ЎЎЎ 2. Іван Ласкоў. Чорт ведае што. 2. Койданава. "Кальвіна". 2022.

                                                      МЭМУАРЫ ДЛЯ СЬЛЕДЗТВА.

    Але назаўтра Арцём Іванавіч да сьледчага не пайшоў. Як пойдзеш, калі не ведаеш, куды ісьці? Так дзень цэлы змарнаваць можна. Пры старым дырэктары такое дазвалялася, новаму ж Арцём Іванавіч і так быў вінен цэлы працоўны дзень, які не пасьпеў яшчэ адрабіць. Дзякуй яму, аднак - за тэлефон. Час ад часу адрываючы хвілінку ад надзённых аддзельных спраў, Арцём Іванавіч высьветліў, што першпачаткова справа аб забойстве Манькіна М.С. вялася ў райаддзеле міліцыі, але у з прычыны таго, што зафіксаваны не няшчасны выпадак, а забойства /забойца сама заявіла аб сваёй віне/, справа перададзена ў органы пракуратуры, бо такія /аб забойстве/ разгляду міліцыі не падлягаюць. Бамбардзіруючы званкамі, як гранатамі, адзін за адным тэлефоны пракуратуры, Арцём Іванавіч нарэшце накрыў цэль: нарваўся якраз на таго сьледчага, які вёў справу. Той нібыта зьдзівіўся, што хтосьці яшчэ цікавіцца ёю і нават хоча даць нейкія паказаньні, але згадзіўся выслухаць, толькі, сказаў, сёньня ўжо позна, ужо чацьвёртая, ён выклікаў павесткамі па іншых справах некалькі чалавек. “Прыходзьце ў панядзелак”, - закончыў ён. “У панядзелак? Чаму не заўтра?” - хацеў спытаць Арцём Іванавіч, але сьледчы кінуў трубку. Арцём Іванавіч зірнуў на каляндар - пятніца! - і ўсё зразумеў: заўтра ж субота, дзень выхадны для ўсіх нармальных людзей - не такіх як ён, што ў суботу працуюць а адпачываюць у панядзелак.

    А палове пятай, глянуўшы на флігель праз акно экспазыцыйнай залі, Арцём Іванавіч нечакана заўважыў, што ў дырэктарскіх вокнах няма сьвятла. Няўжо пайшоў?.. Пачакаў мінут дзесяць - сьвятло не запальвалася. Арцём Іванавіч хуценька апрануўся і па сваёй лесьвіцы выкаціўся з музэя праз запасны выхад, што выходзіў у чужы прыватны двор з брахлівым сабакам на ланцугу. Баючыся, што тонкі, непрыкметны нейкі ланцуг не ўтрымае такога шалёнага зьвяругу, Арцём Іванавіч ніколі не карыстаўся запасным ходам, хаця і ці раз брала спакуса. Але раз у жыцьці рызыкнуць можна, асабліва, калі такая патрэба.

    Рызыка апраўдалася - зьвер не цапнуў і Арцём Іванавіч пасьпеў у вэтбаклябараторыю да яе закрыцьця. Газік стаяў у двары, значыць, і шафёр павінен быў быць на месцы. Арцём Іванавіч прывёў сябе ў парадак на ганку і задаволена рушыў у смуроднае нутро лябараторыі. Ён чамусьці быў упэўнены, што Раман так і ляжыць на той самай канапе. Канапа акзалася пустой.

    - Раман? Шафёр? - перапытаў яго супрацоўнік у сінім халаце, што зьявіўся ў калідоры. - А ён, здаецца, звольніўся. Сёньня хацелі ехаць у “Прыгарадны”, а весьці машыну няма каму...

    Не даслухаўшы, Арцём Іванавіч кінуўся да загадчыка. Той, на шчасьце яшчэ не пайшоў.

    - А, гэта вы, з тэатра! - загадчык, відаць, меў някепскую памяць. - Ізноў па шафёра? А я яго звольніў...

    - Завошта? - невядома для чаго спытаў Арцём Іванавіч.

    - Нізавошта. Па ўласным жаданьні, - паціснуў плячмі загадчык. - Не хацеў адпускаць, ды ўпёрся... Во, цяпер новага шукай.

    - А хатні адрас яго хаця б у вас захаваўся?

    - Павінен быць.

    Загадчык пакапаўся ў сэйфе, дастаў ценькую папку.

    - Вось яго асабісты лісток па ўліку кадраў. Ах ты, шэльма! Абібок. Не запоўніў! Бачыце - графа пустая.

    “Сам ты абібок. Асабістыя лісткі, і то да канца не дачытваеш, калі на працу прымаеш”, - падумаў Арцём Іванавіч.

    - Ды вы не сумуйце! Калі ён вам так патрэбен, знойдзеце. Горад у нас не Масква.

    - У Маскве бюро даведак на кожным рагу.

    - Ёсьць і ў нас недзе. Я чуў. У нейкім жылым доме.

    - Хто ж даведку дасьць, дзе яго, тое бюро даведак, шукаць?

    - А гараддзел навошта? Знойдзеце, паўтараю вам. Запішыце дадзеныя яго: Саламацін Раман Пятровіч. Год нараджэньня - тысяча дзевяцьсот пяцьдзесят трэці, месца нараджэньня - наш горад...

    Арцём Іванавіч запісаў, падзякаваў загадчыку і з кіслым настроем пайшоў дахаты. Не ўдалося сустрэцца. А так хацелася, перш чым ісьці да сьледчага, паслухаць зноў гэтага Рамана Пятровіча, гледзячы яму ў вочы. Што азначае яго звальненьне? Уцёкі? Можа, яго ўжо і ў горадзе няма? Якая ж тады цана яго “паказаньням”? I як з імі ісьці да сьледчага? I не ісьці нельга. Вера дакапаецца, быў ты або не быў. Лепш займець ворага ў асобе Любы, чым Веры. Унутраны вораг страшнейшы за зьнешняга, - невясёла пажартаваў ён у думках.

    “Не, усё ж такі трэба пагаварыць... Каб ісьці да сьледчага з чыстым сумленьнем. А калі падасца, што брэша... то і не ісьці. Дзе ж яго шукаць тое д’яблава бюро даведак? А што, як і праўда спытаць у міліцыянэра?”

    Арцём Іванавіч выйшаў на галоўную вуліцу: тут напаткаць міліцыянэра было куды больш шанцаў, чым на глухіх вулічках побач. Але чужая дапамога не спатрэбілася: шыльду “Бюро даведак” нечакана для сябе ён заўважыў на доме, міма якога хадзіў штодзень аж гадоў пяць - з таго часу, як яго, дом гэты, пабудавалі...

    Падняўся на трэці паверх. Яшчэ ўдача! Бюро было пустым. Ніводнага чалавека! “Ці патрэба такая ў ім, ці ніхто, як я, не заўважае”, - падумаў Арцём Іванавіч і накіраваўся да дзяўчыны за шклом, што з нейкім радасным уздыхам падалася насустрач рэдкаму кліенту. На гэтым удачы скончыліся. Дзяўчына старанна запісала ўсё, што ён прадыктаваў, папрасіла пачакаць дзесяць мінут, пайшла ў суседні пакой, а праз названы час прыйшла назад і абвясьціла, што Саламацін Раман Пятровіч сярод тых, хто жыве ў горадзе, не значыцца. Арцём Іванавіч зусім зьмяртвеў.

    “Сапраўды. Ужо і ў горадзе няма! Што ж я пайду брахню яго пераказваць? Ці ж гэта годна прыстойнага чалавека?”

    Дома на яго адразу накінулася Вера:

    - Ну. Хадзіў? Ці не хадзіў?

    - Высьвятляў, куды ісьці, - цяжка варушачы вуснамі, адказаў ён.

    - Дзень ажно высьвятляў?

    - Дзень ажно. Ты думаеш, гэта проста?

    - Ну, і што высьветліў?

    - Дамовіліся са сьледчым, што ў панядзелак прыйду.

    - А чаму не заўтра?

    - Заўтра ж субота! - закрычаў Арцём Іванавіч, кідаючыся тварам на тахту.

    Жонка памаўчала, відаць, крыху павінаваціла сябе, бо села побач і паклала руку на плячо:

    - Ну што ты перажываеш так? Няўжо табе так яе шкада? А Колю - не шкада?

    - Мне ўсіх нас шкада, - вырвалася ў яго.

    - Праўда вышэйшая за шкадаваньне.

    - Праўда, праўда... А дзе яна? Дзе гарантыя, што праўда - тое, што насаты кажа? Чаму не тое, што Люба?

    - А насатаму ілгаць без патрэбы. Ён жа не забіваў.

    - А чаму ўцёк? З работы звольніўся. І ў горадзе ўжо няма...

    - Ты гэта сур’ёзна?

    - Жартую!

    Вера зноў змоўкла, гэтым разам надоўга. Тое, што насаты зьнік, відавочна, не спадабалася і ёй.

    - Як ты думаеш, - сказала нарэшце яна, - быў на месцы забойства гэты Раман ці не?

    - Думаю, быў.

    - Мае гэта значэньне для сьледзтва ці не?

    - Чорт яго ведае.

    - Як гэта чорт яго ведае? Адзіны чалавек, які ўсё бачыў і чуў... Павінен сьледчы ведаць, што ён там быў, ці не павінен?

    - Чорт яго ведае... Калі ён не біў і не абараняў... Сядзеў, як сыч, у аўтобусе... То якая з яго карысьць?

    - Біў ён або абараняў або сядзеў, як сыч - гэтага мы з табой не ведаем. Мы там не былі. Гэта задача сьледчага - зрабіць выснову, што ён там рабіў... Але як жа ён зробіць тую выснову, калі нават ведаць не будзе, што ён там быў? Я не кажу ўжо пра трэцяга, зусім выпадковага - можа, яго і не было, але ж гэты быў? Прызнавайся, быў?

    - Ну што ты прыліпла? Быў! Быў! - застагнаў Арцём Іванавіч.

    - А раз быў, то твой грамадзянскі абавязак - давесьці гэта да ведама сьледчага. Каб у таго магла скласьціся аб’ектыўная карціна таго, што адбылося. Каб аб’ектыўныя высновы зрабіў суд. Можа, ён нават і не сьведка, а ўдзельнік, гэты Раман. Тады тым болей нельга яго пакінуць па-за ўвагай сьледзтва...

    Сухія, казённыя словы білі па галаве, як пстрычкі.

    - Грамадзянскі абавязак - гэта ты спрытна, - сказаў ён, паціраючы лоб. - Гэта ў цябе здорава выйшла.

    *

    “Добра, што ён прызначыў мне панядзелак, мой выхадны, - думаў Арцём Іванавіч, падыходзячы да пракуратуры. - Адпрошвацца не трэба”.

    Ён стараўся не ўспамінаць, што дзень гэты вінен дырэктару.

    У калідорах пракуратуры пахла пылам ад тысяч папер. Арцём Іванавіч, які ўстанову такую бачыў толькі ў фільмах, уяўляў яе неяк іначай. У прыватнасьці, яму здавалася, што ў пракуратуры калі не ля кожных дзьвярэй, то хаця б на кожным паверсе павінны стаяць пільныя вартавыя, што будуць вельмі доўга і прыдзірліва вывучаць пашпарт, перш чым прапусьцяць далей. Тут жа ўнізе, каля ўваходу, сядзела бабулька з нейкім вязаньнем - і ўсё. Ды і тая, каб Арцём Іванавіч да яе не зьвярнуўся сам, наўрад ці на яго б і зірнула. Кабінэт, дзе знаходзіцца сьледчы Мякінін, яна буркнула так невыразна, што Арцёму Іванавічу нічога не засталося, як шукаць самому. Што ж! - на дзьвярах усюды віселі шыльдачкі, знайшоў. I хацеў ужо пагрукаць у дзьверы, але яны адчыніліся самі, і з іх выйшла Люба.

    - Ты? Чаго ты тут?

    - Я? Ды вось... - зусім разгубіўся Арцём Іванавіч.

    - Выклікалі, ці што?

    Арцём Іванавіч бездапаможна кіўнуў.

    - Па маёй справе?

    - Ага.

    - Нішто сабе капае гэты Мякінін. Аж да цябе дабраўся. Але што ж ты можаш яму сказаць? Цябе ж не было.

    - Вядома, не было.

    - Відаць, высьвятляе асобу. Кола знаёмстваў... Ну дык нічога не выдумляй. Кажы праўду. А то захочаш дапамагчы, пачнеш утойваць ці выдумляць і заблытаесься. I апрача шкоды, нічога не прынясеш.

    - Ясна.

    - Ну, бывай. Пабегла. Я зайду пад вечар, раскажаш. Але ж і Мякінін!..

    І папраўдзе амаль пабегла. Над парэнчамі лесьвіцы мільганула чорная хустка. Арцём Іванавіч міжволі адзначыў, што апранутая сёньня яна была зусім іначай, чым у чацьвер, калі прыходзіла ў музэй: уся ў чорным. Толькі каўнер сукенкі з белых карункаў.

    Сьледчы Мякінін аказаўся чалавекам гадоў дваццаці пяці, бязвусы, ружовашчокі. Не дарма здзівілася Аюба; цяжка было западозрыць такое дзіця, што яно капае глыбока.

    - Сядайце. Значыць, вы - таварыш Дабрэнька, мы з вамі ў пятніцу размаўлялі?

    - Так.

    - Што вы можаце паказаць сьледзтву?

    - Ведаеце, - замяўся Арцём Іванавіч, - я хацеў бы спачатку спытацца, у якім стане справа.

    - Нашто гэта вам ведаць?

    - Вы не падумайце чаго благога, - засьпяшаўся Арцём Іванавіч, заўважыўшы ў вачах ружовашчокага недаверлівы бляск. - Не зьбіраюся і не хачу ўплываць на сьледзтва, на вашы высновы. Не хачу дарэмна займаць ваш час. Можа, тое, што хачу вам паведаміць, вам ужо вядома.

    Сьледчы ўзважыў “за” і “супроць”.

    - Сьледзтва амаль закончана. Засталіся дэталі.

    - I што ж?

    - Заключэньне сьледчага з РАУС пацьвярджаецца.

    - А яго заключэньне - якое?

    - Перавышэньне дазволенай абароны. Тыповы выпадак. Падобных сямейных драм нават за сёлетні год у нашым горадзе адзначана некалькі. Мужы-п’яніцы тэрарызуюць жонак. І ўрэшце расплочваюцца жыцьцём... Чулі, напэўна? Адна жанчына забіла мужа сякерай. Другая - зарэзала хлебным нажом...

    Чуткі пра гэтыя страшныя гісторыі даходзілі да Арцёма Іванавіча, і ён кіўнуў галавой.

    - Гэтаксама і тут. Сьведкі паказваюць, што адносіны паміж Базуновай і Манькіным пагоршыліся і сталі невыноснымі даўно. Шлюб фактычна распаўся паўтара года назад, а сёлета - і фармальна. Базунова юрыдычным шляхам адабрала ў Манькіна дом. Зразумела, не для сябе, а для дачкі і сына...

    - Вы гаворыце - адабрала. А я ад Манькіна чуў, што дом ён падарыў.

    - Гэта не так. Дом ён саступіў Базуновай у абмен за яе адмову ад алімэнтаў.

    - Вось яно як!.. - да канца маніў, выдумляў Мікола, стараўся выглядаць прыгажэйшым, чым быў на самой справе.

    - Дом саступіў, а сам застаўся бяздомным. Начаваў у аўтобусе, на рабочым месцы. Пакуль было цёпла - цярпеў. На пачатку верасьня ўдарылі замаразкі. Вось і ўзьнікла ў прапітых мазгах думка: яна там на пухавіках валяецца, у маім доме, а я... І паехаў помсьціць. Лягічна?

    - Бачыце, - Арцём Іванавіч памяўся. - Я спачатку і сам так думаў. Але...

    - Вось бачыце! І самі так думалі. А цяпер — што: думаеце іначай?

    - Не тое, каб думаю, але... Адным словам, у момант забойства Манькін не быў беспрытульны, знайшоў кватэру.

    - Прыватную?

    - Так. Куток.

    - І вы лічыце, гэта штосьці мяняе?

    - Не ведаю, вам меркаваць лепш. Але ўсе ж такі, чаму не пайшоў ён забіваць, калі начаваў у аўтобусе, і пайшоў, калі нарэшце дабраўся да ложка ў цёплым доме?

    - Гм... Таямніцы алькагольнай псыхалёгіі, - іранічна ўсьміхнуўся сьледчы. - І гэта ўсё, дзеля чаго вы прыйшлі?

    - Не. Вось вы пра сьведкаў казалі. Што сьведкі ёсьць. Яны што - былі пры гэтым?

    - Я так не казаў, набычыўся Мякінін. - Не выдумляйце. На месцы здарэньня не было нікога, апрача забітага, Базуновай і яе дачкі. Падзеі ўзнаўляюцца лягічным шляхам.

    - Лягічным? І ўсё? Сьведкаў няма?

    - Колькі вам разоў паўтараць, - раззлаваўся, здаецца, сьледчы. - Адкуль маглі там узяцца сьведкі? Каб яны былі, дык не дапусьцілі б забойства. Ды і, думаецца, пры сьведках Манькін і сам не палез бы.

    - Быў сьведка, глуха сказаў Арцём Іванавіч. - Дакладней, ён сам так гаворыць, - паправіўся ён.

    - Гм... І што ж ён паказвае? Яго паказаньні пярэчаць таму, што ўжо вядома?

    Арцём Іванавіч моўчкі кіўнуў.

    - А чым канкрэтна супярэчаць?

    - Ён гаворыць, што Манькін на Базунову не нападаў, проста ў акно пастукаў, і тая стрэліла праз акно...

    - Яшчэ чаго не хапала, - вырвалася ў Мякініна. — Пачынай усё спачатку. А што за сьведка? Ці можна яму верыць?

    - Цяжка сказаць, таварыш сьледчы. Я яго зусім не ведаю. Гэта якраз гаспадар Манькіна, ну, чалавек, да якога Манькін перабраўся. Ён гаворыць, што Манькін паехаў да Базуновай, каб узяць рэчы. А гэтаму, гаспадару яго, відаць, рабіць не было чаго, ну і паехалі разам... Ён у момант забойства ў аўтобусе быў, але ўсё чуў і бачыў.

    - Каб на яго ліха, - з выразам пакуты на твары вылаяўся сьледчы. - Столькі яшчэ спраў, а тут і гэта не даведзена. Ну што ж. Нічога не зробіш. Прыйдзецца ўзяць з вас паказаньні.

    - З мяне? Чаму з мяне? — спалохаўся Арцём Іванавіч. - Я там не быў. Ды гэты тып, урэшце, і не мне расказваў, - схлусіў Арцём Іванавіч, - ён на памінках расказваў, а мяне на памінках не было, у камандзіроўку паслалі...

    Ружовашчокі ўздыхнуў.

    - Лішняя праца каму патрэбна? Я б, таварыш, з усёй душой... Тым болей, што вас я не выклікаў, самі прыйшлі... Але на што ж я спашлюся, калі буду сьведку вашага выклікаць? Так што давайце пагутарым з вамі... Ці, можа, так зробім? - ён падняў сумныя вочы, у якіх бліснула іскра надзеі. Вось вам блянк допыту. Ідзіце сабе дахаты і напішыце на ім усё, што ведаеце па справе...

    - Што ўсё?

    Ну, пра сьведку... І яшчэ... Вы, прабачце, Манькіну хто? Сваяцкія сувязі ёсьць?

    - Знаёмы. Але... добра знаёмы. Даўно.

    - Значыць, і жонку яго, Базунову, ведаеце даўно?

    - Ведаю.

    - Вось і добра. Ну, і гэта апішыце... Сямейныя, значыць, адносіны іх. Падрабязна. Хаця... Без лішніх падрабязнасьцей. Каб чытаць не занадта доўга прыйшлося... - ён ізноў уздыхнуў.

    “Такі малады і такая лянота, - падумаў Арцём Іванавіч. - Сам запісваць не хоча. Ды яшчэ спадзяецца, што пісаць не стану. Каб справу хутчэй закрыць”.

    - А калі прынесьці? - спытаў ён, кладучы блянк у кішэню.

    - А як напішаце, так і прыносьце. Чым хутчэй, тым лепш, - а Арцёму Іванавічу ў гэтых словах пачулася: “А можаш і зусім не прыносіць”.

    “Чорт ведае што, - думаў Арцём Іванавіч, выходзячы з пракуратуры. - І гэта - сьледчы? І гэта - сьледзтва? Ён жа нават не запісаў, дзе мяне шукаць, калі не прыйду. Не спытаўся, што за сьведка, прозьвішча, дзе працуе. І калі я, напрыклад, зараз траплю пад колы грузавіка, то ён і пальцам не паварушыць, каб адшукаць гэтага сьведку... У яго ж у справе ніякага сьледу, што я заходзіў. Ніхто не спытаецца, чаму ён не запісаў хаця б таго, што расказаў я”.

    Тут Арцём Іванавіч раптам заўважыў, што стаіць пасярод так званай праежджай часткі і проста на яго ляціць матацыкл-адзінарка. Сэрца ў грудзях зайшлося, а ногі быццам прыліплі да асфальту. Ён тузануўся, не ведаючы, куды кінуцца, назад, ці ўперад - Арцём Іванавіч ясна бачыў, што дасягнуць тратуара ўжо не пасьпее, хоць да таго і было два крокі. Матацыкл прагрукатаў міма, выплюнуўшы ў твар хмару смуроднага дыму і некалькі брудных слоў. Арцём Іванавіч праз сілу даклыпаў да тратуара, перайшоў яго і сеў на нізенькую агароджу газона.

    “Сапраўды, на якой танюсенькай нітцы трымаецца чалавечае жыцьцё, - з адчаем думаў ён. - Тарганіся рука ў гэтага матацыкліста, і сьледчы Мякінін мог бы зусім спакойна хоць сёньня ставіць подпіс на гэтай цёмнай справе”.

    Яшчэ імгненьне назад ён цешыўся, што размова са сьледчым атрымалася такой кароткай, і калі ён пойдзе цяпер у музэй, то амаль нічога не застанецца вінен дырэктару. Устаў - і рашуча рушыў дадому.

    - Быў у сьледчага. Быў, - адрывіста кінуў ён на нямое запытаньне дачкі.

    - І што? — пацягнулася да яго Наташка.

    - Блянк уручыў. Буду пісаць.

    - Пакажы, - строга сказала яна.

    - Што пакажы?

    - Блянк.

    Арцём Іванавіч нэрвова засьмяяўся, сунуў складзеную ў чатыры столкі паперу ў рукі. Наташка разгарнула, паварушыла вуснамі, чытаючы тое, што было напісана зьверху, і раптам кінулася ў пакой бацькоў. Не разумеючы, Арцём Іванавіч пайшоў за ёю - дачка ліхаманкава прыбірала ягоны стол:

    - Сядай, сядай... і пішы, пішы...

    І выбегшы, нават дзьверы ўбіла ў вушак.

    Арцём Іванавіч паклаў перад сабой падвойны разьлінеены аркуш, узяў ручку. Адказаў на пытаньні блянка: хто ён такі, месца і год нараджэньня, нацыянальнасьць, адукацыя, дзе працуе як быццам, гэта мела значэньне для высьвятленьня, ці паехаў Мікола да Любы забіваць яе, ці забраць шмацьцё. Далей ішоў радок: “Па дадзенай справе магу паказаць наступнае...”, а пасьля гэтых слоў на ўсю рэштку аркуша сінелі лінейкі, паміж якімі Арцём Іванавіч павінен быў зьмясьціць тое, што яму вядома. Што ж ён мог паказаць? Паказаць, паказаць... Не расказаць, а паказаць? Бач, да чаго дайшло.

    Ён хацеў быў пачаць з таго, што калі езьдзіў па справах, зьвязаных з пахаваньнем Манькіна, шафёр, якога запрасілі з вэтбаклябараторыі весьці аўтобус тэатра... Але тут ён прыгадаў, што Мякінін сказаў яму “паказаць” і тое, што ён увогуле ведае пра адносіны Манькіна і Базуновай. Зразумела, сказаў гэта сьледчы толькі таму, што абавязаны быў сказаць, але ліха з ім, Мякініным гэтым, хай і не чытае, можа, хто-небудзь іншы прачытае. Бо забіла Люба абараняючыся ці не, напэўна ж, мае значэньне, што было між гэтымі людзьмі раней. А што было? Ці можна сказаць пра гэта двума словамі, каб зьмясьцілася на падвойным аркушы сьледчага пратакола?

    “Манькіна М. С. я ведаў прыблізна, - Арцём Іванавіч палічыў на пальцах, - дванаццаць гадоў, а Базунову болей за дваццаць, яшчэ з таго часу, калі мы вучыліся разам у Магілёўскім пэдінстытуце”, - напісаў ён, і перад вачмі паплыло даўно, здавалася б, забытае, а на самой справе незабытае зусім.

    На першым курсе Арцём дзяўчатамі зусім не цікавіўся: шчыра кажучы, не да іх было. Стыпэндыю давалі маленькую, а маці нічым не магла дапамагчы: два разы за зіму прыслала сала, а больш і сама нічога не мела, грошай тады калгасьнікам не плацілі. Салам Арцём у асноўным і харчаваўся, трацячы стыпэндыю на шкарпэткі ды лазьню. І кнігі. Увесь першы курс прахадзіў у танюсенькім баваўняным касьцюмчыку, насіў, пакуль не агледзеў, што ўжо даўно падраліся локці. На шчасьце, ужо прыйшла вясна, і пінжак можна было запіхнуць у куфэрак, далей ад вачэй аднакурсьнікаў. Аж да канікул бегаў і па інстытуце, і па горадзе ў адной кашулі. Зразумела, на такі ж самы касьцюмчык стыпэндыі б хапіла, але Арцём заўважыў сваю бяду пасьля таго, як аддаў дзьве сэканомленыя стыпэндыі за даўнюю мару - “Зоркі”-С. Фотаапарат каштаваў аж шэсьцьсот рублёў, а яшчэ для яго патрабавалася купіць і бачок, і плёнку, і паперу, і рэактывы (добра, што павелічальнік быў агульны). Так і прыехаў дахаты ў кашулі, якую маці абмыла сьлязьмі радасьці за выдатніка-сына і журбы за яго жабрацтва.

    Не цікавілі Арцёма аднакурсьніцы яшчэ і таму, што і сам ён іх не цікавіў. Амаль усе яны былі хоць на два, хоць на тры гады, а старэйшыя за яго. Тады якраз недзе ўверсе было вырашана прымаць у ВНУ большай часткай абітурыентаў “з працоўным стажам”, “стажнікаў”, як іх звычайна звалі. І пацягнуліся ў інстытуты ды унівэрсытэты хлопцы і дзяўчаты, што не здолелі прайсьці конкурс два ці болей гадоў назад. Гэта былі ўжо не ўчарашнія школьнікі і школьніцы, як Арцём. Дзяўчатам рупіла яшчэ студэнткамі выйсьці замуж, бо скончыць інстытут яны маглі толькі гадоў у дваццаць пяць. А семнаццацігадовы Арцём на ролю жаніха яўна не прыдаваўся.

    Пад канец ліпеня маці ўпала са стога і зламала руку і нагу. І трапіла ў раённую бальніцу. У нестарой яшчэ жанчыны косьці чамусь не зрасталіся, як ні біліся дактары. Арцёму тым часам давялося самому паліць у печы, даіць карову, карміць парсючка: блізкай радні не было, а далёкая з дапамогай не сьпяшалася. Патрабавалі дагляду яшчэ і хата, і агарод. Дні праз тры-чатыры езьдзіў да маці, вазіў то сьліў, што расьлі на гародзе, то ягад з лесу, то грыбоў і бачыў, як з кожным разам усё больш маркотным рабіўся яе настрой: набліжалася першае верасьня, пачатак заняткаў у інстытуце, а канца хваробы не відаць. І аднойчы Арцём надумаўся, паслаў ліст рэктару (тады ён зваўся яшчэ дырэктарам), у якім апісаў сваё становішча і папрасіў, каб далі акадэмічны. Сам жа вырашыў, калі не будзе акадэмічнага, інстытут кідаць... Але рэктар сам асабіста напісаў выдатніку, што абставіны ягоныя прызнаюцца важкімі, акадэмічны на год даецца і параіў год гэты не марнаваць на адну гаспадарку, а ўладкавацца, калі ёсьць магчымасьць, у школу, хаця б піянэрважатым ці загадчыкам гаспадаркі. Тады прапушчаны год прынясе яму нават карысьць...

    Прыгадаўшы рэктараў ліст, Арцём Іванавіч уздыхнуў. Чулы стары, што памёр гады праз тры пасьля таго, як Арцём скончыў інстытут, цьвёрда верыў, што з выдатніка Дабрэнькі несумненна выйдзе выдатны пэдагог. Відаць, і ўявіць не мог, што найлепшы выхаванец інстытута (за ўсе пяць год Арцём не схапіў ніводнай “чацьвёркі”) будзе займацца зусім іншым... А Арцём, па сутнасьці, вучыўся на адны “пяцёркі” не толькі таму, што ўсё хапаў з лёту ці вельмі цікавіўся ўсім тым, што давалася на лекцыях. Галоўнае, што яго турбавала — не страціць павышаную, а потым і іменную стыпэндыю, каб не загразнуць зноў у дрыгве жабрацтва. Праскакаўшы ледзь не год піянэрважатым, ён і апрануўся, і назьбіраў крыху тагачасных соцень, і прадраныя локці на першакурсным пінжаку ўспамінаў з грымасай прыкрасьці.

    Вось калі і дзяўчаты пачалі яго заўважаць, тым болей, што на яго новым курсе “стажніц” амаль зусім не было, пераважалі ўчарашнія дзесяціклясьніцы, нават на год маладзейшыя за яго. І ён заўважыў адну. З самага першага дня...

    Яе і нельга было не заўважыць, так на клюмбе сярод сьціплых рамонкаў адразу кідаецца ў вочы густа-чырвоны тульпан. Па нязьменнай звычцы сваёй сеўшы на найбліжэйшую да лектара лаўку, Арцём павярнуўся неяк на нейчы голас ды так і замёр. Не зусім за ім — праз праход — яго асьляпіла зграбная малінавая пляма. Вось так гэта было: пляма — і зграбная. Сам сабе Арцём здаўся чужым, незразумелым: што ён, ніводнага разу не бачыў чырвоных кофтаў? Чаму яго галаву, як аброцьцю конскаю цягне і цягне да гэтай плямы? Лекцыя была змарнавана, Арцём толькі рабіў выгляд, што запісвае. А калі насустрач яму над гэтай плямай бліснула прыязная, крыху насьмешлівая ўсьмешка, — Арцём і зусім разгубіўся. Ён адчуў, што проста не зможа цяпер глядзець перад сабой, на мажную даму ў двухбортным касьцюме, што выракала пэдісьціны. А гэта ж была яго дэкан...

    Добра яшчэ, што Сьцепаніда Пудаўна, захопленая барацьбой з заднімі лаўкамі, дзе шапталіся, сьмяяліся і гулялі ў “марскі бой”, не зьвяртала асаблівай увагі на тое, што рабілася ў яе пад носам: хай глядзіць куды хоча, абы маўчаў і непатрэбшчынай не займаўся. Але вечна так быць не магло. І ў перапынку Арцём перабраўся на самую апошнюю лаўку ў куце. Цяпер, не паварочваючы галавы, паварочваючы толькі зрэнкі, ён мог бачыць і лектара, і - профіль - малінавую незнаёмку, птушку малінаўку, як ахрысьціў яе для сябе, хоць і не ведаў, як тая птушка выглядае. А ў гэтай быў смуглявы твар, цёмная хваля валасоў і такія нязвычныя вочы - нібы ўвесь час прыжмураныя ва ўсьмешцы.

    Пяцьдзесят мінут праседзеў Арцём, як у здранцьвеньні, робячы выгляд, што глядзіць на Сьцепаніду Пудаўну, а на самой справе не адрываў позірку ад малінаўкі. І меркаваў, што прыдумаў вельмі ўдала, перабраўшыся на такое кансьпірацыйнае месца - няўжо дэкан праз усю аўдыторыю можа разгледзець, куды скірованы яго зрэнкі? Што ж да аднакурсьнікаў, то ўсе яны сядзелі наперадзе яго і што маглі ўвогуле бачыць! Аж раптам пасьля лекцыі, у курыльні, яго сусед па інтэрнацкім пакоі, Даўгі Мірон, нахіліўся да вуха і ціха сказаў:

    - Акасець можна.

    - З чаго? - не зразумеў Арцём.

    - Калі цэлую лекцыю глядзець на што-небудзь адно скоса, можна акасець, - павучальна растлумачыў Мірон і, не вытрымаўшы, зарагатаў.

    - Ты пра што? - кроў кінулася ў твар Арцёма, ад сораму ён ледзь не асьлеп.

    - Не бянтэжся, - ужо без зьдзеку, па-братэрску паляпаў па плечуку Мірон. - Мы з-за яе напачатку ўсе каселі.

    У курыльні, апрача іх, нікога не было - хлопцаў ва ўсіх пэдінстытутах мала - і ў Арцёма нечакана для самога вырвалася пытаньне, якое качаў у роце цэлую лекцыю:

    - А адкуль яна? Ведаеш?

    - Залётная птушка. З Сыбіры.

    - А беларускую... што, не вучыць?

    - Вучыць. І размаўляе, як ты. Можна сказаць, чэша.

    - А ў школе ж не вучыла?

    - Здольная! Дзіўная птушка, праўда? Усе цяпер у Сыбір едуць, на Брацкую ГЭС ці яшчэ куды... А яна - да нас! Кожнага, відаць, цягне туды, дзе не быў, га?

    Потым Арцём даведаўся, што вінаватай у гэтым была хутчэй не рамантыка, а проза жыцьця: у гарадку, дзе вырасла Люба, інстытута не было, а ў Магілёве жыла з мужам-маёрам родная цётка, гэткая ж прыгажуня. Маёр ужо колькі год быў не маёрам: трапіў пад скарачэньне і цяпер загадваў аддзелам кадраў у інстытуце. Відаць, без яго дапамогі не абышлося, бо беларускую мову не толькі вывучалі, але і здавалі пры паступленьні на кожны факультэт. Ды, як было ўжо сказана, пра гэта Арцём даведаўся значна пазьней, а тады... Словы Мірона апранулі малінаўку ў нябачанае пер’е жар-птушкі, да якой не тое што дакрануцца - і наблізіцца страшна. А так хацелася падысьці і, загаварыўшы, паслухаць, як яна там “чэша” па-беларуску!

    І вось пасьля таго, як Арцём пракасавурыўся на яе яшчэ тры лекцыі і з сумам зразумеў, што болей іх сёньня не будзе, таямніца яго, яго малінаўка і жар-птушка спыніла рукой у калідоры і, гледзячы проста ў вочы сваімі, прыжмуранымі ва ўсьмешцы, сказала:

    - У кіно пойдзем? У “Чырвонай зорцы”, казалі, клясная стужка!

    - А... - раскрыў рот ачмурэлы Арцём, не ведаючы нават, што хоча сказаць.

    - Грошай няма? Нічога, у мяне ёсьць.

    - Не, ёсьць грошы, — цьвёрда і гнеўна сказаў Арцём.

    - Тады пайшлі. У інтэрнат не будзем заходзіць, добра? А то спозьнімся.

    І як толькі выйшлі на вуліцу, узяла пад руку...

    Уночы, круцячыся на ложку, як апантаны, Арцём ніяк не мог прыгадаць, як называўся фільм, які глядзеў, што гаварыў безупынна да фільма і пасьля яго, аж да таго імгненьня, калі яна, на разьвітаньне зьлёгку паціснуўшы яго локаць, пырхнула на свой паверх інтэрната. Успаміналіся толькі дотыкі яе лёгкай рукі то да ягонага бока, калі ішлі пад руку ў кіно і з кіно, і да рукі, калі кіно глядзелі.

    Ніколі пасьля таго і куды большая блізкасьць з жанчынай не даводзіла яго да такога хваляваньня. Аж Мірон не стрываў і шэптам, каб не пабудзіць іншых хлопцаў, прыкрыкнуў:

    - Ты колькі спаць не будзеш даваць? Ці заўтра нядзеля?

    - А што? Не нядзеля?

    - Не, паглядзіце на гэтага вар’ята. Ужо нядзелю з буднем блытае. Ды яна цябе заўтра ж кіне, а ты на ложку круцісься.

    - Ты што! - пакрыўджана крыкнуў Арцём, быццам яму сказалі, што заўтра яго нізавошта павесяць.

    - Цішэй! Хлопцаў пабудзіш. І не крыўдуй. Яна ўсіх кідае, па чарзе. Ты хоць раз цалаваўся з ёю?

    - Не.

    - А сёй-той, называць не будзем, хто, цалаваўся. І ўсё адно кідала.

    І са злосьцю скончыў:

    - Пакуль самую хто-небудзь не кіне. Сьпі, чэрці б цябе па буграх на санях вазілі!

    “Ты гаворыш так таму, што яна і цябе кінула... А што ў табе цікавага, апрача даўжыні? Толькі й гаворкі, што пра сьпіртзавод свой, як на ім навічкоў хрысьцяць...” - думаў Арцём, але ім ужо апанавала трывога. Мірон быў “стажнікам”, Арцём пазнаёміўся з ім, як і з іншымі новымі аднакурсьнікамі, усяго тры дні назад, але ведаў, што той і на заводзе рабіў, і ў войску ўжо адслужыў - відаць, разьбіраўся крыху ў дзяўчатах. Дый, дарэчы, што было ў Арцёме цікавейшага за Мірона?

    На другі дзень ён зноў заняў у аўдыторыі той жа куток, каб піць учарашнюю асалоду, але яго чакаў сюрпрыз: жар-птушкі на ўчарашнім месцы не было. Не было і ўвогуле нідзе, як ні шукаў вачамі Арцём. Спазьнілася? Захварэла? Расчараваны, ён пачаў запісваць лекцыю, чыста мэханічна, бо ўвесь час думаў толькі пра тое, чаму яе няма.

    Празьвінеў званок, курс, як звычайна, ускочыў, каб бегчы на перапынак, і тут Арцём убачыў яе. Аказваецца, яна сядзела на першым радзе, ля акна, якраз наперадзе яго, але між ім і ёй сядзела шэсьць чалавек, сярод іх Даўгі Мірон - каго за такім пабачыш? А яшчэ яна сёньня была не ў чырвонай, а чорнай блузцы, а Арцём шукаў чырвоную... Першым яго жаданьнем было кінуцца да яе, але штосьці - ды і не штосьці, а заўсёдная сарамяжлівасьць - спыніла, і ён, нібы прыкіпеўшы да лавы, толькі глядзеў, як яна, лёгкім рухам паправіўшы валасы, не азіраючыся, выходзіць з залі. А потым дзесяць мінут напружана чакаў, калі яна вернецца. Але ўвайшла яна не адна, з гурмой, і ён прапусьціў момант, калі.

    На наступным перапынку ён, хоць і сядзеў далей за ўсіх ад дзьвярэй, паказаў такі спрыт, што ледзь не першым выскачыў у калідор - і дарэмна прашвэндаўся там сюд-туд, чакаючы яе: не выйшла. А яшчэ праз лекцыйную гадзіну, калі ён, дачакаўшыся, калі выйдзе яна, выбег і сам, убачыў яе не адну - яна шпацыравала паміж дзьвюма дзяўчатамі, якіх трымала пад ручкі. Падысьці было немагчыма...

    Ён яшчэ слаба спадзяваўся, што яна зноў падыдзе сама пасьля заняткаў, але яна ўцякла з апошняй гадзіны. Гэта Арцём агледзеў толькі тады, як у Мірона ўпала пад стол ручка, і даўгалыгі палез за ёй. Пустое месца на першай лаве ля акна разанула Арцёма па вачах, як магільная яма. А калі праверашчаў апошні званок, ён не падаўся ні ў інтэрнат, ні ў бібліятэку, а пайшоў бадзяцца па вуліцах, увесь час кружачы вакол “Чырвонай зоркі”, дзе ўчора пражыў, як два стагодзьдзі шчасьця, дзьве непаўторныя гадзіны.

    І патроху яму пачало здавацца, што нічога страшнага не адбываецца, што ён сам сабе выдумаў тое страшнае, а дакладней, выдумаў Мірон, а ён, Арцём, паверыў. Што з таго, што яна перасела - да акна, каб сьвятлей у сшытку было? Якое ў гэтым няшчасьце? А ён так узрушыўся, што не павітаўся нават. Увесь перапынак першы праседзеў, а можа, яна чакала - у калідоры ці на двары, пад ліпкамі. Потым выскачыў сам, нібы ўцякаючы. Чаго яна стане шукаць? Засталася на ўвесь перапынак у аўдыторыі і, відавочна, зноў чакала, што зойдзе, нарэшце, хоць павітаецца, а ён... Потым пакрыўдзілася, абурылася, што ён так трымае сябе пасьля ўчарашняга - пачала помсьціць. А цяпер, напэўна, сядзіць у пакоі, ды не — чаму ў пакоі? - у інтэрнацкім чырвоным кутку, чакае, што прыйдзе нарэшце ён і растлумачыць, чаму так дзіўна сябе паводзіць. А ён бадзяецца, абэлтух.

    Ён павярнуўся крута і тут жа паімчаўся да інтэрната. У пустым Пажарным завулку яму насустрач трапілася пара. “Як падобна да Любы!” - адзначыў ён, мімаходзь зірнуўшы дзяўчыне ў твар. І тут жа аслупянеў: не магло быць падобнай на непаўторную, залётную жар-птушку. Ні ў гэтым горадзе, ні ў тым - не сумняваўся Арцём - адкуль яна заляцела. Значыць, яна сама? Пад руку з іншым? Хлопец з дзяўчынаю ішлі паволі, як людзі, якім няма куды сьпяшацца — яны знайшлі ўжо адно аднаго, але пакуль Арцём разважаў і вагаўся: яна або не яна - адысьціся пасьпелі даволі далёка, павярнуўшы на Першамайскую. Арцём пабег за імі, дагнаў і, ледзьве не наступаючы на пяты, пайшоў усьлед. На Першамайскай, як заўжды, панаваў тлум, і яго крокаў чутно не было, ён мог бы ісьці за імі хоць гадзіну, але навошта? Ужо праз дзесятак мэтраў ён упэўніўся, што то была акурат яна, а хлопец - таксама з інстытута, толькі з іншага факультэта. Высокі, плячысты, з кучарамі, што падалі на бровы, бачыў яго Арцём не раз яшчэ на першым курсе; значыць, хлопец з трэцяга, а можа, і яшчэ старэйшы, можа, канчае ўжо... У інтэрнаце Арцёму ён не сустракаўся, значыць, з горада. Модны хлопец, штонікі дудкамі, чаравікі на мікрапорцы, - куды да яго вяскоўцу? Пра што яны гаварылі, Арцём разабраць не мог: ці то натоўп замінаў, ці то вушы заклала. А яшчэ праз імгненьне Арцём успомніў, што падслухваць непрыгожа, успыхнуў і ўскочыў ў бліжэйшую арку. І, не спыняючыся, бег да самага інтэрната...

    Ноч пасьля гэтага ён зноў не спаў, але на гэты раз, вядома, па-іншаму і стараўся не варушыцца, выцягнуўшыся, як мёртвы. Не хацеў, каб прачнуўся, як учора, Мірон, і пачаў кпіць. Зрэшты, якія б там ні былі кпіны, мала што яны б дадалі да маркоты і шалу, што разам, як у катле, булькаталі ў яго сэрцы.

    А назаўтра са свайго кутка Арцём убачыў, што яна зноў на той лаве, на якой была пазаўчора, і зноў не зводзіў з яе косага позірку дзьве лекцыі і вельмі бедаваў, што пасьля іх згодна з раскладам быў сэмінар, і што яна ў іншай групе. І пасьля ўсіх-усіх заняткаў яна падышла зноў і сказала:

    — Ну што? У парк пойдзем?

    І ён, ледзь дыхаючы ад шчасьця, кіўнуў галавой...

    Тыя тры дні паўтараліся потым не раз і не два, а цэлыя тры гады. На канікулах яны “перапісваліся”. Гэтае слова прыходзіцца браць у двукосьсе таму, што перапіска ішла практычна ў адзін бок: Арцём за лета пісаў да дзесятка лістоў, а ў адказ прыходзіў адзін, ды і то чыста фармальны: “Прывітаньне! Твае лісты атрымала. Вельмі цікава ты пішаш! А я пісаць не ўмею. Ды і лянуюся, шчыра кажучы... Ды і чамусьці няма калі. Адпачываем! Днямі езьдзілі ў тайгу на матацыклах, я са свайго звалілася і ледзь не зламала руку. Але ўсё ў парадку. Ну, бывай! Да сустрэчы ва ВНУ!” І таму падобнае. Нічога душэўнага ў тых лістах не было, але Арцём упіваўся кожным радком, шукаючы за імі нейкі другі, болей значны сэнс. Паведамленьні тыпу “ледзь не зламала руку” палохалі, думалася, што гэта толькі палова праўды, што папраўдзе зламала, зламала, і зусім не думалася, з кім яна там разьяжджае на матацыклах... Яму сагравала сэрца ўжо тое, што не забыла, не адмахнулася і ўсё ж напісала. А што няшмат — такой бяды. Не кожны любіць і ўмее пісаць; сабе ж самому ён сам зьдзіўляўся: адкуль браліся словы, калі браў ручку і пачынаў: “Добры дзень, Люба!” Не разумеў тады, што ягоным пяром вадзіла не ўмельства і не графаманія, а каханьне, нікому ж іншаму ён не пісаў і не мог параўнаць уласныя лісты.

    А пад канец апошніх канікул яна прыслала такі ліст, што Арцём не спаў да трэціх пеўняў, як пасьля першага кіно. Люба пісала, што ёй чамусьці вельмі сумна ў яе “сыбірскай глухамані” і яна чакае не дачакаецца, калі падыдзе час ехаць у інстытут. Ён гэта вытлумачыў так, што яна чакае не дачакаецца, калі сустрэнецца з ім... У Магілёў нібы не ў аўтобусе ехаў, а на валах, так марудна паўзла насустрач бясконцая, нецікавая, да драбніц знаёмая дарога.

    Аказалася: сьпяшаўся дарэмна; тая, дзеля якой сьпяшаўся, зьявілася на лекцыях толькі чацьвёртага верасьня. Арцём Іванавіч дакладна памятаў гэтую дату. На першым жа перапынку яе выклікалі ў дэканат (“Базунову - у дэканат!”), адкуль яна вярнулася са званком з той жа гарэзьлівай усьмешкай, з якой і пайшла туды. Ёй нічога не варта апраўдацца, супакоена падумаў Арцём, жыве далёка. Цягнікі ідуць доўга, самалёты затрымліваюцца з-за непагадзі... Села, адкінулася на сьпінку, пацягнулася, пстрыкнула пальцамі. Верка Пышнік кранула яе за локаць, штосьці спыталася, Люба штось адказала шэптам, бо ўжо гаварыў прафэсар. Верка зрабіла вялікія вочы, падскочыла, навярнулася да Зойкі Бохан і пайшла мянціць языком, раз-пораз зыркаючы на прафэсара. Зойка таксама зрабіла вялікія вочы... Праз некалькі мінут уся аўдыторыя гула, як стадыён. Пачуў нарэшце той гуд і прафэсар, што звычайна слухаў толькі сябе.

    - Таварышы, — здзіўлена прамовіў ён, здымаючы і праціраючы пальцамі акуляры, - што адбываецца? Можаце растлумачыць?

    - Сямён Самойлавіч! Наша Люба замуж выйшла! - выпаліла Верка, ускокваючы і гледзячы не на прафэсара, а на ўсе бакі, нібы правяраючы, ці ўсе ўжо ведаюць гэтую навіну.

    - Базунова? — прафэсар утаропіўся ў Любу, тая згодна кіўнула. — Ну, ну. Гэтага трэба было чакаць. Віншую.

    Прафэсар галянтна ўзяў руку студэнткі і зьлёгку даткнуўся яе вуснамі. Заля ўзарвалася крыкам, як стадыён, калі любімая каманда забівае мяч.

    У Арцёма было пачуцьцё, што з-пад ягоных ног выбілі зэдлік, і на шыі захліснулася пятля. Ён захрыпеў, нібы яго і праўда душыла. Ніхто, на шчасьце, гэтага не пачуў. Дзяўчаты трыюмфавалі - нарэшце-такі не будзе зьбіваць з тропу жаніхоў самая небясьпечная канкурэнтка!..

    Пасьля першага ж званка выдатнік Дабрэнька ўцёк з заняткаў. Уцёк увогуле з горада. Сеў на прыгарадны аўтобус, які трапіўся першым, і паехаў. Сышоў у лесе. Верасеньскі бярэзьнік з яго гаркаватаю прахалодай астудзіў спачатку твар, а потым і сэрца. На месца гневу, абурэньню, сьмяротнай нудзе прыйшлі абыякавасьць і пустэча. Быццам па цёплым гайку яго душы прайшлося полчышча гараджан і павыкалупала ўсе баравічкі, падасінавікі і абабкі, павыдзірала разам з каранямі і смолачкі, і званочкі, і ўсе іншыя кветкі, пакінуўшы адно апалае лісьце...

    Сеў на пень ад стомы, выцягнуў ногі. Па чаравіках забегалі жвавыя чорныя мурашкі, зазіраючы пад калашыньне. Трэба было ўстаць, перасесьці туды, дзе іх не было, але не было ні моцы, ні жаданьня.

    Што рабіць? Няўжо штодзень аж цэлы год сустракацца і сутыкацца, кожны дзень прымаць новую шчопаць солі на рану, якая - ён думаў - цяпер ужо не зацягнецца ніколі?

    Можа, зноў прасіць акадэмічны, але якую прыдумаць прычыну? Ці лепш на завочнае перайсьці? Бадай што гэта прасьцей. Акадэмічны даюць па хваробе, не будзеш жа строіць з сябе хворага, гэта не для яго. Значыць, на завочнае. А армія? Цацкацца не будуць, забяруць, як толькі пойдзеш са стацыянара. Значыць, у інстытут зноў трапіш толькі праз тры гады? І гэта, вучачыся на пятым курсе, калі ўсяго і засталося, што дзяржэкзамэны ды дыплёмная?

    Хай бяруць. Чым кожны дзень такая пакута, хай бяруць.

    Да інтэрната падышоў ужо ўпрыцемку. Безуважна сьлізгануў позіркам па дзяўчыне, што сядзела на лавачцы ля ганка, захутаўшыся ў плашчы, так што амаль не было відаць твару. Узяўся за ручку дзьвярэй. І тут за плячамі:

    - Арцём!

    Кінуў дзьверы, разгублены, і павярнуўся.

    - Сядай!

    Сеў.

    - Што ж гэта ты: цэлае лета пісаў, а ўбачыў - не павітаўся? Яна сьмяялася, зубы яе блішчалі, бы ў іх сьвяцілі ліхтарыкам.

    Арцём маўчаў.

    - Ці не пазнаў? Я наўмысна захуталася, каб не прыставалі. А чаму цябе на лекцыях не было сёньня?

    - Я... - ржавым голасам пачаў Арцём. Адкашляўся, зноў памаўчаў. - На першай лекцыі я быў.

    - Вунь яно што! Значыць, уцёк? А я думала, цябе не было. А чаго ўцёк?

    - Няўжо трэба яшчэ тлумачыць, - праз сілу прамовіў ён.

    - А! Разумею. Ты, значыць, паверыў?

    Арцём папярхнуўся. Яму і да галавы не прыходзіла, што гэта можа быць няпраўдай, студэнцкаю хітрасьцю, прыдумкаю, каб апраўдацца за тры прапушчаныя дні!

    - Хочаш, пашпарт пакажу?

    - Ну што ты, - прашаптаў ён, млеючы ад шчасьця.

    Яна засьмяялася:

    - Тым лепей. А то ён у мяне ў пакоі. Ну што, у кіно хадзем?

    Ён нічога не адказаў. Проста ўстаў. І яна ўстала. Узяла пад руку. А калі вярталіся, раптам сярдзіта сказала:

    - Вось ты пакрыўдзіўся, калі пачуў, што я замуж выйшла. А ўласна кажучы, чаму? Ты што, як у раманах пішуць, сам прапаноўваў мне руку і сэрца? Колькі год мы з табой блукаем па парках і кінатэатрах, а я не ведаю нават, кахаеш мяне ты ці не.

    - Па-мойму, пра гэта ўвесь інстытут ведае, - прамармытаў ён.

    - Дзесяць лістоў напісаў за лета, а пра што? Пра грыбы і ягады, пра калгасных кароў і суседа-дзеда. А дзяўчыне, можа, і праўда, замуж час. Ну! Бярэш беспасажніцу? Га?

    - Бяру! - усклікнуў ён. - Але дзе мы будзем жыць? - дадаў ён цішэй тое, пра што ўжо думаў не раз. - Можа, пачакаем, пакуль інстытут скончым? Не так і шмат засталося...

    - Вось бачыш, - уздыхнула яна, нібыта з палёгкай. - Сам вінаваты. Усё табе не так і не тое. А ў каханьні трэба героем быць, іначай - што за каханьне гэта? Крыўдзісься яшчэ...

    - Даруй, - апускаючы голаў, ціха прамовіў ён.

    - Добра. Будзем чакаць дыплёмаў.

    Яна засьмяялася і раптам у нейкім вар’яцкім парыве абхапіла яго за шыю:

    — Ніколі не цалавала цябе, але раз бярэш, прыйдзецца. Цалуй!

    І губы Арцёма нібы апякло варам. Сутаргава - так ён не хацеў, само атрымалася - прыціснуў яе да грудзей, усю, аж недзе хрумснулі костачкі. Так стаялі, задыхаючыся, некалькі хвілін, потым яна сяк-так выкруцілася з абдымкаў, зьдзіўлена ўзьняла бровы:

    - Нішто сабе... Вось не думала! У ціхім балоце чэрці вядуцца? Ён пацягнуўся зноў да яе, але яна выставіла наперад локаць:

    - На сёньня досыць!

    Ён пакорліва адвёў рукі за сьпіну.

    - Так... У інтэрнат не сьпяшайся. Спачатку я зайду, а ты мінут праз дзесяць. Згода?

    - Згода, - згадзіўся ён, не разумеючы, што зьмянілася раней яна - і не толькі з ім - уваходзіла ў інтэрнат ганарыста, пад руку.

    І ўсё пацягнулася, як раней, з адной толькі розьніцай, што цяпер з іншымі хлопцамі яна не хадзіла - толькі з Арцёмам. Але з ім і трымала сябе па-ранейшаму: то вабіла, то адштурхвала, то ўспамінала, то забывала. Але гэтае ранейшае было прыемнейшым за тое самае ранейшае, што было раней, бо тады яна забывала яго для іншых, цяпер жа, відаць, для сябе самой. Арцём па сабе ведаў, як часам да болю хочацца застацца аднаму, нават не вытлумачыш, навошта. А інтэрнат не дае... Таму крыўдаваў не надта.

    Неяк позьняй восеньню пяты курс, нягледзячы на пратэсты, выгналі на гарадзкое дзяжурства. Арцём не пратэставаў: ён нават радаваўся, спадзеючыся, што недзе блізка будзе і Люба. А яна не пайшла. Настрой у Арцёма пагоршыўся. А калі стараста падзяліла курс на групкі, і з-за таго, што на курсе было ўсяго сем хлопцаў, яму дасталося вартаваць Пажарны завулак з трыма дзяўчатамі, на яго наваліўся сум.

    Сумна было і дзяўчатам - што вясёлага ў золкі лістападаўскі вечар ахоўваць вуліцу ад нейкіх гіпатэтычных злачынцаў, якіх у дадатак яшчэ і няма (ці то на жаль, ці то на шчасьце)? Ды яшчэ ўтраіх з чужым паклоньнікам. Вось і пасыпаліся рызыкоўныя жартачкі:

    - Ой, дзеўкі, як холадна! Хоць бы пагрэў хто...

    - Ды няма каму. Парушальнікаў, і тых няма...

    - А Дабрэнька нашто? Ён чалавек добры...

    - Не ўмее.

    - Няўжо за тры гады не навучыўся?

    - Не ў гэтым справа. Яго дзяўчаты не цікавяць.

    -  Зусім-зусім?

    - Зусім.

    - А чаму?

    - Аддае перавагу замужнім...

    - А можа, толькі часова? Арцём, ну пагрэй! - прыціснулася да яго Вера Пышнік.

    Арцём са злосьцю абхапіў яе рукою і ціскануў. Далоньню адчуў налітыя маладосьцю грудзі.

    - Не, мы так не дамаўляліся! - жаласна заенчыла Вера. - Так ты Любку грэй, калі дазваляе!

    - А нас - не руш! - урачыста закончылі за яе сяброўкі, падхапілі пад пахі і пацягнулі прэч ад Арцёма.

    Ахоплены сорамам, Арцём павалокся за імі. Дзяўчаты даўно ўжо забылі пра гэты выпадак і шчабяталі пра штосьці дзявочае, а яго, як ён думаў, віна ўсё ніяк не хацела ад яго адкаснуцца. Гэтую віну трэба было неяк загладзіць. І калі дзяжурства скончылася і Вера з непрытворнай боязьзю ўсклікнула: “Ну вось, горад я ахавала, а хто цяпер мяне ахавае? Як дахаты дайсьці жывой?”, ён пасьпешліва сказаў:

    - Я правяду.

    - А што Люба скажа? - з насьмешкай ляпнула Зойка Бохан.

    - Няўжо вы ёй перадасьцё? - вырвалася ў Арцёма. Дзяўчаты аж селі на кукішкі ад рогату.

    ...Па дарозе Вера весела балбатала, а Арцём не ў лад падтакваў. Пачуцьцё віны памалу зьнікла, тым болей, што Вера гэтага не кранала, але зьявілася новая турбота: як ён выберацца з гэтых нетраў, калі давядзе Веру. За чатыры гады ён пратаптаў па горадзе ўсяго некалькі сьцежак: у інстытут, сталоўку, бібліятэку, кіно, парк. Аднапавярховыя прыватныя ўскраіны яго не цікавілі: там не было нічога з таго, што толькі што пералічана. Ён да гэтых ускраін ставіўся з непрыязнасьцю і пагардай: гэта з-за іх, што чымсьці нагадвалі ягоную Дуброўку, абласны цэнтар звалі “вялікай вёскай”. Колькі ж тут было вулачак і завулкаў, асьветленых адной пакаёвай лямпачкай на сасновым слупе! А Вера яшчэ раз-пораз збочвала з вулак і вяла з адной на другую дварамі. Адусюль нёсься разьюшаны брэх сабак.

    - Ну вось мы і... - пачала яна, чамусь не радасна, а неяк кісла, але не пасьпела дагаварыць. З цемры высьлізнулі тры даўгалыгія постаці, загарадзілі дарогу.

    - Шпацырэн? - дыхнуў віном у твар Арцёму той, што стаяў бліжэй. Вера ўчапілася ў локаць Арцёма і дала нырца за яго плечы.

    - Дапусьцім, - Арцём увесь напружыўся, адчуваючы што іх спынілі не для таго, каб нагаварыць мілых рэчаў.

    - Тады шпацыр далей. Але адзін.

    - Чаму? - спытаўся, нібы не дапетрыўшы, Арцём, каб словамі адцягнуць момант, калі, несумненна, павінны былі пачацца дзеяньні. Сам ён у гэты час ліхаманкава шукаў выйсьця. Біцца? Бяссэнсна. Уцякаць? Дагоняць. Іх тры.

    - А таму, што дзеўка гэтая не твая. У яе жаніх маецца.

    - Вось гэты, - тыцнуў пальцам у хаўрусьніка адзін з тых, што стаялі крыху воддаль.

    - Не слухай іх, Арцём! Я іх першы раз бачу! - заенчыла за плячмі Вера.

    - Дзетка, маніць нядобра. За гэта і мамы па галоўцы не гладзяць. А жаніхі тым болей, - зьедліва сказаў першы.

    “Трэба ж так... - пранеслася ў галаве Арцёма. Пяць гадзін хадзілі групай па горадзе - і ніводнага. А разышліся - адразу тры. Вось бы трапіліся тады! Хаця... З дзяўчатамі? Чым на такіх падзейнічаеш? Калі ні сілы, ні спрыту. З такімі адно кулакамі гутарку весьці... А ў цябе - адзін сьвісток”.

    І тут у яго бліснула надзея: здалося, што свой сьвісток разам з павязкай здаць забыўся. Сунуў руку ў кішэню... Ёсьць!

    - Ішлі б вы, хлопцы, сваёй дарогай, - стрымана сказаў ён, а сам ліхаманкава думаў: ці дапаможа?

    - А-я-яй, як нядобра, - завадатар у гэтай кампаніі, відавочна, любіў пазьдзекавацца словам. - Хлопчык, чужая нявеста - гэта табе не цацка. І за цацкі насы з месца на месца перастаўляюць...

    - Кажу вам, ідзіце, а то каб вам горш не было.

    - А ты што? Баксёр? Ці мо дзюдаіст? - падскочыў адзін з задніх.

    - Не баксёр і не дзюдаіст. А будзе вам блага. Я чалавек узброены, папераджаю.

    Першы нахабнік хіснуўся назад, але на адно імгненьне:

    - А ну, пакажы. Чым ты ўзброены... Кукішам у кішэні?

    - Калі пакажу, будзе позна. Давайце, хлопцы, тэпайце сабе, - даводзіў сваё Арцём, з адчаем чакаючы: няўжо так ніхто і не зьявіцца на гэтай беспрытульнай вулцы?

    - Ох, і надакучыў ты мне! Як дырэктар школы. Правальвай, а то... - узвыў пярэдні, заносячы руку.

    Вера закрычала. Арцём матлянуў галавой, ухіляючыся ад удару, і сунуў у рот сьвісток. У маўклівым начным паветры разьлеглася звонкая трэль. Два малойцы, што ўжо цягнулі рукі да Веры, нібы напароліся на нябачную перашкоду.

    - Гэта ж мільтон! Пераапрануты! - усклікнуў адзін.

    - Цікайма, Конус! - віскнуў другі - “жаніх”.

    Завадатар яшчэ раз замахнуўся, але перадумаў, крута павярнуўся і кінуўся за сябрукамі. Раптам ён спыніўся, штось падабраў з зямлі і шпурнуў Арцёму ў грудзі. Арцём вохнуў.

    - Чым ён цябе? Каменем? - Вера схапіла яго за шчокі, зазірнула ў вочы. - У, мярзотнікі! - пагразіла яна ўсьлед гвалтаўнікам.

    - Хто яго ведае, можа, каменем, а можа, і камяком.

    - Ды ў цябе ўвесь плашч у брудзе!

    - Нічога, адмыецца.

    - Не, так ісьці нельга... Зойдзем да нас, пачышчу, тут ужо побач...

    - Няёмка. Ноч ужо.

    - Нічога, нічога! Мы паціху. Ніхто не пачуе. Мой пакой ля дзьвярэй.

    А калі мінулі весьніцы, шапнула:

    - Сапраўды, давай цішэй. А то пляменьнікаў пабудзім. Іх у мяне цэлая печ...

    Увайшлі на дыбачках. Арцём не стаў узірацца ў цемру хаты, адразу пайшоў за Верай. Пакойчык аказаўся маленечкі: ложак, столік ды палічка над ім - вось і ўся мэбля.

    - Сядай, - паказала Вера на зэдлік. - А я на кухню пайду з тваім плашчом, пагляджу, што з ім рабіць. Чаю хочаш?

    - Няварта. Позна ўжо. Калі ты яго гатаваць будзеш?

    - Можа, ёсьць гарачы. Ну, я пайшла.

    Арцём застаўся адзін. Ён крадком зірнуў на сьцены дзявочага пакоя, потым, зацікавіўшыся, устаў. Тут было зусім не так, як у інтэрнаце, дзе жылі аднакурсьніцы. Замест Глеба Раманава, Глеба Стрыжэнава і Іва Мантана тут паўсюдна віселі карты. Гістарычныя, геаграфічныя... Над ложкам зіхацела карта СССР, пакрытая цэляфанам.

    - Што гэта ў цябе? паказаў ён на сьцены, калі яна амаль што адразу вярнулася з плашчом у руках.

    - Так. Люблю падарожнічаць у прасторы і часе.

    - А чаму не на геаграфічны пайшла?

    - Я ж кажу: і ў часе...

    Яна села на ложак, даверліва зірнула ў твар:

    - Падарожнічаю па картах. А папраўдзе з горада далей Салтанаўкі не езьдзіла. Шкада!

    - Чаму не езьдзіла?

    - Ну, чаму. Ну, уявім, няма за што. Мы ж з сястрой без бацькі і маці даўно жывём.

    - Ясна, - адгукнуўся Арцём. - А мне, шчыра кажучы, таксама няма за што, але і жаданьня таксама. Відаць, мне лепш, га?

    - Твой клопат. А я куды-небудзь абавязкова паеду, - сярдзіта кінула яна, відаць, падумаўшы, што ён кпіць.

    - Ды не крыўдуй, я праўду кажу. Ніколі ў абшар не цягнула.

    - Ну-ну, - не паверыла яна. - Няўжо і пра Сыбір не думаў ніколі?

    - Зноў ты за гэта самае, - цяпер пакрыўдзіўся ён. - Давай плашч.

    - А чай? - аселым голасам спыталася яна. - Я ж паставіла.

    - Які там чай. У інтэрнат не пусьцяць, - ён апрануў плашч і раптам зьдзіўлена ўсклікнуў: - Гэта не мой!

    - Твой мыць давядзецца. Заўтра прынясу.

    - А гэты - чый?

    - Шваграў.

    - А ён не зазлуе? Соннага абрабавала?

    Яна засьмяялася:

    - Не турбуйся. Ён у камандзіроўцы. Шафёр дальняга “плаваньня”. То ў Краснадар, то ў Мурманск... Цяпер у Стэрлітамак.

    - Што ж ты з ім не езьдзіш?

    - Я б езьдзіла. Сястра не пускае. Раўнуе, пэўна, па-дзіцячаму шчыра прызналася яна. - Ды і дзяцей... Не спраўляецца адна.

    Арцём кіўнуў - маўляў, разумею - і пасунуўся да дзьвярэй. Плашч быў велікаваты, і ўвогуле Арцём не любіў рэчаў з чужога пляча, але грэбаваць не прыходзілася: ісьці ў адным пінжаку праз лістападаўскую ноч...

    - Чакай, - усхапілася Вера. - Я цябе правяду.

    - А як жа сама? Ці мо так і будзем хадзіць: то я цябе, то ты мяне?

    - Я недалёка. Дарогу табе пакажу. Ты ж не ведаеш.

    І зноў адмаўляцца не выпадала. Арцём моўчкі прапусьціў Веру ўперад. Ля весьніц яна раптоўна прыхілілася да яго, як тады, калі прасіла “пагрэць”:

    - А ты малайчына. І як не спалохаўся, не разгубіўся?

    - Не спалохаўся - гэтага б я не сказаў, - засьмяяўся Арцём.

    - Дык чаго ж не пайшоў? Яны ж цябе адпусьцілі. Ты ім не быў патрэбен.

    - Што ж я тады быў бы за чалавек? - уразіўся Арцём. І як яна магла такое падумаць!

    - “Што я быў бы за чалавек”... - задумліва паўтарыла яна. - Вось ты які. Значыць, табе ўсё роўна, якую дзяўчыну абараняць? Нават такую, якую і не кахаеш?

    - Пры чым тут каханьне? У такіх выпадках заступацца і за зусім незнаёмых трэба.

    - А за Любку ты, відаць, адразу б у бойку... І без сьвістка... Га?

    - Ізноў ты!

    Арцём адхіснуўся і адвярнуўся.

    - Ну прабач... Добра? - яна абабегла яго, каб зазірнуць у твар. - Я дурная, відаць... Разумееш, мне дзіўна неяк. Няўжо ты кахаеш яе і цяпер, калі яна табе здрадзіла, замуж выйшла?

    - Ды лухта гэта. Прыдумала, каб за спазьненьне з канікул не каралі.

    - Ты так лічыш?

    - Не лічу. Яна сама казала.

    - І ты паверыў?

    - Вера, прабач, не ваш гэта клопат.

    Яна ірванула весьніцы, шпарка выйшла. Арцём рушыў за ёй, не разумеючы, чаму яе так нэрвуе, што ён верыць не ёй, а Любе.

    - Бачыш вунь той ліхтар? - паказала Вера. - Гэта на Першамайскай. Туды і ідзі. Спачатку па нашай вуліцы, а як да скрыжаваньня дойдзеш, налева. І ўсё.

    - І ўсё? - зьдзівіўся Арцём.

    — І ўсё. Ну, бывай. Сапраўды, спаць час. Дзякуй, што праводзіў і ўратаваў.

    — Пакуль, —сказаў ён і пайшоў туды, куды паказалі. Бразнулі весьніцы; скрыпу, з якім адчыняліся дзьверы ў хату, Арцём ужо не чуў - тэмп узяў адразу высокі, трэба было выперадзіць дзяжурных: палягуць спаць, дастукаесься іх тады... Выскачыў на Першамайскую. На душы стала лагодней - жыў усё-ткі, аказваецца, у ёй якісьці страх перад брудам драўляных завулкаў? Вось не чакаў... Адбіўшы такі напад, і яшчэ баяцца! А чаму, чорт пабірай, да Верчынага дома так доўга яны ішлі праз драўляныя нетры, а назад ён справіўся за пяць мінут? Няўжо наўмысна вадзіла? Пэўна, так. Але навошта? На дзяжурстве ж добра памерзьлі, не елі і не пілі, як не згаладнела? Пажартаваць хацела, страху нагнаць так сказаць, маленькая помста за яго грубасьць? Ледзь не дажартавалася. Каб не сьвісток - што б ён змог? Зразумела, без бойкі б не здаўся, але ж іх было тры...

    Назаўтра, аддаючы памыты і адпрасаваны плашч (уночы мыла!), Вера зноў не стрывала, ляпнула:

    - Калі ты будзеш верыць, як верыш сам ведаеш, каму - цябе чакае вялікае расчараваньне.

    - Дзякуй за клопат, сказаў Арцём, стараючыся ўкласьці ў гэтыя словы двайны сэнс: і за плашч, маўляў, і - іранічна - за павучаньне.

    Мінула некалькі тыдняў. Усё было, як было, нішто не мянялася ў жыцьці Арцёма. Набліжаўся Новы год, апошняя сэсія. Да канца вучобы заставалася, можна сказаць, зусім нічога, а потым... Потым - Арцём быў цьвёрда перакананы - будзе шчасьце. Якога чакаў, за якое пакутваў гэтулькі год. І раптам Люба зьнікла.

    Напачатку гэта Арцёма нават не насьцярожыла. Яна зьнікала і раней - мела магчымасьць зьнікаць: захварэўшы ці прытварыўшыся, што захварэла, ішла да цёткі і адлежвалася там дні тры. Тады яе не было ні ў інстытуце, ні ў інтэрнаце. Арцём у такія разы ніколі ў яе пакой не стукаўся: усё адно яе там не было. Аднаго разу яна такім вось чынам прапусьціла ажно два тыдні заняткаў. Арцём не шукаў яе, сумаваў толькі. Але тут ужо на трэці дзень ён пачаў заўважаць на сабе насьмешлівыя позіркі аднакурсьніц, асабліва Веркі Пышнік, і адчуў, што гэта не проста так, штосьці ведаюць насьмешніцы, а што? Паспрабуй спытацца - зусім не дадуць жыцьця. Што ж магло быць? Знайшла сабе новага ад’ютанта? Не, з-за гэтага заняткі б не прапускала. Мо размовы пра замужжа былі не зусім на пустым месцы, мо прыехаў хто да яе? Наўрад ці стала б хавацца. Наадварот правяла б пад ручку па інстытуце і ўсім паказала. Знэрваваны, пасьля бяссоннай начы ён адважыўся на апошні сродак.

    За чатыры гарадзкія гады ён амаль не карыстаўся тэлефонам - званіць не было каму, і таму першаю думкай было ісьці да Любінай цёткі, тым болей што Люба паказвала, дзе тая жыве. Па прозьвішчы мужа-кадравіка можна было знайсьці і ў тым вялізным пяціпавярховым доме, што будаваўся аж восем год на Першамайскай. Але калі Арцём выходзіў з інтэрната, яго позірк упаў на стол дзяжурнага і тэлефон на ім. У начальніка кадраў інстытута безумоўна меўся тэлефон! Пазваніць - гэта куды лепей, чым таптацца на парозе, забываючы падрыхтаваныя словы (Арцём чамусьці не сумняваўся, што далей парога яго не пусьцяць). Пазваніўшы ж, можна і ўвогуле нічога не гаварыць, калі трубку возьме Люба (яе голас ён сярод тысяч пазнае): упэўніцца, што яна жывая, і досыць, павесіць трубку. Побач з тэлефонам валяўся даведнік, зашмальцаваны і разматузаны, як і належыць інтэрнацкаму даведніку. Арцём, азірнуўшыся, ці бачыць хто, схапіў употай і адвярнуўся з даведнікам да акна, нібыта кожны, хто ўбачыў бы яго з гэтаю кнігай, так і падумаў бы: “Ага! Базунову сваю шукае!”

    Аркуш з нумарам кадравіка ў даведніку, на шчасьце, быў. І Арцём бесьперапынна, каб не забыць, паўтараў яго да таго часу, пакуль не запісаў - на вуліцы, за варотамі інтэрната.

    Аўтамат знайшоў не адразу - вось жа, здаецца, тут быў - і няма. А калі знайшоў, аказалася, што ён без трубкі... Урэшце, знайшоў з трубкаю. Кінуў манэту, набраў нумар.

    — А-алё, - пачуўся пявучы голас, не Любін. - Алё...

    - Скажыце, гэта кватэра Зубіных?

    - Алё...

    - Скажыце, дзень добры, гэта кватэра Зубіных?

    - Алё, - пачаў крыўдзіцца голас, - чаму вы маўчыце? Гаварыце...

    - Я не маўчу! загарлапаніў Арцём. - Скажыце, гэта кватэра Зубіных?

    - Алё... Ці вы з аўтамата? Калі з аўтамата, націсьніце кнопку...

    Сапраўды! Абліўшыся халодным потам - кіне зараз! - Арцём націснуў на кнопку. Манэта бразнула ў нутро апарата, і Арцёма нарэшце пачулі:

    - Так, гэта кватэра Зубіных.

    - Скажыце, Базунова Люба не ў вас? Гэта з курса пытаюцца.

    - А хто з курса?

    - Хто? - да такога пытаньня Арцём не падрыхтаваўся. Так, адзін... Стараста! - азарыла яго.

    - А як вас завуць?

    - Завуць? - як гэта, аказваецца, няпроста - брахаць складна. — Э... Міронам! - сапраўды, Мірон быў старастам курса.

    - Шкада, што не Арцёмам, - прасьпявала трубка.

    Арцём уздрыгнуў, нібы яго засьпелі з агуркамі ў чужым гародзе.

    - Чаму? - авалодаў ён сабой.

    - Люба пакінула для гэтага Арцёма ліст. Вы перадайце яму, калі ласка.

    - Пакінула? Ліст? А дзе яна?

    - Шаноўны Мірон, вы стараста, і не ведаеце, што пляменьніца ўзяла акадэмічны? Учора яна паехала.

    - Куды? - замычэў Арцём. Рука ў яго калацілася, трубка біла аб падбародзьдзе.

    - Пакуль што да мужа, а потым, відаць, паедзе да бацькоў, бо раджаць у палатцы, ведаеце, не зусім зручна. А гарадок вайсковы зусім яшчэ не гатовы, жывуць у палатках. Ды вы за яе не турбуйцеся. Сэсію яна ўжо здала, тэму дыплёмнай узяла, за год напіша і да дзяржаўных падрыхтуецца...

    - Ясна... Дзякуй. А то мы трошкі пачалі ўжо хвалявацца: тры дні няма, а сэсія на носе.

    - А Арцёму, як убачыце, перадайце, будзьце так ласкавы, што для яго ліст...

    - Абавязкова перадам. Яшчэ раз дзякуй. Да пабачэньня!

    Дзіўная рэч: не ўпаў, не страціў прытомнасьць, усё чуў і ўсё разумеў, і гаварыў, як стараста Мірон. Але калі выйшаў з аўтамата, адчуў сябе сабакам, якога пераехаў цяжкі матацыкл. Бачыў ён такога сабаку. Насьмерць яго не раздушыла, толькі хрыбет зламала. І няшчасны сутаргава тузаўся ўсімі лапамі і галавой, грабучы гразь то пад сябе, то ад сябе. Ён і паўзьці не мог, не тое, што ўстаць: тузаўся і тузаўся на адным месцы, чэрцячы кіпцюрамі на мокрай дарозе нейкія бяссэнсныя фігуры. Ратунку яму не было, і Арцём у думках падзякаваў нейкаму вайскоўцу, які падышоў, дастаў пісталет і на вачах у Арцёма дабіў жывёліну.

    Добра было б, каб вось гэтак хто-небудзь пашкадаваў і яго.

    Ён памалу пайшоў, куды вочы глядзяць і амаль ні пра што не думаючы. Думаць яму не давала вогнішча болю, што палала і палала ў грудзях, галаве. І не было чым яго патушыць. Яно магло патухнуць толькі само сабой, калі ўсё перагарэла...

    Арцём Іванавіч спрабаваў і не мог успомніць: ці ўзьнікла тады ў ім думка пра самагубства? Пра сабаку - гэта ён памятаў; пра “Добра было б, каб вось гэтак хто-небудзь пашкадаваў і яго” - таксама. А вось каб “пашкадаваць” такім жа чынам сябе самога - кінуцца пад машыну ці ў Днепр, што тою цёплай зімой яшчэ не застыў, бадай што, не. Бо пякла яго не толькі страта, але і крыўда. І было жаданьне не тое, каб адпомсьціць, а давесьці з часам, якога глупства яна нарабіла, прамяняўшы яго на нейкага лейтэнанта.

    Ужо ў сталыя гады Арцём Іванавіч аднаго разу задаў сабе такое пытаньне: ці была ў тым, што здарылася, яго віна? Няўжо, каб ён прапанаваў “руку і сэрца” раней за таго лейтэнанта, яна пайшла б за яго? Няўжо “выскачыла за першага стрэчнага” толькі таму, што сам ён у сваіх лістах апісваў калгасных кароў? Калі так, шкада, што не быў сьмялейшы...

    А якім было б яго жыцьцё, каб ён ажаніўся не з Верай, а з Любай? Арцём Іванавіч задумаўся. Працаваў бы, хутчэй за ўсё, на тым жа самым месцы, што і сёньня, ды і жыў бы, хутчэй за ўсё, у такой жа кватэры. І наўрад ці болей было б дзяцей - Люба дваіх нарадзіла толькі таму, што двойчы выходзіла замуж. Значыць, галоўнае, чым адрозьнівалася б яно, было б тое, што побач была не Вера, а Люба. І ці вялікая выгада была б у гэтым? Гасьцяваў ён у Любіным доме не раз і павінен прызнаць, што з Веры ўсё-такі лепшая гаспадыня выйшла. Не атручвала ніколі душу падазрэньне, што здраджвае, што нават можа здрадзіць. Спрэчкі, сваркі, нязгода - усё гэта здаралася вельмі рэдка, і не сказаць, каб кожны раз першым насустрач ішоў ён.

    Нармальнае пражылі жыцьцё, лепшага, можа, і не бывае. Дык чаму раз-пораз тады працінае жаль, што раней за лейтэнанта не прапанаваў сваю руку жабрака?

    Надышла сэсія. Месяцы сэсій дагэтуль былі сьвяточнымі для Арцёма. З кім бы Люба ні хадзіла да сэсіі, падчас экзамэнаў яна была з ім. Рыхтаваліся яны так: Арцём адказваў на кожнае пытаньне білета, а яна ўважліва слухала. Памяць мела выдатную, і адзнакі атрымлівала амаль такія, як ён, і калі б сядзела на лекцыях ды ў бібліятэцы замест кіно, несумненна была б такой жа стыпэндыяткай, але іншае было ў яе галаве. У сваю чаргу і Арцёму была карысьць, бо ён, тлумачачы Любе, быццам бы рэпэціраваў адказ, таму і на экзамэнах не таптаўся, не зьбіваўся, гаварыў выразна і ясна, прычым уласнымі словамі, не паўтараючы падручнік.

    Застаўшыся адзін, ён ледзьве не спатыкнуўся на першым экзамэне. Добра яшчэ, што Сямён Самойлавіч пашкадаваў і, задаўшы з дзесятак дадатковых пытаньняў, усё ж паставіў “выдатна”. Арцём разьюшыўся. Яшчэ не ставала, каб з-за яе ён страціў не толькі спакой, але і чырвоны дыплём! Што ён, сабе слухача не знойдзе? Ды кожны ўзрадуецца, толькі прапануй. Ён пачаў перабіраць хлопцаў: хто з іх болей варты такой ролі, але тут ад Сямёна Самойлавіча выкацілася Вера Пышнік - уся чырвоная і зарумзаная, не пападаючы ў сумачку заліковай кніжкай... Дзяўчаты кінуліся да Веры, хлопцы спачувальна ўздыхнулі: ясна было, “пара”, і гэта ў апошнюю сэсію! Вера вырвалася і пайшла да лесьвіцы, згорбіўшыся, як бабулька. Арцём паглядзеў ёй усьлед, і яго азарыла: вось ён, яго слухач. Не, казаў ён сабе, у мяне зусім няма жаданьня дапамагаць ёй, што я, жаласьлівец які, каб дзеўкам шчокі выціраць, яно мне самому патрэбна! Дзелавыя адносіны: вы - мне, я - вам... Але гэта было няпраўдай, сам сабе хацеў здавацца горшым, чым быў на самой справе - такою злосьцю і жорсткасьцю напоўніла яго Люба. Веру ён дагнаў у двары: крануў за плячо:

    - Пачакай!

    Яна павярнулася, зірнула, зьдзіўлена ўзьняла бровы, нібы не пазнаючы, і раптам кінулася мокрым тварам на грудзі, прыдушана паўтараючы:

    - Арцём! Арцём!

    - Што ты, - спалохаўся ён, - што з табой? Не плач, падумаеш! Заўтра здасі. Заўтра другая група здае, я цябе падрыхтую!

    - Арцём! - адчайна паўтарала яна, нібыта трымалася за травінку, а пад нагамі - прадоньне, і ніхто, апрача яго, не можа яе ўратаваць...

    Назаўтра яна пераздала на “добра”, а рэштку экзамэнаў - на “выдатна”.

    Вера слухала зусім не так, як яго ранейшая вучаніца. Тая ўвесь час перабівала: задавала пытаньні, жартавала, кпіла з свайго “рэпэтытара” і на экзамэнах часам несла такую лухту, што Арцём хапаўся за галаву. Вера зацята маўчала, так што часам Арцём нават не разумеў, слухае яна ці сьпіць. Было такое ўражаньне, што ён бубніць у пустэчу, у ватовую сьцяну. Гэта яго напачатку вельмі раздражняла, а потым прывык і пачало здавацца, што так лепей: урэшце, ён дзяліўся тым, што ведаў, не для таго, каб з ім спрачаліся. А на экзамэнах Вера слова ў слова паўтарала ўсё, што ён “выкладаў”. “Добрая жонка некаму дастанецца, - чамусьці аднойчы мільганула ў галаве. - Ніколі насуперак мужу не пойдзе, абы хоць крыху за яе разумнейшы быў”.

    Рыхтаваліся яны спачатку па закутках інстытута, але ім увесь час заміналі. І аднаго разу Вера, чырванеючы, сказала:

    - Можа, да нас пойдзем? Дзеці, вядома, дурэюць, бывае і на галаве ходзяць, ды ад іх зачыніцца можна. А тут не схаваесься...

    Цяпер яны сядзелі ў цесным пакойчыку насупраць адно аднаму, так блізка, што раз-пораз краналіся адно аднаго то рукамі, то плячмі, то каленьмі, кожны раз таропка адсоўваючыся пры гэтым. Але адсоўвацца не было куды, і неяк яны толькі ўздрыгнулі абое, але не адхапілі рук. Толькі калі мінула хвілін пяць, Вера паглядзела спачатку ў твар Арцёма, потым убок і нарэшце тою рукой, што грэлася каля яго рукі, пацерла шчаку і паклала сабе на калена.

    За тры тыдні Арцём пасьпеў пазнаёміцца і з Верынаю сястрой, і з няўлоўным шваграм, і, зразумела, з усімі дзецьмі - было іх чацьвёра. Некалькі разоў яго сілком прымушалі вячэраць, тады Арцём стаў уцякаць, як толькі на кухні пачынаўся хоць які рух. Адзінае, што ён мог яшчэ перацярпець - выпіць кубак чаю ў Верыным пакойчыку, разам з ёю.

    Аднаго разу пасьля кансультацыі яны зноў пайшлі да Веры. Дзень быў сонечны, ясны, проста неймаверны для студзеня. Над усім асьнежаным горадам - ніводнага воблачка, толькі дым над хатамі цягнуўся роўненька ў неба, як белы частакол.

    - Так і хочацца стаць на лыжы ды ў лес, - пажартаваў Арцём. Якія там лыжы!

    - Хочаш, я табе пакажу, як я цябе вяла, калі ты сьвістком трох налётчыкаў перамог? - засьмяялася Вера.

    - Давай, - зацікавіўся ён.

    Адразу за “Строммашынай” збочылі ў прыватныя “джунглі”. Тут, аказалася, некалькі вуліц цягнуліся ўздоўж цэнтральнай. Трошкі прайшоўшы адной, Вера завулкам павяла на другую, потым на трэцюю, потым такімі ж крывымі праездамі вярнуліся на першую.

    - І гэтак далей, з гэтай - на тую і з той на гэтую, - усьміхаючыся, завяршыла яна экскурсію. - А наш дом стаіць на гэтай.

    - Выходзіць, мы ішлі, як маланка?

    - Чаму?

    - Ну а як жа. Зыгзагам.

    - Здорава, - пырснула яна сьмехам. - А ты яшчэ і дасьціпнік?

    - Гэта не я. Анэкдот. Народная мудрасьць.

    - Анэкдот тады анэкдот, калі расказаны дарэчы.

    - А навошта ты так? - прыгадаў ён тую прыкрасьць, што адчуў, калі ўбачыў, што да Першамайскай два крокі, а яна цягала яго па цемры з гадзіну. Так сказаць, адплата за тое, што так... тады... Ну, у той вечар...

    Ён пачырванеў.

    - Што тады?

    - Ну, вось так...

    Ён паказаў жэстам, як прыціскае яе да сябе.

    - А, ты вось пра што? Ну, ці мала вы, хлопцы, дзевак лапаеце! На кожнага не напомсьцісься.

    - Тады навошта?

    Цяпер залілася чырваньню яна.

    - Я... Ну, як табе сказаць... Ну, махнула рукой, нібы скачучы ў сажалку, - хацела, каб мы з табой даўжэй ішлі... Ніколі ж мы не хадзілі, а...

    Яна замаўчала.

    - А? - запытальна паўтарыў ён яе апошняе слова.

    - Нічога я болей табе не скажу, адвярнулася Вера і сярдзіта тупнула нагою. - Я і так занадта сказала.

    “Няўжо яна мяне кахае? - падумаў ён, не ведаючы, як ставіцца да гэтага. Не можа быць... Кахае? Мяне? На яе вачах столькі год поўзаў перад іншай... Па сутнасьці, нічым не лепшай за яе... За гэта не кахаць, а пагарджаць трэба”.

    - Не балбатлівая, - дрыжачым голасам пажартаваў ён. Добрая жонка будзеш. Вось як муж яшчэ такі ж маўмыра трапіцца!

    - За такога я не пайду, - адрэзала яна.

    - Значыць, табе даспадобы, калі ты маўчыш, а хтось гаворыць. Але ж не так шмат, як я?

    - Тое, што ты гаворыш, мне зусім не надакучае, - паматала яна галавою.

    - Значыць, за мяне пайшла б?

    Ён сказаў гэта нібыта жартам, сказаў так, каб не было сумненьняў, што гэта жарт, але чакаў напяўшыся, што яна адкажа. А яна павярнулася раптам, і твар у яе быў такі спалоханы і такі шчасьлівы, такі шчасьлівы і такі спалоханы, што ў кутку левага вока блішчэла сьляза. І гэтым тварам - не целам, не рукамі, толькі тварам, выцягнуўшыся ў маладую асінку пад ветрам. падалася да яго — і ён ступіў бліжэй, каб яна, чаго добрага, не ўпала.

    - А дзе ж мы будзем жыць? - неяк бездапаможна сказала яна, па-ранейшаму не кранаючы з месца ног у так званых “румынках”. І Арцём зразумеў, што перавесьці гэта на жарт цяпер было б проста подла. - У мяне нельга, - роспачна дадала яна, - разумееш...

    - Вядома, разумею. Я пра гэта і не думаў, - супакоіў ён. - Ды і ці варта думаць? Усяго пяць месяцаў - і інстытут скончаны. А там паедзем у адно месца. Дадуць і кватэру.

    - Значыць, ты хочаш... толькі пасьля інстытута? - яна замерла. Ён здагадаўся, чаго яна баіцца: за пяць месяцаў шмат што перавырашыць можна.

    - Не, расьпісацца трэба да разьмеркаваньня. Іначай нас могуць паслаць у розныя месцы. А жыць - будзем жыць, як жылі. Добра?

    - Добра, Арцём! А калі...

    - У ЗАГС?

    Яна моўчкі кіўнула.

    - А хоць заўтра. Заўтра ж і пойдзем, - загадаў ён сабе. - Згода?

    - Згода, Арцём!

    Так прызнаваліся яны ў каханьні, ні яна, ні ён не сказаўшы гэтага слова. Пасярод драўлянай вуліцы, недзе апоўдні, і ніводзін праходжы - вось жа цуд - не перашкодзіў, не сапсаваў, не забрудзіў сальным поглядам ці пошлым слоўкам. А пэўна ж, хадзілі людзі... Хадзілі! Як жа іначай? Горад!

    Арцём Іванавіч яшчэ раз прыгадаў, як ён тады бойка вырашаў за іх абаіх, і ўсьміхнуўся. Калі ж гэта так павялося, што ўжо не ён, а Вера пачала вырашаць і за сябе, і за яго? Пэўна, маюць рацыю клясыкі гістмату, калі гавораць, што матрыярхат узьнік на базе гаспадаркі, якую вяла жанчына. Мужчына паляваў, здобыч не кожны дзень давалася, а жанчына, зьбіраючы карэньне, забясьпечвала штодзённы харч. Хто болей значыць у сям’і, той і верхавод. Якраз як у іх з Верай! Ён прыносіць дадому грошы. Гэта, вядома, надзейнейшая крыніца прыбытку, чым раз у год упаляваны мамант, але ж зарабляе і Вера, дый не сказаць што меней за яго. А ў астатнім - Вера мые, Вера шые, Вера гатуе, Вера гадуе дачку, ды і раджала дачку яна, а не Арцём, яго заслуга ў гэтым, шчыра кажучы, на мэдаль не цягне. Дарэчы, з Наташкі, відаць, і пачалося: варта было зьявіцца ёй на сьвет, такой плаксівай, што Арцём, калі заставаўся сам-насам, ніяк не мог даць ёй рады, як адразу стала ясна, што муж - не што іншае, як прыдатак жонкі...

    Але да гэтага ў той студзеньскі дзень было яшчэ далёка. Ой, як далёка! І Арцём цешыў сябе пыхлівай думкай, што займее жонку, якая будзе толькі слухаць і нічога не гаварыць. Якая самаўпэўненасьць. Даравальная хіба што юнаку. Дзяўчаты такія яшчэ бываюць. Жанчыны - ніколі...

    Вось да чаго яна была тады паслухмянай:

    - Ведаеш, - сказаў, добра падумаўшы, Арцём. - Давай не будзем пакуль званіць, што пабраліся. Няёмка неяк.

    - Добра, - пакорліва адгукнулася Вера.

    - І вясельля не трэба. Усё адно ўцяку, калі пачнуць крычаць “горка”.

    І на гэта яна згадзілася! А якая ж дзяўчына не мроіць пра вясельле, белую сукенку і вэлюм, усеагульную радасьць з таго, што яна робіцца жанчынай!

    І калі назаўтра падалі заяву ў ЗАГС, вонкава між імі нічога не зьмянілася. Не цалаваліся нават. Толькі калі датыкаліся рукі і Вера адхоплівала сваю, праз імгненьне, вінавата зірнуўшы ў твар, зноў краналася ягонай. Тады Арцём, усьміхнуўшыся, на кароткае імгненьне браў яе далонь і пяшчотна сьціскаў...

    І Арцём забыўся на Любу, не тое, каб выкінуў з галавы - яна сама адтуль пайшла, яе замяніла Вера. Але гэта пайшла, так сказаць, Люба, якая жыла ў Арцёме. Жывая ж зноў нагадала пра сябе.

    Нагадала лістом у вялікім цьвёрдым канвэрце, на якім быў надрукаваны зваротны адрас музэя, у якім Арцём Іванавіч працаваў і сёньня. Доўга глядзеў ён на гэты канвэрт, нічога не разумеючы, раз і другі перачытваў уласнае прозьвішча на ім - можа, каму іншаму? Нарэшце, асьцярожна падрэзаў лязом, каб тут жа заклеіць, калі не яму. З канвэрта выпалі дзьве паперкі: адна - надрукаваная на машынцы, другая - сьпісаная такім знаёмым почыркам, тым самым, які Арцём ужо і не думаў убачыць...

    “Мілы Арцём!

    Мне напісала цётка, што ты па мой ліст не заходзіш. Разумею і не крыўдую.

    Але пішу я не для таго, каб зноў прасіць прабачэньня. Урэшце, што яно табе? Каханьня ім не заменіш.

    Пішу я табе вось для чаго. У нашым галоўным музэі вызвалілася пасада навуковага супрацоўніка і, дарэчы, не адна, але думаю, што табе і адной хопіць? Там дырэктар мой стрыечны дзядзька, і я цябе так яму расьпісала, што ён не хоча браць нікога, апроч цябе... Разьмеркаваньне з нашага інстытута ідзе па вобласьці, таму заяўку на цябе з Сыбіры, калі такую і паслаць, не задаволяць. Але ты бяры вольнае разьмеркаваньне, знайдзі прычыну. Тут табе адразу дадуць пакой, а потым і кватэру, да зарплаты дадаюцца розныя надбаўкі і ільготы. Думаю, што зарабляць будзеш удвая больш, чым у школе.

    Пасылаю табе адначасова гарантыйны ліст дзядзькі. Калі згодзен, напішы яму, ён будзе трымаць месца, пакуль не прыедзеш.

    Не думай, што я цябе цягну сюды, каб па-ранейшаму мучыць. Ты мяне і ўвогуле не сустрэнеш... Па-першае, я ж не з горада, з райцэнтра, там бацькі мае і сёньня жывуць. Па-другое, я жонка вайскоўца і буду там, дзе ён...

    Проста мне хацелася што-небудзь зрабіць для цябе. Па-мойму, табе ў школу няварта, ты і сам гэта ведаеш. Пэдпрактыка ў цябе не пайшла, ты цяпер у душы, здагадваюся, школы баісься...

    Адным словам, думай і вырашай.

    Люба”.

    Спачатку Арцём паціснуў плячмі, а потым і праўда задумаўся. Яна, вядома, перабольшыла, калі пісала, што пэдпрактыка ў яго “не пайшла”. Трэба ж так: піянэрважатым у школе працаваў, а парадак на ўроках навесьці не мог. Можа, якраз піянэрважацтва тое і шкодзіла? Прывык скакаць з дзецьмі, а на ўроках жа не скачуць. Ды яшчэ пыхлівае імкненьне гаварыць шырэй, чым у падручніку, выкласьці ўсё, што ведаў. Заглыбляесься, заглыбляесься ў свой расказ, на кляс не глядзіш, а кляс тым часам... Дый працаваў у вясковай школе, дзе дзеці прасьцейшыя, а практыкаваўся ў гарадзкой. Гэта ён тады ж зразумеў і даў сабе слова, што нізавошта не пойдзе ў гарадзкую... Але непрыемны асадак ад практыкі застаўся, была і трывога: няўжо не здольны да таго, чым павінен займацца, і ўся яго заліковая кніжка з аднымі пяцёркамі не вартая аднаго сурова-насьмсшлівага погляду Мірона, якім той абразаў дурыкі другагоднікаў? Што ж тады рабіць?..

    Праўда, быў яшчэ адзін шлях, пра які Люба, відаць, і не падумала: асьпірантура. Невялічкая, але ўсё ж была яна ў інстытуце, і Арцём, выдатнік, меў на яе поўнае права. Але жыць на стыпэндыю цяпер, калі ажаніўся, прыносіць у сям’ю меней, чым жонка? А калі будзе дзіця? (Пры гэтай думцы Арцём успыхнуў.)

    А ў казачнай Сыбіры, куды — як ведаў гісторык Арцём Дабрэнька перла за шчасьцем гэтулькі пакаленьняў, адразу табе і пакой, і двайная зарплата, і навуковая праца... Вось толькі Вера. Дзе ўладкуецца яна без накіраваньня? А зрэшты, няўжо там школ нямашака? Дзеці ж, напэўна, ёсьць.

    Каб заманлівая прапанова тая ішла не ад Любы, Арцём, бадай што, і гадзіны б не вагаўся. Але тут ён адчуў, што калі ўсё вырашыць сам, гэта можа вельмі не спадабацца Веры. Мала таго, што хадзіў, як прывязаны, тры гады, дык і цяпер, калі і яна замужам, і ён жанаты, паімчыцца праз усю краіну, варта было паківаць пальцам?!

    І ён таропка пайшоў, амаль пабег ужо прывычным маршрутам.

    - На, пачытай, сказаў ён як мага больш раўнадушна. - Толькі такога шчасьця нам і не хапала - ехаць мерзнуць...

    Вера пакруціла, не разумеючы, канвэрт, села на ложак, выцягнула паперкі і стала чытаць, варушачы вуснамі. Прачытала адну, другую... Потым яшчэ раз. Пацерла шчаку...

    “Не згодзіцца, - чамусьці з палёгкай падумаў Арцём. - Шукае словы, каб не пакрыўдзіць”.

    - Ты лічыш, там вельмі холадна? - раптам сказала Вера.

    - Ну а як жа. Там жа і полюс холаду недзе.

    - Але ж людзі жывуць? Бачыш - нават музэй маецца...

    - Жывуць. Але жывуць ад нараджэньня, - зьдзіўляючыся, быццам бы запярэчыў ён. - Апранаюцца ў шкуры.

    - Ты думаеш, гэта вельмі нязручна?

    - Ды што з табой? - не вытрымаў, засьмяяўся ён. - Няўжо пацягнула?

    - Арцём!

    Яна памаўчала, патузала сукенку ля шыі. Зноў узяла аркушык, надрукаваны на машынцы:

    - Бачыш: адразу пакой. Ні шукаць, ні чакаць не трэба... Арцём, я так стамілася...

    Яна хіснулася да яго - ён сядзеў побач на крэсьле. І ён хіснуўся насустрач, асьцярожна абняў, пагладзіў па плячы, хоць і не вельмі зразумеў, ад чаго яна стамілася.

    - А ты не баісься? - пажартаваў ён. - Там жа лунае, відаць, дух Базуновай.

    Вера падняла вочы:

    - Але ж яна сама піша, што яе там не будзе!..

    Вось так і атрымалася, што гэта адказнае рашэньне быццам бы прыняла Вера. Таму і не наракала, калі, асабліва ў першыя гады, даводзілася і мерзнуць не толькі на вуліцы, але і ў тым самым жаданым пакоі, калі і сама, і дачка пакутвалі ад танзілітаў (над Арцёмам Сыбір чамусьці зьлітавалася), калі па пяць-шэсьць месяцаў жылі без сьвежай бульбіны, суп запраўляла сушанаю цыбуляй... Вось толькі калі нечакана зьявілася Люба... Але і тады, здаецца, больш наракала на сябе.

    Тры першыя гады ў Сыбіры Арцём пра Любу амаль што нічога не чуў. А і нельга сказаць, што зусім нічога. Пад Новы год стрыечны дзядзька, гэта значыць, Арцёмаў дырэктар звычайна атрымліваў ад пляменьніцы паштоўку. Выклікаўшы таварыша Дабрэньку, Кузьма Пятровіч даставаў са стала тую паштоўку і, лагодна пагладжваючы яе, гаварыў:

    - Вось Любаша зноў успомніла. І вас памятае. Шле віншаваньне. І ведаеце, адкуль?

    Кожны раз ён называў новы далёкі горад. І кожны раз Арцёма ахопліваў сум нязьдзейсьненай мары.

    - Сьпішыце адрас, - прапаноўваў дырэктар. - Можа, таксама з чым павіншуеце. Хоць бы з днём Восьмага сакавіка.

    Арцём паслухмяна перапісваў, дзякаваў, але віншаваньняў не пасылаў. Няёмка было ўявіць, што напісаныя ім радкі трапяць у рукі Любінага лейтэнанта (а можа, ужо і капітана?). Няёмка было ўявіць, што на ягоны ліст яна можа адказаць сваім, і той трапіць на Верыны вочы... Дзеля чаго варушыць старое? Хай нікому не замінае, не трывожыць нічога!

    А вось пабачыць хацелася. Хоць крадком, адным вокам. Не нагледзеўся, відаць. Можа, яна была для яго і не жывою дзяўчынай з не вельмі прывабным характарам, а карцінай славутага майстра, чымсьці накшталт “Незнаёмкі”. Такая ўжо сіла мастацтва, што яго славутыя творы зноў і зноў цягнуць нас, каб ажывіць сябе ў памяці нашай...

    А пабачыў - і не ўгадаў, як гаварылі замест “пазнаў” у ягонай вёсцы. Проста да яго, ці дакладней сказаць, на яго праз увесь аддзел савецкага пэрыяду ішла зіхоткая дама ў чорным капелюшы і гэтакіх жа акулярах, у нейкай бліскучай сукні да пят; побач тупала ножкамі дзяўчынка гадоў трох-чатырох, таксама ў капялюшыку і таксама ў чорных акулярах. Дама наблізілася да аслупянелага Арцёма і працягнула руку ў пальчатцы, падобнай да чорнага павуціньня:

    - Ну, добры дзень!

    - Добры дзень, - нерашуча адгукнуўся Арцём, не ведаючы, што ён павінен рабіць з гэтай рукой незнаёмай жанчыны: паціснуць ці цалаваць, як было ў не нашы часы, і таму сваю спыніўшы да гэтай рукі на паўдарозе.

    - Што з табой, Арцём! Ты ўжо мне рукі не падаеш? - І тут яго працяла.

    - Люба! - адразу ў думках і ўголас крыкнуў ён, думка і голас зьліліся. - Люба!

    - Я, - задаволеная эфэктам, яна адступіла на крок і прыдзірліва агледзела яго: - Ну, як ты?

    - Я? Нармальна. Усё да ладу, - запярэчыў ён, бачачы, што ягоны шэры ў палоску пінжак не зрабіў на яе прыемнага ўражаньня.

    - Кажуць, жанаты? Ці праўда?

    - Ды даўно, - неяк вінавата адказаў ён. - Яшчэ з інстытута... Ды ты яе ведаеш...

    - Ведаю, Дабрэнька. Усё ведаю. Не дачакаўся, значыць? - яна пырснула сьмехам.

    - Чаго?

    - Пакуль зноў не стану вольнай.

    - Шчыра кажучы, і ў галаве не было на такі цуд спадзявацца... Каб цябе ды хтось кінуў?

    - А я - не магу кінуць? Эх ты, Дабрэнька!

    - Ды так выйшла, - апраўдваўся ён, хоць і бачыў, што яна сьмяецца.

    - Добра. Мы да вас увечары забяжым. Праўда, Лёдзя?

    - Праўда, - прапішчала малая, сьмешна капіруючы Любіну прывычку гаварыць, увесь час усьміхаючыся.

    - Пакуль! - крыкнула Люба, тузанула дачку за руку, і абедзьве зьніклі, перш чым Арцём пасьпеў сказаць слова.

    Было гэта недзе гадзіне а дзесятай, да вечара была яшчэ цэлая вечнасьць, і ўсю гэтую вечнасьць Арцём пражыў, нібы ў ліхаманцы. Тое ж было і вечарам, калі ён, глынуўшы трошкі віна, сядзеў між Верай і Любай, і галава ўвесь час паварочвалася да Любы, а на каленях круцілася няўседлівая Лёдзя...

    Вясёлы быў, здавалася, вечар, і Вера рагатала не меней за іншых, а як правялі гасьцей, вярнуліся, леглі спаць, - адвярнулася да сцяны, скамянела. Разгарачаны віном і бяседнымі жартамі, Арцём сяк і так спрабаваў прыгарнуць яе да сябе - не давалася, вырывалася, зноў прыліпала носам да сьцяны, і прытым не тое што слова - гуку не чулася ад яе. Нарэшце Арцём заснуў, а яна не спала - так не бывае, каб чалавек спаў побач на вузкім ложку і ніводнага разу, варочаючыся, не тыцнуў табе ні каленам, ні локцем, не абудзіў ні разу, хоць на імгненьне.

    Уставала яна заўсёды раней за яго, бо заняткі ў школе пачыналіся а восьмай, Арцёму ж на працу было на гадзіну пазьней, але тым ранкам, адчуваючы штосьці нядобрае, падняўся разам з Верай, стварыўшы тым самым нязвычную мітусьню каля рукамыйніка. Але толькі пасьля таго, як мімаходзь абняў і прыціснуў да сябе тры ці чатыры разы, Вера крыху акрыяла, скупа ўсьміхнулася, калі паказытаў не прыкрытую яшчэ сукенкай сьпіну.

    - Ну, чаго ты надзьмулася, як пралетарыят на буржуазію? - падміргнуў ён, калі селі за кароткае сьнеданьне.

    Яна не вытрымала, усьміхнулася, але тут жа ссунула бровы:

    - Бо ты ўчора за адзін вечар сказаў болей слоў, чым за ўсё наша жыцьцё.

    - Ну, балбатлівасьць для мужчыны, вядома, загана, але, можа, усё ж такі не самая страшная?

    - Зьвядзе яна цябе, зьвядзе, я ж бачу! - закрычала Вера раптам і ўпала галавою на стол.

    - Ну што ты, - зьбянтэжыўся ён. - Патрэбен я ёй. У яе муж генэралам будзе, а што я?

    - Няма ў яе мужа! Няма! Разьвялася!

    “Вось дзівачка, - падумаў ён. - Выдумаць гэткае”.

    - З чаго ты ўзяла? Яна што, табе гаварыла?

    - Нічога не гаварыла. Але і за ўвесь вечар ні слова пра мужа! Так у замужняй не атрымаецца, ведай!

    Спрачацца Арцёму зусім не хацелася, але і безуважна паставіцца да непрыемных слоў пра Любу не мог. Таму павярнуў на сябе:

    - Ну і што, калі разьвялася? Думаеш, так і лёгка мяне зьвесьці?

    - Ты... Табе толькі пальцам кіўні! Чужое дзіця песьціш... А я, можа, на трэцім месяцы!

    - Што ты гаворыш? - пабаяўся адразу паверыць Арцём.

    - Што чуеш!

    - Чаму ж ты раней не казала?

    - Сам павінен быў адчуваць.

    Ён паклаў відэлец, пасунуўся бліжэй, і Вера рыўком хіснулася да яго, схавала твар на шыі.

    - Калі ты мяне кінеш цяпер, - пачуў ён шэпт, - я памру, ведай! Я не раджу, памру...

    - Ну што ты, дурнічка. Ніколі цябе я не кіну. Ні цяпер, ні праз сто год...

    Гэтым ранкам у Арцёма нібы вырасьлі крылы. Не пасьпеў выйсьці з дому - а ўжо ў музэі... Толькі пачаў пляншэт, а ён ужо гатовы... За паўгадзіны дазваніўся да райцэнтра суседняй вобласьці! На адным участку сувязь ішла без правадоў, па радыё, іншы раз і за тыдзень не ўдавалася пераадолець гэты ўчастак, а гэтым ранкам!.. Тое, што ў іх няма дзяцей напачатку, калі не прыдбалі яшчэ сяго-таго, не апрануліся, было як быццам бы і лепей, але потым стала турбаваць. Усё часьцей іх цесны пакой здаваўся нейкім пустым, асабліва пасьля таго, як бачыў на вуліцы чародку карапузікаў. Наплывала трывожная думка, а ці не занадта ён абыякавы да жанчын, ці не ў гэтым справа. І ён мацней сьціскаў у абдымках Веру, нібыта гэта мела нейкае значэньне.

    Усьмешка скакала па яго твары, як сонечны зайчык. З ёю палез пад стол па ручку, з ёй і вылез.

    - Што гэта ты зьзяеш, бы сонейкам пацалаваны?

    Перад ім стаяла Люба, адна - без Лёдзі. У малінавай блузцы нібыта той самай, у якой убачыў упершыню, на другім курсе.

    Але Арцём проста адзначыў гэта, нічога не варухнулася ў яго душы, аж сам зьдзівіўся.

    - Ды ёсьць прычына, - усьміхнуўся ён, гледзячы міма яе.

    - А я думала, ты рады, што я прыехала, - быццам бы жартам кінула яна, але Арцём адчуў у яе голасе расчараваньне.

    - І табе рады, - прастадушна абвясьціў ён, тым самым падкрэсьліў не хочучы, што галоўная радасьць яго не яна.

    Яна перасмыкнула вуснамі, але ўзяла пад руку, павяла да акна. І зноў Арцём не здрыгануўся, як колісь.

    - Ведаеш, чаму я тут?

    - Ты ж гаварыла ўчора. Да бацькоў едзеш.

    - Не, у музэі тваім.

    - Думаю, да дзядзькі зайшла?

    - Здагадлівы ты чалавек. Але для чаго?

    - Ну, па-роднаснаму? - ён паціснуў плячмі.

    - На працу прыйшла прасіцца. Усё ж такі я гісторык.

    - Вось яно што! Твайго пераводзяць сюды? - усклікнуў ён, зноў нічога не адчуваючы, акрамя звычайнай цікаўнасьці.

    - Сама пераводжуся. Зразумеў?

    - Не, - чыстасардэчна прызнаўся ён. - Ты - сюды. А як жа муж?

    - Ну і Дабрэнька. Зусім неразумекам стаў. Я яго кінула! - засьмяялася яна. - Цяпер ясна?

    - Цяпер ясна, - ціха сказаў ён.

    - Так што я зноў - вольны казак... Аніякіх каманд і вайсковай дысцыпліны. Ух, як яны мне надакучылі! Ведаў бы ты!

    - Ты ж сама выбірала. Выбрала вайскоўца.

    - Бывае і так, Арцёмка мой, што дзяўчыне выбіраць не прыходзіцца. Не ўсе ж такія, хлопцы, як ты, тры гады ходзяць вакол ды ўздыхаюць.

    Да Арцёма не адразу дайшло, што яна хоча сказаць.

    - Ад дзяўчыны таксама залежыць, будзе ў яе выбар ці не, - жорстка кінуў ён і адвярнуўся.

    - А я думала, што хоць ты мяне зразумееш. Ёсьць у мяне, думала, хоць адзін надзейны сябра, у цяжкую хвіліну не адштурхне... Арцём! Няўжо не кахаеш болей? Я ж цяпер вольная, зразумей! І прыйшла да цябе... А ты...

    - Кахаю, - выпхнуў з сябе страшную праўду Арцём, - але што з таго? Якое гэта цяпер мае значэньне? Я ж жанаты, Люба, жыву з іншай жанчынай. Прывёз яе за тысячы вёрст, у чужы край. Я за яе перад сьветам адказваю.

    - У цябе з гэтай шэрай пташкаю нічога не будзе. Ні ўтульнай кватэры, ні годнай пасады, ні нават дзяцей, - сказала яна і шпарка пайшла прэч.

    Шмат разоў вяртаўся потым Арцём Іванавіч да той размовы, што магла стаць у ягоным жыцьці паваротнай.

    Не, для яго не стаяла пытаньня, правільна ці няправільна ён зрабіў, не ступіўшы насустрач Любе. Тут было ўсё ясна: не мог жа ён, на самой справе, кінуць адну жанчыну дзеля другой, якая аднойчы ўжо кінула яго. Ён спрабаваў дапяць, што рухала яе душой, калі яна выракала сваё ці то прароцтва, ці то праклён. Каханьне ці злосьць уласьніка, што не можа расстацца з рэччу, якую лічыць сваёй?

    Вядома, ён быў не такі сьляпы, каб не бачыць праўды, але яму здавалася, што гэта не поўная праўда, што яна ўсё ж кахала. Іначай навошта ёй было пісаць такі ліст у тое апошняе студэнцкае лета? Якраз у той час, калі, можа, выходзіла замуж, можа, з-за хвіліннай слабасьці, якую пракляла на другі ж дзень? Што, калі б не дзіця, яна і не выйшла б за лейтэнанта? І чаму, калі не кахала, ад лейтэнанта паехала не да каго-небудзь, а да яго?

    А праклён яе не спраўдзіўся, прароцтва не збылося. І на рабоце вырас, дысэртацыю керпае, і кватэра ёсьць, не палаты, але хапае, ёсьць і дачка... І ўсё гэта нажыта не з кімсьці, а з “шэраю пташкай”, Вераю.

*

    - Гэта ты столькі ўсяго напісаў за тры гадзіны? - пачуў Арцём Іванавіч за плячмі зьдзіўлены голас Наташкі. Ён кінуў позірк на блянк. Сапраўды, пасьля анкетных дадзеных у яго ішла толькі адна фраза: “Манькіна М. С. я ведаў прыблізна дванаццаць гадоў, а Базунову - болей за дваццаць, яшчэ з таго часу, калі мы вучыліся разам у Магілёўскім пэдінстытуце”. І нашто было раскопваць даўно пахаванае? Тым болей - для сьледзтва зусім непатрэбнае. Не яго ж забіла грамадзянка Базунова і не за тое, што пагрэбаваў кінутай, не працягнуў рукі, да чаго і зьвяліся яго “мэмуары”.

    - Тата, давай абедаць, а то ў школу час.

    - Давай, - Арцём Іванавіч ледзь устаў: праседзеў у крэсьле, не рухаючыся, аж тры гадзіны.

    За сталом, як звычайна, сядзелі насупроць, і Арцём Іванавіч, крадком, як яму здавалася, разглядваў пульхныя шчокі і крыху вывернутыя вусны, густую грыўку над брывамі дачкі. Дзяўчына расла прыемная, росту, можа, занадта баскетбольнага, але ж і хлопцаў такіх цяпер стае.

    - Ты чаго мяне вывучаеш? - заўважыла-такі, не любіць, калі на яе глядзяць.

    - Табе ніколі не прыходзіла ў галаву, што цябе магло б і не быць?

    - Што, памірала малая? А я і не памятаю.

    - Ды не. Разумееш, кожнае нараджэньне - выпадак. Чалавек нараджаецца, а мог і не нарадзіцца.

    - І ты да такой лухты дадумваўся тры гадзіны? Каб мяне ды не было. Еш і сядай пісаць. Не лайдач болей!

    Арцём Іванавіч сур’ёзна кіўнуў і пайшоў да свайго стала. Праз некалькі мінут бразнулі дзьверы: Наташка пабегла ў школу. Арцём Іванавіч падышоў да акна. Ён стаяў і глядзеў, як дачка пераходзіць вуліцу. Як звычайна, не там, дзе дазволена. Добра, што гэтым разам па вуліцы нічога не рухалася, а то зноў бы сьціснула сэрца страхам. I колькі ёй казаць?

    Ён уздыхнуў, узяў слоік з вадой, што адстойвалася з учорашняга дня і тут жа, на падвоканьні, і пачаў паіць свой “гарод”.

    Гэта было адзіным яго захапленьнем, не лічучы фантастыкі, якую, зрэшты, пісаў зрэдку і ўпотай. Скрынкі ж з “батанікаў” у шуфляду не схаваеш. Таму і даводзілася мірыцца спачатку з нязлоснымі кпінамі Веры (пакуль не прывыкла), а потым з даволі едкімі Любы (калі забягала “на агенчык”). Дый саслужыўцы, заходзячы іншы раз у госьці ці па справе, аддавалі іранічную даніну яго падвоканьню. Але што гэта значыла ў параўнаньні з тым, што перад ім адна за адной адкрываліся, хай і маленькія, але таямніцы, таямніцы жыцьця!

    Так цікава было назіраць - вось з зямлі выпінаецца штосьці белае, потым белае гэтае ледзь-ледзь зелянее, потым яшчэ вытыркаецца, і ты бачыш, што на паверхню вылезла штосьці накшталт шпількавага вушка. Вушка ўпарта цягнецца ўверх, і вось гэта ўжо не вушка, а танюсенькая гімнастка, што, склаўшыся ўдвая, трымае руні між тапачак. Яшчэ рывок, і гнуткая постаць выпростваецца і падымае над галавой зьведзеныя  далонькі. Гадзіна, другая - і далонькі раскрываюцца, адыходзяць адна ад адной, і прагна ловяць сонца... Так прарастае семечка лёну, агурка, фасолі...

    Фасоля ўвогуле прывяла Арцёма Іванавіча ў шок. У даволі прасторны вазон ён пасадзіў з дзесятак фасолін, але, відаць, загнаў занадта глыбока - на сьвет вылезьлі толькі два парасткі. Затое яны з самога пачатку аказаліся тоўстымі, як алоўкі, і разьнялі не далонькі, а вялізныя лісты, падобныя да кляновых, якія - усяго чатыры! - закрылі цалкам вазон. Потым, выпусьціўшы вусы, хватка чапляючыся імі за ўсё, што траплялася, сьцябліны папаўзьлі па шкле, як боб у казцы ў неба. Арцём Іванавіч быў поўны неўразуменьня: ён памятаў фасолю зусім іншую. У Дуброўцы яе саджалі на градах радамі, як любое збожжа, і расла яна невысокімі кусточкамі, з якіх на ўсе бакі зьвешваліся стручкі. Самую першую “квасолю” яшчэ не вельмі сьпелую, маці клала ў гаршчок і парыла ў печы. Які ж гэта быў доўгачаканы прысмак!

    На гаршчок стручкоў Арцём Іванавіч не спадзяваўся, але што ў яго вырасьце менавіта такая, не сумняваўся. I на табе! Але раптам ён прыгадаў, што ў ягонай вёсцы была і іншая. Яе саджалі па краях град, а калі вытыркалася з зямлі, убівалі побач высокія, пад тры мэтры жардзіны, і фасоля лезла па іх, абвіваючы, як лясны хмель!... Дык вось што яму трапілася на рынку! Ён забіў над акном два цьвікі і нацягнуў шпагаціны ад вазона. I фасоля пайшла да гэтых цьвікоў, засланяючы лісьцем шкло і выстрэльваючы з ліяны дробныя ружовыя кветачкі, падобныя да мініятурных баксёрскіх пальчатак... Добра, што па прыхамаці цесьляроў у гэтым акне не было форткі: усё адно б яе не адкрыць.

    Фасоля расла, зелянела і цьвіла аж да таго, як зімні дзень не паменьшыўся да памераў аднакапеечнай манэты, але ўсё ж Арцёма Іванавіча расчаравала: цьвісьці цьвіла, і стручкоў завязалася безьліч, а высьпела з іх усяго чатыры - па два на ліяну. Рэштка скурчылася і згніла. Гэта ўвогуле было бядой яго “плянтацый”: жыта і пшаніца каласіліся, але зерне налівалася, гарох даваў адзін стручок на каліва, гурковы хлуд - адзін агурок... Сонца, сонца не хапала гэтым плянтацыям, як і ўсёй тутэйшай зямлі. У пакоі заўжды было цёпла, як у парніку, але на адным цяпле без сонца нічога не расьце, у тым ліку, думаў Арцём Іванавіч, і чалавек, калі пад сонцам разумець высокія мэты, высокія ідэалы.

    Была і яшчэ праблема - зімоўка яго гадаванцаў. Неяк ён набраў зямлі не на лузе, як звычайна, а пад бярозамі шэрай і лёгкай, напалам з сухімі сучкамі і апалым лісьцем. I вось а сярод ячменю заўважыў аднойчы малюсенькае дрэўца. Гэта была бярозка! Так званая “глухая”, з мяккім, нібы ў аксаміце, лісьцем. Бярозка цягнулася і цягнулася, аж аднойчы Вера з усьмешкай зазначыла, што на яго палетку завялося пустазельле, а гэта не па-мічурынску. А калі ён адпрэчыў, што яна абазвала пустазельлем самае лірычнае дрэва краіны, і Вера не паверыла, і пачала кпіць. Як хацелася яму, каб бярозка вырасла і давяла, што яна бярозка! Але пачалася зіма, прапала сонца, Бярозка доўга трымалася, сёстры яе пад адкрытым сыбірскім небам асыпаліся, як заведзена, у верасьні, а яна ў гаршчку зелянела да лістапада, але нарэшце, зжаўцела і, залажыўшы пупышкі, скінула лісьце.

    Арцём Іванавіч разгубіўся: што ж цяпер з ёю рабіць? Пасярод іржышча тырчаў голы стволік з пупышкамі. Дрэўца вырасла з семені дрэва, што кожны год аж доўтіх сем месяцаў камянела на марозе. Выставіць вазон на мароз? Нельга, відаць, карані перамерзнуць. Лясная зямля, накрытая сьнегам - цёплая, у ёй не тое што пяцьдзесят - і дваццаці не бывае, мабыць, нават пад самай паверхняй. Вазон жа адкрыты марозу будзе з усіх бакоў, значыць, у ім будуць тыя ж самыя пяцьдзесят. А калі пакінуць на падвоканьні - паліваць ці не паліваць? Дрэўца, пакуль не прачнуцца пупышкі, будзе ў стане спакою, не будзе вільгаці траціць. Калі паліваць, вады назьбіраецца лішак, і карані згніюць... Значыць, не паліваць? Тады яны перасохнуць.

    Урэшце вырашыў: паліваць зрэдку і патрошку. Прыйшоў сакавік, і “палеткі” Арцёма Іванавіча пачалі зелянець сеянаю цыбуляй, гарохам, салятай. Толькі хлудзік бярозкі заставаўся хлудзікам. Арцём Іванавіч не стаў “падсяляць” да яе нічога і старанна паліваў, паліваў, паліваў, пакуль аднойчы не дакрануўся неасьцярожна, і дрэўца ўпала. Перагніло ля кораня...

    Арцём Іванавіч некалькі тыдняў перажываў гэтую страту. Потым перакапаў вазон, нічога не пасадзіў і стаў паліваць у надзеі, што ў гэтай зямлі захавалася яшчэ хоць адно сямейка бярозкі. I сапраўды, у сярэдзіне лета выклюнулася штосьці падобнае для бярозкі. Але, прыгледзеўшыся лепш, Арцём Іванавіч агледзеў, што ліст - памерам з запалкавую галоўку - усё ж не бярозавы, хутчэй кляновы. Але адкуль тут узяцца кляноваму семені, калі клён і за тысячу кілямэтраў не расьце?! Можа, трава якая? Не... Для травы сьцябліна расла занадта марудна, а калі адзін над адным ад яе адышло з пяток лісьцяў, стала відаць, што яна цьвёрдая і пакрыта карой. Нахіліўшыся над расьлінай так, што ледзь не дакрануўся носам, Арцём Іванавіч адчуў нейкі слабы, але такі знаёмы пах! I тут яго азарыла: гэта ж парэчкі! Што ж яшчэ? Праўда, побач з тым месцам, дзе ён браў зямлю, парэчак не бачыў, але ж ягадку ці семя з ягадкі, склюнуўшы тую, магла прынесьці птушка!

    Парэчка цягнулася ўверх не сьпяшаючыся, Арцём Іванавіч і не думаў, што яна расьце так спакваля. Калі надашлі ізноў змрочныя дні лістапада, яна узвышалася над зямлёй усяго на палову пальца. Але не здавалася: ніжнія лісьцейкі засохлі, затое верхнія па-ранейшаму зелянелі! Ён цьвёрда вырашыў, калі зжаўцее апошні лісток, выставіць парэчку на мароз, але калі гэта адбылося, верхняя пупышка расшчапілася адразу на сем ці восем мікраскапічных лісьцікаў. Няўжо яна празелянее ўсё зіму? Арцём Іванавіч тросься над гэтым дзіцем, паліваў з піпэткі... Але як толькі прыгрэла сакавіцкае сонца, лісьцёйкі, так і не павялічыўшыся хоць на мілімэтар, сталі адно за адным чэзнуць, і ўрэшце засохлі ўсе.

    Такім чынам, зрабіць лістападнае дрэва вечназялёным Арцёму Iванавічу не ўдалося. З тым большая пяшчотай даглядаў ён сваю адзіную вечназялёную выдатнасьць, што цешыла вока круглы год.

    Лімон жыў на падвоканьні Арцёма Іванавіча ўжо цэлых пятнаццаць год. Уласна кажучы, з яго ўсё і пачалося. Тады Наташка нарадзілася, а ў горад якраз “закінулі” лімоны. Прастаяўшы гадзіны са дзьве ў неверагодным тлуме, Арцём усё-такі здабыў свой кіляграм (болей у адны рукі не давалі) і ўсе, акрамя аднаго лімона, аднёс у раддом. (Вера шчасьліва сьмяялася: “Навошта столькі? Малако скісьне...”) Вечарам, сеўшы піць чай у шчасьлівай адзіноце, адрэзаў кружок, а з лімона так і пасыпаліся зярняткі. Тут і мільганула думка: а што, калі?..

    Прыгадалася, як паўгода назад давялося пабыць у камандзіроўцы на ГЭС. Там, у прасторным фае яму адразу кінулася ў вочы густалістае дрэва, што расло з дзяжы аж пад самую столь. Дрэва загадкава паблісквала лісьцем у промнях лямпаў дзённага сьвятла і нібы шамацела, хоць у фае ветру ніяк не магло быць. Але галоўнае было і не ў гэтым. Дрэва пахла. Пахла тонка і знаёма, Арцём сіліўся зразумець, што гэта за пах, чаму знаёмы, калі падобных дрэў і ў вочы не бачыў. Трэба было бегчы шукаць прафсаюзнага старшыню, а ён хадзіў і хадзіў вакол дзяжы, кранаўся пальцам глянцавага лісьця і вострых, як з вожыка, калючак, і ўцягваў, уцягваў, як пыласос, чароўны пах. Што за дрэва такое - спытаць хаця б у ахоўніцы Арцём пасаромеўся, ды і якое гэта мела значэньне, думаў ён, пакаёвае дрэўца, назвы і не запамятаеш. Традэсканцыя якая-небудзь... Але праз гадзіну ў гэсаўскай сталоўцы ўзяў чай з лімонам, і тут ён уцяміў, якое гэта дрэва!..

    Зразумела, Арцём Іванавіч не плянаваў выгадаваць такое ж магутнае ў кватэры. Для гэтага была патрэбна кубатура і нялічаная энэргія ГЭС. Не, яму мроілася зусім іншае: такое дрэва, каб спакойна расло на акне дзе і яго б ніхто не пашкодзіў (дзіця!), і яно нікому не замінала. Ён і чуць не чуў тады пра старадаўняе японскае мастацтва, дзякуючы якому хвоі і вішні жывуць у гаршках, пераходзячы ад аднаго клапатлівага пакаленьня да другога, па семсот год. А трэба ж так: задумаў па-японску...

    Але дзе ўзяць зямлі, хаця б літроўку якую, на першы выпадак? Вакол панаваў  месяц люты, лугі і палі хаваліся пад гурбамі настылага сьнегу, а раскапаеш гурбы - як яе возьмеш, тую зямлю, бэтонную ад марозу? Арцём Іванавіч адклаў справу да вясны, але не ўцерпеў: толькі зазьзяла сонца сакавіка, выправіўся за горад з вядром, рыдлёўкай і сякерай ды раскапаў і ўзяў! Толькі калі зямля адтала, аказалася, што гэта не зямля, а гліна...

    З лімонам, як і з Наташкай, у Арцёма Іванавіча было зьвязана не адно здарэньне, пры згадцы пра якія зноў калола сэрца. Аднойчы, напрыклад, ён, жартуючы, штурхнуў ад сябе каляску з дачкою, і тая каляска пабегла, пабегла - уніз, уніз, у той кут двара, дзе яма тапырылася розным мэталічным ламаччам - якраз у доме паставілі трубы для гарачай вады, а ўсе абрэзкі пакінулі... Бы падказаў хто, што каляска перакуліцца, паімчаўся шалёна за ёю - і не дагнаў, і перакулілася, і двор скалануўся здалося Арцёму, ад дзіцячага крыку... Падскочыў, падхапіў разам з каляскай - добра, была прывязаная. Па шчацэ малой цякла кроў, зьмяшаная са сьлязьмі, а ён не дыхаючы глядзеў і глядзеў - ці цэлыя вочы?..

    Другога разу дзіця, што яшчэ не ўмела хадзіць, падставіўшы круглы раяльны зэдлік, узабралася на стол. Арцём убачыў гэта ўжо тады, як Наташка, стоячы да яго сьпінай, учапіўшыся пальчыкамі за кручок, спрабавала адчыніць шафку, што вісела над сталом. Добра, што Арцём задушыў у горле крык - несумненна спужалася б і ўпала, бо трымