму далі спісы партыйцаў,
савецкіх работнікаў і сказалі, што гэтыя людзі павінны быць расстраляны.
Дапусціць такога Клішэвіч не мог і, знішчыўшы дакументы, уцёк у Крывічы да
дваюраднага брата Івана. Там яго паліцыя і злавіла, звязанага прывезлі назад у
Старобін. Каб не Палікарп Манькоў, з якім разам вучыліся і разам сядзелі,
Клішэвіча расстралялі б. Манькоў працаваў у Слуцку перакладчыкам у немцаў і,
прыехаўшы на бронетранспарцёры, змог дапамагчы сябру. Бургамістрам у Слуцку быў
немец, які застаўся яшчэ з першай сусветнай вайны, а яго намеснікам прызначылі
Клішэвіча.
— Мяне ён забраў да сябе з Краснадворцаў, і я
быў пры ім пасыльным, няньчыў маленькага Валерыка, першага дзядзькавага сына, —
расказваў Іван Апанасавіч. — Ён мне стол паставіў, кніжкі паклаў, вельмі хацеў,
каб я вучыўся. Сам надта любіў Ясеніна. І ў мяне ўсё пытаўся: ведаеш, хто такі
Ясенін? Сам кніжку выпусціў. Называлася “Песняры Случчыны”. Падпісаў на памяць,
але парвалі, адабралі яе ў мяне. Калі немцы адступалі, усіх выклікалі ў Мінск.
І дзядзька Валодзя паехаў, а жонцы сказаў, каб была напагатове, ён заедзе за ёю
і сынам. Мы з цёткай Марыяй запакавалі кнігі, сабралі чамаданы і чакалі. Пасля
абеду яна сказала мне: “Ідзі, Ваня, дадому, толькі не дарогай, а па вёсках.
Думаю, што мяне з Валерыкам Валодзя не пакіне”. І сапраўды, ён заехаў за
сваімі, і я іх больш ніколі не бачыў. Бо калі дзядзька ў 70-я гады прыязджаў у
Мінск, яму не дазволілі наведаць вёску і нам не раілі з ім сустракацца.
А
ў Краснадворцах Уладзіміра Клішэвіча памятаюць маладым, прыгожым і спрытным.
“Калі я быў студэнтам Мінскага педінстытута, я быў самым лепшым бегуном,
скакуном уверх і ў даўжыню. Не думаў тады, што гэты танцор і скакун ледзь
некалі будзе цягаць пакалечаныя ногі”, — пісаў Клішэвіч у пісьме ў рэдакцыю.
—
Я нібы сёння бачу дзядзьку Валодзю ў чорным касцюме і белай кашулі, — успамінае
Марыя Клішэвіч, жонка Івана Апанасавіча. — Было тое яшчэ да вайны. Ішоў ён па
вуліцы, павярнуў к нашаму дому, пераскочыў праз брамку і пайшоў... Помню, што
навальніца збіралася, вісела над намі чорная хмара. А ён лёгка так пераскочыў і
пайшоў...
Сёлета ў лютым паэту Уладзіміру Клішэвічу споўнілася б 80 гадоў.
Дзіяна Чаркасава
/Голас Радзімы. Мінск. № 10. 10 сакавіка 1994. С. 1, 6./
Паважаная рэдакцыя “Голасу Радзімы”.
Мы
прачыталі ў газеце ад 10 сакавіка 1994 года артькул пад назвай “Нават пушчы ад
болю галосяць”, у якім напісана пра Уладзіміра Клішэвіча.
Вялікае дзякуй за тое, што не забываеце пра людзей, пакрыўджаных
Радзімай, незаслужана і жорстка, без усялякай на тое віны. Такіх загубленых душ
у нас былі мільёны — сумленных, працавітых, высокамаральных, якія моцна любілі
сваю Бацькаўшчыну.
Уладзімір Клішэвіч — гэта выдатны чалавек, які пражыў сваё жыццё
сумленна, з вялікай крыўдай на незаслужанае пакаранне, пастаянна марачы
вярнуцца на Беларусь. Ён пастаянна і ўпарта чакаў перамены сталінскага,
хрушчоўскага, брэжнеўскага рэжыму, ды так і не дачакаўся. Ён цаніў не толькі
Радзіму ўвогуле, але і Савецкую радзіму. Я ў жыцці не сустракаў такіх людзей,
якія б любілі Беларусь больш за яго. Ён любіў прыроду Беларусі, яе людзей,
беларускую мову. Я гэта пішу ўпэўнена таму, што я яго ведаў больш за іншых.
Клішэвіч быў маім шваграм. Яго жонка, Марыя Міхайлаўна, і мая жонка, Вольга
Міхайлаўна, родныя сёстры. Уладзімір Сідаравіч прыязджаў у Савецкі Саюз два разы:
у 1972 годзе з сынам Сяргеем, тады ён быў у Мінску. Прыязджаў летам 1974 года,
калі ехаў на Каўказ падпячыцца. Вось у гэтым, 1974 годзе, я з ім сустракаўся у
Маскве ў гасцініцы “Берлін”. Ён скардзіўся на моцны боль ў паясніцы, дрэнна
слухаліся яго ногі. Ён мне гаварыў, што, пражыўшы ў ЗША 30 гадоў, так там і не
прывык, яго пастаянна цягнула дамоў, у Беларусь. Ён хацеў яшчэ сумленна
паслужыць ёй, але смерць абарвала мары і “сны залатыя”.
Жонка яго Марыя Міхайлаўна яшчэ жывая. Пачынаючы з 1969 года, яна ў 2-3
гады адзін раз прыязджала ў Маскву. У Маскве жыла яе маці Ганна Міхайлаўна і
дзве сястры. Апошні раз Марыя Міхайлаўна прыязджала ў Маскву і да нас у Віцебск
у кастрычніку 1992 года. Абяцала яшчэ прыехаць. Ёй ужо 76 гадоў. Калі
прыязджала да нас, заўсёды расказвала аб выдатных якасцях Уладзіміра, яго
дабрыні, розуме і сумленнасці. Якое супадзенне: з Марыяй Міхайлаўнай я разам
скончыў Беліцкі сельгастэхнікум у 1938 годзе (у Сенненскім раёне), дырэктарам
якога ў той час быў усім вядомы чалавек — Лабанок Уладзімір Елісеевіч. Тое-сёе
я яшчэ даскажу пра сям’ю Клішэвічаў. Як не цяжка ім жылося на чужыне з мовай,
працай, але яны выгадавалі 3-х сыноў. Валерый — інжынер, архітэктар, мастак,
Аляксей — урач, гематолаг. Малодшы, Сяргей, — урач, хірург. Сяргей завёў сваю
справу — адкрыў пакуль невялікую бальніцу, у якой лечыць людзей з хранічнымі
захворваннямі касцей. Марыя Міхайлаўна дапамагае яму весці бухгалтарскія
рахункі. Валерый і Аляксей працуюць у фірмах. Марыя Міхайлауна яшчэ бадзёрая.
Займаецца гімнастыкай. Выдатна водзіць машыну. Нам з Воляй па 75 гадоў, а мы
сябе адчуваем зусім слабымі. Маці Марыі і Волі памерла ў Маскве ў 1983 годзе ва
ўзросце 93 гадрў. Муж Ганны Міхайлаўны памёр рана, у 1935 годзе, і яна адна
выгадавала шасцёра дзяцей. Мая цешча Ганна Міхайлаўна была чалавекам добрай
душы. Мы разам з ёй пражылі 10 гадоў. Ганна Міханлаўна ніколі не крыўдзіла ні
словам, ні ўчынкам не толькі сваіх, але і чужых людзей. У вайну Ганна
Міхайлаўна на сваім хлебе ўтрымлівала партызанскую сям’ю, за што паліцэйскія забралі
ўсю яе маёмасць і спалілі дом. Яна пабудавала сабе зямлянку ў вёсцы Вялікае
Сяло Сенненскага раёна і пражыла ў ёй, пакуль яе дачка Воля не забрала да нас у
Свір. Ганна Міхайлаўна была жанчынай непісьменнай, але ў 1951-52 гадах за дзве
зімы, ужо ва ўзросце больш як 60 гадоў, навучылася пісаць і чытаць. Вольга
Міхайлаўна, яе дачка, заслугоўвае таксама вялікай павагі. У час вайны яна
працавала ў падполлі разам з Канстанцінам Заслонавым. Потым была партызанкай
16-й Смаленскай брыгады. Прайшла Ушацкую блакаду вясной 1944 года. Адзначана
9-ю ўрадавымі ўзнагародамі. Цяпер мы абодва на пенсіі, з’яўляемся інвалідамі
Айчыннай вайны II групы.
У
сваім жыцці мы многа і сумленна працавалі, плацілі за нашу працу мала, а трэба
было пасля вайны пачынаць жыццё на голым месцы, як гавораць у народзе.
Цяпер і нам даводзіцца быць пакрыўджанымі. Галоўным чынам у маральным
плане. Мараль сваю мы не страцілі. Нас, удзельнікаў Айчыннай вайны,
абвінавачваюць, што мы нібыта абаранялі не тое, што трэба было абараняць, што нібыта
гэта мы прывялі да такой дзікай сітуацыі, развалу Саюза. Вялі да гэтага не мы —
простыя людзі, вялі да гэтага нашы правадыры.
Уладзімір Сідаравіч яшчэ збіраўся напісаць кнігу аб сталінскіх лагерах
смерці, пра гэта ён мне гаварыў, але не паспеў...
Пакуль усё.
Будзьце здаровыя і шчаслівыя.
З
вялікай да вас павагай
Цімафей Маханькоў і мая жонка Вольга Шафранская.
Віцебск.
/Голас Радзімы. Мінск. № 34. 25 жніўня 1994. С. 6./
УЛАДЗІМІР КЛІШЭВІЧ
Памяці паэта Уладзіміра Хадыкі
12
траўня 1940 г. трагічна загінуў у канцлагеры на Далёкім Усходзе беларускі паэт
Уладзімір Хадыка. Хто быў блізкім да беларускіх пісьменнікаў, той добра ведаў
Уладзіміра Хадыку як шчырага беларуса, як чалавека, які любіў свой беларускі
народ, сваю дарагую Бацькаўшчыну - Беларусь.
Уладзімір Хадыка належаў да тых беларускіх пісьменнікаў, якія былі праз
увесь час у няміласці. Колькі вылілася памыяў, бруднай лаянкі на галаву гэтага
таленавітага, з чыстым сумленнем паэта! Колькі разоў “крытыкі” Бэндэ і іншыя
адводзілі сваю душу, мяшаючы яго з гразёю, труцячы ягонае асабістае жыццё.
А
за што?
Толькі за тое, што Уладзімір Хадыка глыбока любіў свой беларускі народ.
Колькі ні намагаліся “перабудаваць” душу паэта - гэта не ўдалося, бо Уладзімір
Хадыка, зносячы знявагу і здзек, заўсёды быў чалавекам цвёрдай волі, заставаўся
з сваімі думкамі. Ён не кінуў свайго народа, як іншыя, і не прадаў сваю музу за
грошы, каб спяваць песні “роднаму бацьку” Сталіну.
У
канцы 1936 г. блізка ўсе пісьменнікі Беларусі былі заарыштаваны і пасаджаны за
краты. Я Уладзіміра Хадыку сустрэў 14 кастрычніка 1937 г. у 101 камеры менскай
турмы, дзе былі яшчэ і іншыя паэты і пісьменнікі, як: А. З., С. Б., С. Д., С.
Э. Гэта была перасыльная камера, адкуль усіх разам накіравалі ў Сібір.
Уладзімір Хадыка быў засуджаны на 10 гадоў няволі як “нацдэм”. Часта мне
асабіста даводзілася гутарыць з Уладзімірам Хадыкам, будучы ў далёкай Сібіры, у
Марыінскіх лагерах.
Уладзімір Хадыка з болем у сэрцы прыгадваў сваю Бацькаўшчыну - Беларусь,
свае дарагія палі, дзе ён радзіўся, свае родныя шырокія абшары, дзе так прыгожа
цвітуць кветкі, красуюць нівы, шумяць лясы... а слёзы міжволі падалі з вачэй...
Няма там прыгажосці беларускае прыроды, не спяваюць там птушкі, як на
Бацькаўшчыне. Там усё выглядае дзіка і сурова. Толькі той, хто кахае сваю
Бацькаўшчыну, будучы далёка на чужыне, адчуе ўсю любасць да роднага, свайго.
Сэрца разрываецца, калі падумаеш на чужыне, ды яшчэ ў няволі, аб сваёй
Бацькаўшчыне... Дзесяць гадоў няволі... дзесяць гадоў катаргі... дзесяць гадоў
не пабачыш ні дзяцей, ні сваіх родных, ні таварышоў... I вось у гэткія цяжкія
часіны Уладзімір Хадыка ніколі не падаў духам. Хто быў у выгнанні і хоць адзін
раз упаў духам, той адчуў, як вельмі і вельмі цяжка падняцца, а іншыя і
назаўсёды пакідалі жыццё, накладваючы на сябе рукі.
21
траўня 1938 г. я з часткаю пісьменнікаў быў накіраваны з сібірскіх лагераў праз
Уладзівасток на Калыму. Уладзімір Хадыка пасля нас быў пасланы ў Забайкалле.
Працаваў ён на чыгунцы каля горада Улан-Удэ.
Едучы ў ліпені 1940 г. з Калымы ў Менск сібірскаю чыгункаю ў вагоне
нявольнікаў, я выпадкова сустрэў гр-на М. Ён быў разам са мною і Хадыкам у
сібірскіх лагерах. Мы добра адзін аднаго ведалі.
Падарожны мне расказваў, хто быў на чыгунцы з нашых знаёмых сібірскіх
нявольнікаў у Забайкаллі. (Заўважым, што гр-н М. - беларус з Гомельшчыны.)
Размаўляючы далей, ён нечакана сказаў: “Уладзіка Хадыкі ўжо няма...”
-
А што з ім? - запытаўся я, насцярожыўшыся.
-
12 траўня мы выйшлі на працу, - пачаў расказваць ён, - працавалі каля чыгункі,
падрывалі скалу, а шчэбень адвозілі на тачках па трапе. Мы з ім працавалі на
пару. Толькі ён паставіў яшчэ першую тачку і не паспеў адысціся, як...
абарваўся з скалы камень і ўпаў... на Уладзіка Хадыку... Hi слова не прамовіў
ён. Мы кінуліся ратаваць, адвярнулі камень, але Хадыкі ўжо не стала... Толькі
моцна ішла кроў з рота і носа... Мы яму зрабілі дамавіну, пахавалі ў прыгожым
месцы і паставілі земляку-беларусу крыж.
-
Добры быў чалавек, вечная яму памяць! - дадаў ён.
А
як хацеў нябожчык пабачыць сваю радзіму і свайго сына! Але заплюшчыліся ягоныя
вочы, не дачакаўся ён гэтай сустрэчы...
Халодная Сібір, цяжкая праца ў забайкальекіх скалах не зламалі цвёрдай
волі беларускага паэта, не вытруцілі ягонага замілавання да Беларусі Уладзімір
Хадыка верыў у будучыню свае Радзімы, любіў Беларусь, і гэтая любоў сагравала
яго там, куды кідалі яго ворагі.
Уладзімір Хадыка паміраў з глыбокай любасцю да Беларусі, як адданы сын
беларускага народа, ён змагаўся за ягонае лепшае жыццё і свае жыццё аддаў за
беларускі народ. Гэтую замілаванасць, гэтую любоў да Бацькаўшчыны - Беларусі -
Уладзімір Хадыка нёс у сваім сэрцы…*
* Беларуская газэта. Менск,
1942, 14 траўня.
Стар. 173-175.
Стар. 300.
УЛАДЗІМІР КЛІШЭВІЧ пражыў нядоўгае жыццё. Нарадзіўся ён у 1917 годзе ў
вёсцы Чырванадворцы на Старобіншчыне. Пасля сямігодкі паступіў вучыцца на
педагагічныя курсы ў Слуцку, затым працаваў настаўнікам роднай мовы і
літаратуры ў вёсцы Божын на Бярэзіншчыне. У гэтай біяграфіі ёсць і рабфак пры
Беларускім дзяржаўным універсітэце, і вучоба пасля заканчэння рабфака ў Мінскім
педагагічным інстытуце на літаратурным факультэце (з 1933 года). Вучыўся разам
з Масеем Сяднёвым, Сяргеем Дарожным, Тодарам Кляшторным, Тодарам Лебядой,
Кастусём Суднікам. Маладыя людзі былі акрылены надзеяй на лепшае будучае, хаця
свядомасць ужо была атручана злавеснымі падзеямі — пачаліся арышты. Асабліва
цяжкае становішча склалася на літаратурным факультэце, дзе вучылася моладзь
таленавітая, а значыцца — бунтоўна настроеная, звыклая да свабоды выказванняў і
дзеянняў. Сярод іншых быў арыштаваны і Уладзімір Клішэвіч. Пасля мінскай турмы
“амерыканкі” была далёкая Калыма — суцэльная белая пустыня, цаліна, цішыня і
маўклівасць, лагерны калючы дрот, рэдкія стрэлы і лаянка канваіраў пры
пераходах вязняў з баракаў на месца працы.
14
жніўня 1941 года паэта разам з Масеем Сяднёвым вяртаюць у Мінск на
перасуджванне і трымаюць у турме да 27 чэрвеня. З-за кратаў яго “вызваліла”
Вялікая Айчынная вайна. У гэтыя віхурныя, крывавыя гады ён працуе ў “Газеце
Случчыны”, друкуе свае творы і ў іншых перыядычных выданнях, што існавалі пры
немцах, — “Беларускай газэце”, “Голасе вёскі”, “Раніцы”, часопісе “Новы Шлях”,
намеснік рэдактара якога быў беларусктх. паэт Алесь Салавей. Захаваліся
звесткі, што ў 1943 годзе У. Клішэвіч “разам з прадстаўнікамі беларускай інтэлігенцыі”,
прэсы наведаў фашыстоўскую Германію, Берлін і іншыя гарады ў ёй. У гэтым самым
годзе на радзіме паэта ў горадзе Слуцку выходзіць зборнік “Песняры Случчыны” з
вялікай падборкай яго вершаў. Зборнік ніколі ў савецкай крытыцы і
літаратуразнаўстве не згадваўся, таму пра яго грамадскасць рэспублікі і не
ведае. У кнізе змешчаны таксама вершы Лявона Случаніна, творы Янкі Золака,
прасякнутыя ідэяй вернасці свайму народу і краю.
Далейшы лёс Уладзіміра Клішэвіча нічым не адрозніваецца ад лёсаў іншых
мастакоў-эмігрантаў, што не па сваёй волі аказаліся ля чужых берагоў. Спачатку,
з 1944 года, паэт жыў у Германіі, затым — у ЗША. За мяжой выдаў кнігу паэзіі
“Далячынь” (Саўт-Рывер, 1964), паэму “Васіль Каліна” (Лондан, 1965). Эміграцыя,
як і колішняя нямецкая акупацыя, радасці не прынесла. У пасляваенны час ён
двойчы наведаў Радзіму, пакінуў на ўспамін чытачам кніжку “Сняцца сны мне
залатыя” (Мінск, 1973) з балючым прызнаннем ва ўступе: “Той, хто адарваўся ад
сваёй Радзімы, асуджае сябе на паступовае духоўнае выміранне. У чужой краіне
нашы дзеці яшчэ гавораць на роднай мове, а ўнукі падпадаюць пад поўную
асіміляцыю”.
Думаецца, што ўзаемаадносіны Уладзіміра Клішэвіча з іншымі
беларусамі-эмігрантамі таксама складваліся нялёгка — і з-за гэтага наведвання
савецкай Беларусі, і з-за выдання на Радзіме брашуркі, у якой былі змешчаны на
сённяшняе разуменне наіўныя, кан’юнктурныя выказванні тыпу: “Мая Радзіма
дасягнула такіх вялікіх поспехаў на гаспадарчай і культурнай ніве таму, што
стала на сацыялістычны шлях развіцця”. Падобнага “калабарацыянізму” не маглі
дараваць, бо на чужыне склалася зусім іншая канцэпцыя нашага сацыялістычнага
выбару, зусім іншае разуменне таго, куды мы ідзём і якія нашы дасягненні. Як
кажуць у такім выпадку, паэт не трапіў у цэнтр асноўнага струменю эміграцыйнай
думкі і застаўся ўзбоч той крыжовай дарогі, якой разам з ім ішлі многія, калі
не ўсе, сябры па няшчасці. Аднак у данай сітуацыі няхай разбіраюцца гісторыкі,
тым больш, што настаў час перагляду і пераацэнкі мінулага.
Не
стала пісьменніка ў 1978 годзе. Пахаваны ён на чужыне, далёка ад роднага краю,
шанаваць і помніць які так горача заклікаў.
Творы яго — балючыя, крыху сцішаныя, унутрана напружаныя, дынамічныя,
страсныя — ужо гісторыя, і яны сведчаць самі за сябе. Адасобіўшыся ад імя
свайго стваральніка, яны, падобна караблям (А. Куляшоў), плывуць у Акіян
Вечнасці. Можа, не ўсе і даплывуць, аднак след пасля сябе пакінуць. І даволі
значны, прыкметны.
Творчасць Уладзіміра Клішэвіча ўмоўна можна падзяліць на два перыяды:
30-х — 40-х гадоў (да вайны паэт не выдаў асобнага зборніка твораў) і
эміграцыйны. Да першага перыяду адносяцца вучнёўскія спробы выказаць адносіны
да жыцця і прыроды, навакольнага свету, адкрыць чытачу асабістыя перажыванні.
Аднак больш салідна, на значнай мастацкай вышыні выказаў сябе мастак у
творах ваеннай пары. Ягоныя вершы гэтага часу змешчаны ў адносна поўным аб’ёме
ў згаданым вышэй зборніку “Песняры Случчыны”, які ён сам складаў і рэдагаваў.
Адразу кідаецца ў вочы іх тэматычная разнастайнасць: ёсць вершы і пра турму ды
Калыму (“Васілёк”, “Жураўлі”, “Гусі”), і творы-згадкі ранніх дзіцячых і юнацкіх
уражанняў (“Званы”, “1931”), і, канешне ж, пра вайну і паняволены край і народ
(“Беларускаму народу”, “На ўсходзе хмары чорныя праходзяць...”). Рытарычных, “халодных”,
ура-патрыятычных, зададзеных радкоў мала; толькі ў пачатковым, што адкрывае
зборнік, вершы “Беларускаму народу” паэтаў голас гучыць на высокай хвалі, не
зусім натуральна:
Сам
народ заўсягды сваё шчасце куе.
Край
збудуем сваімі рукамі.
Дык
бяры ты жыццё сёньня ў рукі свае,
Каб
сыны не былі жабракамі.
Астатнія ж вершы ўражваюць засяроджанасцю душэўнага перажывання,
сцішанасцю інтанацыі і паглыбленнем у асабістыя перажыванні. Аўтар
нешматслоўны, ён шукае агульначалавечыя каштоўнасці ў тых падзеях (найперш
трагічных), што адбываліся ў нашай краіне перад вайной і пазней, калі вайна
запалымнела ў нашым краі. У творах Клішэвіча гэтай жанрава-стылёвай групы
быццам збіраюцца пад адзін дах традыцыйныя вобразы-сімвалы (“разгубленая душа”,
“магіла”, “цемра”, “тужлівая восень”, “вечар”), тропы трагедыйнай змястоўнасці.
Гэта ўласціва і вершам-роздумам “Учора краскамі разгубленай душы...”, “Напаткаў
я даўно тую восень...”. Першы з іх уражвае больш, найперш — цэласнасцю настрою.
Паэту хочацца пераадолець часовы духоўны крызіс, узняцца над абставінамі,
акрыяць, паверыць у перамогу жыцця над чорнымі сіламі:
Учора
краскамі разгубленай душы
Вясна
жыцьця майго адкрасавала,
Каб
боль душы і сэрца заглушыць,
Няхай
братоў загінула нямала
За волю
Бацькаўшчыны ў змрочны час,
Як у
краі няволя панавала, —
У целе
ёсць хоць змучаная сіла.
Устань, народ!
Каб волі сьвет ня згас,
Каб
зноў к табе не падыйшла магіла.
У
гады вайны, як і Пімен Панчанка, Аркадзь Куляшоў, Максім Танк, якія напісалі
цудоўныя творы пра загубленыя вайною чалавечыя душы, пра слёзы маці над сынавай
кашуляй, Уладзімір Клішэвіч таксама ахарактарызаваў надломлены духоўны стан
людзей — сведкаў адразу дзвюх трагедый — даваенных рэпрэсій і ваеннага
спапялення.
Чытаем верш “Актава” і зноў пераконваемся, што ў гады вайны дамінантным
у паэзіі Клішэвіча быў элегічны настрой і адпаведны яму сентыментальны пафас.
Паэт не ўзняўся да сінтэзу разнастайных пачуццяў у такой ступені, як Арсеннева,
Салавей, Куляшоў. Аднак ішоў ён шляхам паступовага набліжэння да ісціны,
адкрытай яго больш таленавітымі сучаснікамі, спрабаваў свае сілы ў розных
стылёвых плынях і жанрах.
Згаданы верш “Актава” вытрыманы ў мажорнай інтанацьіі і падобны да оды.
Яго апошні радок атрымае новае, маштабнае напаўненне ў ёмістай формуле Жэні
Янішчыц пра “шум жытняга святла” як першааснову чалавечага жыцця:
Бяры
сваё, але трымай надзею
І вер,
што ты народжаны, каб жыць.
Ніколі
ў полі краскі не радзеюць,
Калі
над імі вецер прабяжыць.
Любі
жыцьцё, любі яго завею...
У сэрцы
сум яны тваім разьвеюць
І
скажуць так: “Далёка не хадзіце,
Бо
шчасьце тут, у нашым сьпелым жыце”.
Чаго не хапала паэзіі ваеннай пары, дык гэта філасафічнасці. Яна
(савецкі варыянт) найперш імкнулася выгукнуць свой боль на поўны голас. І не
толькі боль, але і нянавісць, і веру ў тое, што фашысцкая навалач мінецца.
Публіцыстычнасць і — часта — рытарычнасць падменьвалі, перакрывалі ўсё астатняе
і тым самым перашкаджалі аўтарам паглыбіцца ў сферу інтымнага, асабістага і на
гэтай глебе — агульначалавечага. Бадай, толькі тыя, хто прадчуваў свой блізкі
канец, хто пайшоў на вайну, “не дакахаўшы, не дасмаліўшы апошнюю цыгарку”, —
Алесь Жаўрук, Леанід Гаўрылаў, Аляксей Коршак ды тыя, хто глядзеў на вайну як
бы з сярэдзіны, перажываючы сваю асабістую трагедыю ад немагчымасці актыўнага
далучэння да навальнічных падзей (Аркадзь Моркаўка), здолелі па-філасофску
глыбока ацаніць касмічную, агульнапланетарную маштабнасць падзей ваеннага часу.
Яны перавялі тэму вайны ў спавядальна-ацэначны план, вырваліся на прастор
даследавання вайны як антыгуманнейшай з’явы, што зробіць літаратура толькі ў
60-я — 90-я гады, ужо не па свежых слядах падзей.
Сказанае лёгка пацвярджаецца аналізам верша У. Клішэвіча “Ноч”, ці не
самага глыбокага ў падборцы са згаданага зборніка “Песняры Случчыны”.
Запылала у гневе Карона
На
увесь неабсяжны прастор,
Каб
спаліць грозны меч Арыёна
Пералівам мігаючых зор.
Пояс
зьняў з сябе рыцар суровы —
Востры
меч над Каронай павіс...
Пакаціліся
зорак галовы
Залацістымі зьнічкамі ўніз.
Мог ён
толькі здалёку разгледзець,
Як
засмучаны лёсам бяды
З песьняй сумнай паплыў белы Лебедзь
У
сінеючых хвалях вады.
Меч
халодны гарыць Арыёнаў...
Кволы
сьпеў лебядзіны заціх.
У расе
срэбных кропель Карона
Мые
косы праменьняў сваіх.
Паэт нібы пераносіць ваенныя падзеі ў бязмежную прастору і вымярае іх
маштабнасць незямнымі крытэрыямі, што рабіў у ваенны час і Аркадзь Моркаўка, а
пазней будуць рабіць і Максім Танк, і Аркадзь Куляшоў. Да такога ж мастацкага
прыёму пашырэння прасторы дзеяння звярнуўся ў рамане “Млечны шлях” Кузьма
Чорны. Верш Уладзіміра Клішэвіча нагадвае прытчу: вайна на зямлі не ўкладваецца
ў вузкія рамкі, гэта злачынства касмічнага маштабу.
Для Уладзіміра Клішэвіча не было большай трагедыі, чым вайна, якую ён
востра перажываў, пакутаваў, усведамляючы ўласную адчужанасць ад
гераічна-трагедыйных падзей таго часу. Адсюль вынікалі радкі, поўныя
непадробнага болю і пакуты.
З
шэрагу ваенных твораў вылучаецца верш “Напаткаў я даўно тую восень...”, які
варта прывесці і расшыфраваць (дарэчы, публіцыстычна-рытарычныя творы ваеннай
пары не патрабавалі расшыфроўкі, свабодна ўкладваліся ў схемы, стандарты:
фашысты — зладзеі, каты, савецкія людзі — патрыёты, героі):
Напаткаў я даўно тую восень,
Якой
панцыр на сэрца пашыў,
Каб прайсьці
па крывавым пакосе
Цьвёрдым крокам халоднай душы,
Каб
людзей разбудзіць звонам сталі,
Паднявольным жыцьцём хто заснуў,
Каб жывыя
шчасьліва усталі
Сустракаць і цяпло, і вясну.
Няхай
будзе тужлівая восень
Яшчэ
радасьць у сэрцы тушыць —
Трэба
йсьці па крывавым пакосе
Цьвёрдым крокам халоднай душы.
Пры першасным знаёмстве з творам з’яўляецца ўражанне, што думка,
выказаная ў ім, элегічная: сапраўды, калі мастак паставіў перад сабой задачу
абудзіць свядомасць народа, разбудзіць яго сон, дык пры чым тут пашыты на яго
сэрца панцыр? Якую восень прыгадвае аўтар (твор датуецца 1943 годам)? Восень
1941 года? А можа, 1936-га, калі яго арыштавалі? Якую восень ён так неміласэрна
не прымае? Яшчэ больш расчароўвае паварот аўтарскай думкі, заключаны ў радках
“Трэба йсьці па крывавым пакосе Цьвёрдым крокам халоднай душы”. “Крывавы пакос”
— гэта зразумела: пакос вайны, што абрынулася на нашу шматпакутную Радзіму. Але
чаму па гэтым “крывавым пакосе” (вобраз, які нібыта перайшоў у твор Уладзіміра
Клішэвіча з неўміручага “Слова пра паход Ігараў”) пясняр павінен ісці цвёрдым
крокам? Як апраўдаць алагізм яго паводзінаў? Ці не наадварот адбываецца ў
рэальным жыцці, калі паэтава душа ўбірае ў сябе велізарны чалавечы боль і часам
не вытрымлівае, разрываецца ад яго? Пытанні з боку чытача. А сам аўтар і не
задумваўся над тым, якія радкі канчаткова выйшлі з-пад яго пяра. Ён як бы
адкаснуўся, адхінуўся ад створанага іншымі, ад агульнага, тыповага перажывання
вайны-трагедыі і прапанаваў сваю версію ўдзельніка жахлівых падзей — чалавека,
адзінокага сярод разбурэння, сярод ахвяраў, палеглых у крывавых пакосах,
песняра са скамянелым ад болю сэрцам (“скамянелае сэрца”, “скамянелая душа” тут
былі б якраз на месцы, у паэта — “халодная душа”). І ў такім павароце лірычнага
перажывання — наватарства Уладзіміра Клішэвіча. Наватарства пераадолення
стэрэатыпу, створанага літаратурай, які ўмоўна можна ахарактарызаваць прыкладна
так: чым большы боль, тым больш трымціць і палымнее паэтава душа.
Так мы расчыталі-расшыфравалі адзін з самых складаных у сэнсавых
адносінах верш паэта-змагара. Аднак у першы перыяд сваёй творчасці У. Клішэвіч
прытрымліваўся ў асноўным іншага — “адкрытага” стылю, паказваў рэчаіснасць у
адной плоскасці, празрыста-ясна, даступна-зразумела. Так, як у вершах,
напісаных у вязніцы-турме нібыта спецыяльна пад фальклор — напеўна, меладычна:
Ой,
вазьмеце, гусі, з сабой на хвіліну,
Бо ў мурох я
гэтых без пары загіну.
.............................................................
Не
сказалі слова, замаўчалі самі,
Гаманілі сумна
сосны з верасамі.
У
асобных творах першага перыяду творчасці Уладзіміра Клішэвіча адчуваецца
залежнасць ад лірыкі Сяргея Ясеніна, чуецца сумна-тужлівы напеў-скарга яго
лірычных песняў пра пакінутасць чалавека ў разбураным свеце, адзінокасць яго
душы. Як і рускаму паэту, нашаму мастаку хочацца паспавядацца перад іншымі
жывымі істотамі — людзьмі і дрэвамі, звярамі і птушкамі. Нават рытм, інтанацыя
ясенінскіх шэдэўраў паўтараецца, капіруецца беларускім аўтарам:
Выйду
рана з дому. Абніму каліну,
Раскажу
ёй ціха аб сваёй бядзе,
Што
далёка дзесьці маладосць пакінуў,
Што яе ніколі не знайду нідзе.
Мікола Мішчанчук.
/Голас Радзімы. Мінск. № 43. 29 кастрычніка 1998. С. 6./
*
Такім чынам, Уладзімір Клішэвіч шукаў сябе ідэйна і тэматычна. Хапаючыся
адразу за рознае, ён не мог засяродзіцца глыбока на жыццёвых праблемах, знайсці
і выказаць філасофскую думку, даць вертыкальны зрэз рэчаіснасці. Многія яго
радкі яшчэ гучалі рытарычна: “Край! Красуй маладосьцю сягоньня. Песьняй звонкай
хай слава зьвініць! Беларусі ня быць у палоне! Беларусі рабыняй ня быць!”
(“Паэту-змагару”).
Шукаў сябе мастак і ў сферы агульначалавечага, хоць яшчэ і нясмела, але
падчас адмаўляўся ад канкрэтыкі, каб убачыць тое, што робіцца на зямлі, з
вышыні касмічнай і ў перакладах з Амара Хаяма, Метэрлінка, Катула...
Адзін з нямногіх, Клішэвіч ужываўся ў антычнасць, скарыстоўваючы
даўнейшыя вершаваныя памеры. Так, у вершы “Пентаметры” зусім у духу антычнай
медытатыўнай паэзіі раскрыты філасофскія праблемы вечнага і часовага,
сапраўднага і ўяўнага, злачынства і адказнасці за яго, маўчання і слова як
спосабаў філасофскай ацэнкі рэчаіснасці, дабра і зла, узаемаадносінаў адзінкі і
калектыву, жыцця бязбеднага, лёгкага і жыцця-змагання. Кожны дыстых філасофскай
элегіі (менавіта так можна вызначыць жанравую спецыфіку “Пентаметраў”) будуецца
на сутыкненні тэзісаў і антытэзісаў, паводле якога і выводзіцца філасофская
думка. Ні адзін вобраз-дэталь не з’яўляецца ў гэтым мастацкім творы выпадковым,
нішто не парушае агульнай логікі аўтарскага мыслення. Падобная гармонія ва ўсім
— асноўны прынцып антычнага мастацтва.
Людзям
жаданьні прыходзяць
надзвычай марудна:
Праца і
час хутка
прыблізяць
да іх.
Прагнасьць вялікая лёгкай
і таннай нажывы
Рана ці
позна ўсё-ж кару
знаходзіць сабе.
Шчасьце
ня тое, у жыцьці
хто не падаў ніколі,
Шчасьце
— хто змог,
упаўшы, падняцца ізноў.
Вечна
маўчаньне вялікія
родзіць ідэі на сьвеце,
Словам
магутным ніяк
нельга яго замяніць.
Толькі
ты зробіш дабро
чалавеку
ў цяжкую хвіліну,
Гэта
адплаціць табе ён
платай праклёну і зла.
Людзі паднімуць на славу
цябе аж да неба,
Людзі і
кінуць у гразь, славу
тваю аплююць.
Даваенная і ваенная паэзія У. Клішэвіча, як і паэзія Алеся Салаўя,
Рыгора Крушыны, не абмяжоўвалася адлюстраваннем тагачасных трагічных падзей,
заклікамі да народа пераадолець іх. Мастакі шукалі гармонію на руінах і
папялішчах вайны, думалі, як і іх папярэднікі, што прыгажосць уратуе свет. І
Клішэвіч у гэта верыў. І таму яго зварот да Гётэ, да перакладаў з Катула, да
пентаметра і гекзаметра з іх шырокім і свабодным дыханнем і ўшчыльненай
сэнсавай напоўненасцю стаў формай супроцьстаяння трагічнаму часу, вынясення яму
мудрага, недвухсэнсоўнага прысуду. Нагадаем, што ў гэты ж час Алесь Салавей —
другі беларус-пакутнік — перакладаў “Іліяду” і “Калевалу”, а ў 1947 годзе
закончыў працу над “Песняй песняў Саламона” (у беларускай літаратуры гэты твор
у перакладзе Васіля Сёмухі з’явіўся толькі ў 1994 годзе) і працаваў над паэмай
“Пярсідская легенда” Рыгор Крушына.
Вершы У. Клішэвіча канца 40-х — 70-х гадоў засведчылі фармаванне новага
варыянта яго стылю — адпаведнага больш медытатыўнай паэзіі, лаканічнага,
нацэленага на афарыстычнасць, доказнасць, нягучную, “унутраную” эмацыянальнасць
і спавядальнасць. Усе вершы Клішэвіча пасляваеннай пары як бы нанізваюцца на
адзін стрыжань — яны прысвечаны тэме адчужэння, адлучанасці чалавека ад роднага
краю, паказваюць невыноснасць такога становішча для душы аўтара. Падобны матыў
пачаў гучаць яшчэ ў яго даваеннай паэзіі, затым узмацніўся ў творчасці ваеннага
часу, але тады быў прыглушаны, гучаў адно ў нешматлікіх вершах пра калымскі
край. Адзін з іх, што датуецца студзенем 1939 года, быў напісаны на прыіску
Ат-Урах і запамінаецца двума апошнімі радкамі:
Коні
скачуць пад белаю пенай,
Капытоў
чую д’ябальскі стук...
Лепей сам на
душу сваю й цела
Налажу
пальцы скованых рук.
У
іншым кантэксце гэтыя ж радкі гучаць у першай страфе, дзе дакладней вызначана
сітуацыя, у якой аказваецца лірычны герой — аўтар твора, вязень сталінскага
ГУЛАГа:
Мне ў
няволі жыццё надаела,
Сьмерць
прыйму, як збаўленьне ад мук.
Лепей
сам на душу сваю й цела
Налажу
пальцы скованых рук.
Калі перачытваеш пазнейшыя творы Уладзіміра Клішэвіча, думаеш, што,
можа, ніхто з нашых мастакоў-эмігрантаў так пакутліва і так балюча не перажываў
сваю адарванасць ад радзімьі. Ягоны зборнік, выдадзены ў Мінску, называўся
“Сняцца сны мне залатыя”. І загаловак гэты быў не выпадковы: у эміграцыі дпя
мастака жыццё ператварылася ў сапраўдны кашмар, у нешта трагедыйна-пачварнае,
яму засталося толькі мінулае, тое, што было на Радзіме, што ўяўляецца толькі ў
залатых снах, як нешта назаўсёды страчанае.
Боль па Радзіме — паслядоўны, напружаны, драматычны — праходзіць праз
усе творы мастака, падпарадкоўвае сабе пафас усяе творчасці паэта. У сваіх
па-сапраўднаму трагедыйных творах
Клішэвіч надзвычай дакладны і доказны. Часта доказ ідзе ад супраціву і будуецца
па схеме: “Каб... тады б не”. Так пабудаваны вершы “Папярэджанне”, “На чужыне”,
“Конь”, “Сцягач”, “Шумяць ад ветру кіпарысы ўсцяж...” і іншыя. Эфект
мастацкасці ў іх дасягаецца прыёмам параўнальнага паралелізму (выкарыстаем такі
“сінтэтычны” тэрмін): сваё (што ў мінулым) ідзе побач з чужым (што ёсць
сённяшні дзень), перакрыжоўваючыся з гэтым чужым, адцясняючы яго на другую ці
нават на трэцюю пазіцыю, хоць і не перакрываючы канчаткова. У многіх
паэтаў-замежнікаў падобнага стабільнага, узаконенага паралелізму няма: там сваё
і чужое існуюць аўтаномна, свае становіцца дамінантным у вершах-успамінах пра
родны край, чужое — у вершах пра чужыну. Бывае і так, што сваё, страчанае за
дапяглядамі, адыгрывае толькі ролю “давескаў”. у творах. Клішэвіч паставіў і
жыццё на Радзіме, і жыццё ў чужым краі на раўнапраўную аснову і даў чытачам
магчымасць убачыць паўнату страты, якая можа спасцігнуць кожнага, хто пакідае
Радзіму.
Адзначаныя асаблівасці паэзіі У. Клішэвіча выяўляюцца у вершы “На
чужыне” — творы, напісаным у форме маналога-выгуку, паводле параўнання
рэальнага (сучаснага) і ўяўнага (былога) жыцця. Доказнасць і пераканальнасць
аўтарскага пачуцця тут падкрэсліваецца прыёмамі паэтычнага сінтаксісу: спачатку
ідуць разгорнутыя даданыя акалічнасныя сказы, ідуць адзін за адным, паступова
нарошчваючы эмацыянальны напал: “Калі б пабачыў дзе на полі // Кароны пышныя
дубоў, // Калі б аднойчы ў наваколлі // Зазелянеў радзімы бор, // Калі б
трашчалі тут сарокі, // Спяваў вясною салавей”, — а затым ідзе лаканічнае, як
прысуд, — “Тады б і гэты край далёкі // Рабіўся крышачку мілей”. Аднак паэт
чацвёртай, заключнай страфой рашае дасягнуць яшчэ большага, падвойнага
мастацкага эфекту пры дапамозе філасофска-значнай чатырохрадковай
мінімедытацыі, што ў сваю чаргу (і гэта ўжо трэці круг дасягнення мастацкага
эфекту) заканчваецца двухрадкоўем-інвектывай пра чужыну як вечнае рабства:
Ды іх
няма. Жыццё няміла.
Што мне з таго — калі б ды
каб...
Дарма
патрачаны ўсе сілы,
Я на
чужыне вечны раб.
Некалі Янка Купала ў вершах 1918 года “У дарозе”, “Паязджане”, “Буралом”,
“У вырай” (“Зашумела нудна восень...”) засведчыў, адлюстраваў тупіковасць
сітуацыі, у якой апынулася Беларусь у перыяд грамадзянскай вайны, і адпаведны
стан душы, якую нібы жыўцом закалочваюць у труну. Ідэнтычны стан душы адкрывае
нам паэт-эмігрант Клішэвіч. Дзеля дасягнення эфекту праўдзівасці паказанага,
выказанага ён адшуквае шэраг трагедыйных вобразаў-дэталяў (некаторыя з іх маюць
карані ў рамантычным стылявым напрамку) — “духовая Сахара”, “жыцця майго
ламаная крывая”, “апошні паўстанак”, “цяжкія мукі бяззорнай начы”, “над кручай
стаім”, “глытае час жыццё патокамі ракі”, “выступала ў чорным каралева ночы”,
“народжаны — толькі госць”, “цёмная ноч закалдоўвае цішу”, “трывожныя сляды”,
“я — самы большы сцягач”, “мора пустэчы”, “песня... пасівела”, “лёс безгалосы”,
“чорны птах”, “пярун”, “бліскавіцы”, “чужая зямля”, “застылая душа” і інш.
Асобныя вобразы стыкуюцца з Купалавымі, што з’явіліся амаль на 50 гадоў раней.
У вершы “Што на свеце людскія ахвяры...”, як у Купалавых “Паязджанах”,
з’яўляецца сімвалічны вобраз дамавіны, падрыхтаванай для жывога трупа —
лірычнага героя:
Што на
свеце людскія ахвяры...
Да
ўсяго на зямлі я прывык.
Голас мой
у духовай Сахары —
Прадсмяротны апошні крык.
Мне ўсё
роўна, куды ні ідзём мы,
Над
усім стаўлю кропку адну.
Чую, мне пахавальнік знаёмы
Забівае
цвікі у труну.
Што з
таго, што калісьці я марыў,
Безнадзейна мой промень знік.
Голас мой у
духовай Сахары —
Прадсмяротны апошні крык.
Верш гэты быў напісаны ў 1952 годзе, калі быў яшчэ абвостраны боль па
страчаным.
Грунтоўная ацэнка чужабярэжнага, бесхаціннага жыцця прывяла паэта да
крылатага чатырохрадковага выслоўя, якое можна прызнаць гімнам тых, каго
драматычны лёс раскідаў па ўсіх кутках неабсяжнай планеты:
Запавет
на чужыне такі
Ад бацькоў пераходзіць к дзецям:
Іншаземныя маякі
Тваю
ноч не асвецяць.
У.
Клішэвіч не толькі сумаваў удалечыні ад роднага краю — ён без яго проста
хварэў, і хвароба гэтая была вострая і невыносная. Ён залечваў яе, як мог, але
поўнасцю адужаць не здолеў. Не ўдалося яму акрыяць душой, узняцца над
трагедыйнымі абставінамі і пасля наведання Беларусі.
Позняя паэзія Клішэвіча аднатанальная і аднажанравая. Гэта паэзія
трагедыйнага гучання, што вольна ўкладваецца ў форму элегіі — твора
сумна-балючага, спавядальнага, які ў апошні час набывае ўсё большыя адзнакі
медытатыўнасці. Можа, якраз паэзія гэтага аўтара падказала Б. Сачанку —
укладальніку арыгінальнага зборніка вершаў паэтаў-эмігрантаў і загаловак кнігі:
“Туга па Радзіме”.
Размова пра паэзію малавядомага ў нас аўтара была б няпоўнай і няшчырай,
калі б мы не закранулі яшчэ адну праблему — як гэтую паэзію прадстаўлялі раней
і прадстаўляюць цяпер, ужо ў перыяд галоснасці. Адразу скажам, што прэзентацыя
яе чытачу адбылася дэфармаваная, у няпоўным аб’ёме. Можна зразумець выдаўцоў
зборніка “Сняцца сны мне залатыя” 1973 года. Застой. Ідэалагічны націск Суслава
і яго каманды. Нельга было, было проста немагчыма ў звязку з творамі пра тугу
аб Радзіме у той час даць твор “Беларускаму народу”, датаваны 1942 годам і
адрасаваны людзям, якія павінны прачнуцца, паверыць у сябе, успомніць слаўную
гісторыю сваёй краіны:
Закрывалі праўду, каб унук ня ведаў,
Закрывалі доўга ясны бляск зары.
Эх,
устаньце, унукі, паглядзець на дзеда,
На яго
магутнасць даўняе пары!
Разагніце плечы,
распусьцеце крыльлі!
Узьляцеце горда сокаламі ўвысь!
Як
любілі мову, як народ любілі,
Зашумеце
славай, як дзяды калісь!
“Нацыяналістычнага пафасу”, відаць, збаяліся ўкладальнікі зборніка 1973
года і не ўключылі ў яго верш “Учора краскамі разгубленай душы...” Вядома,
немагчыма было ў брэжнеўскія гады змясціць у кнізе і вершы пра ГУЛАГ — “Мне ў няволі
жыццё надаела...”, “Ліст із Сібіры”, “Адказ”, “Паэту-змагару”. Але чаму туды не
ўвайшлі прытчападобны твор “Ноч”, напісаныя ў мінскай турме вершы “Жураўлі”,
“Гусі”? Ствараецца ўражанне, што ўкладальнікі гэтай кнігі пабаяліся прадставіць
Клішэвіча як мастака, апазіцыйна настроенага да таталітарнай дзяржаўнасці, як
праціўніка нацыянальнага ўціску з любога боку.
У
зборніку “Туга па Радзіме” спадчына Клішэвіча, вядома, магла быць прадстаўлена
больш поўна — і ў тэматычных, і ў жанравых адносінах. Аднак складальнік і
рэдактары кнігі на гэта не пайшлі, відаць, таму, што зноў-такі былі як бы
зачараваныя загалоўкам кнігі, а можа, і з ідэалагічных перакананняў. Але ж
чытач хоча ведаць творчасць пісьменніка ў поўным аб’ёме, ва ўсёй яе
разнастайнасці, удалай і не зусім, вечнай і кан’юнктурнай:
Як
гублялася ў цемры дарога!
Завірухай яе занясло.
Не
хапала і сіл у жывога
Выліць душу у горычы слоў.
Цяжкі
лёд пад далонямі хруснуў.
Хмары
зніклі ў паветры, як дым.
Засвяцілася радасць на вуснах —
Гэта
мёртвы падняўся жывым.
* * *
У.
Клішэвіч — аўтар ліра-эпічнай паэмы “Васіль Каліна”, выдадзенай асобнай кнігай
у Лондане ў 1965 годзе. Твор гэты значны, але нашаму чытачу невядомы.
На
хвалі антыгулагаўскай літаратуры ён выглядае і сёння даволі прыстойна. I яго
можна лічыць значным набыткам беларускага нацыянальнага паэтычнага эпасу.
У
прадмове да кнігі — “Ад выдавецтва” — падкрэсліваецца эпічны характар твора,
адзначаецца шырыня яго тэматычнага дыяпазону і храналагічных рамак: “Паэма з яе
героямі ахоплівае фактычна ўсе фазы чалавечага жыцця, а пары юнацтва, так
аблюбаванай мастацкай літаратурай усіх вякоў і народаў, аўтар прысвечвае
асаблівую ўвагу”. Таксама пішацца пра ўменне У. Клішэвіча абмалёўваць чалавечыя
постаці, ствараць запамінальныя эпічныя характары.
З
гэтымі выказваннямі можна цалкам пагадзіцца. Сапраўды, “Васіль Каліна” — гэта
даволі ўдалая спроба паказаць лёс беларускага народа на пераломных этапах
гісторыі, у складаныя, драматычныя перыяды жыцця краіны. У аснове паэмы пры
ўсёй трагедыйнасці паказанага — гераічны пачатак, агульнанацыянальныя,
агульнанародныя каштоўнасці. Падзеі ў паэме ахопліваюць значны прамежак часу.
Тут паказаны пярэдадзень калектывізацыі і сама калектывізацыя, якая
раскрываецца як акт вандалізму, генацыд супроць народа. У паэме выкрываюцца
сталінізм, таталітарызм, чырвоны тэрор:
Прастор
сялянскіх сьпелых ніў
Ланцуг
бязлітасна давіў.
З
усходу вецер сьмерці веяў,
Прыносіў немач і пакуты,
На рукі
клаў нямыя путы,
Губляўся сьлед жывых надзеяў.
Паэма “Васіль Каліна” дае праўдзівы адбітак трагічнай эпохі
сацыялістычнага будаўніцтва. Аўтар заходзіць як бы з другога боку — не з
фасаду, а з тылу, дзе засталіся рыштаванні пасля гора-будаўнікоў,
тыранаў-кіраўнікоў, дзе засталіся непрыбраныя бруд і смецце: як жа, спяшаліся,
сядалі ў цягнік, што не спыняўся на прыпынках, а ляцеў проста ў цудоўную Краіну
Камунію. I ў гэтай тэматычнай праўдзівасці, грамадзянскай смеласці мастака і
заключаецца наватарства і непаўторнасць паэмы. Пазней Клішэвіч паддасца спакусе
прымірэння і з брэжнеўскім застоем, і з парушэннем правоў чалавека ў савецкай
краіне, але ў паэме “Васіль Каліна”, відаць, не без уплыву “хрушчоўскай
адлігі”, ён надзвычай смелы і бескампрамісны:
Твой
дзень сягоньня — ноч і сажа,
Ахвяр
бязвінная сям’я
Энкавэдэ заўжды прымажа
Якое-небудзь ім імя:
Шпіён
ці змоўца-тэрарыст,
Радзімы
здраднік ці фашыст.
Ня
трэба сталінцам талантаў,
Да мэты
цягнуць без аглядкі —
Пад
ногі — цьвік, агню — пад пяткі.
І
фабрыкуюць дыверсантаў.
Паэма “Васіль Каліна” — значны набытак беларускага нацыянальнага
паэтычнага эпасу, твор, з якога мы шмат даведваемся пра даваенную рэчаіснасць.
Уладзімір Клішэвіч, як і многія іншыя пісьменнікі — выгнаннікі за межы
свайго роднага краю, нарэшце дастукаўся да нашых сэрцаў сваімі сумленнымі,
крынічна чыстымі і светлымі творамі.
Мікола Мішчанчук.
/Голас Радзімы. Мінск. № 44. 5 лістапада 1998. С. 6./
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz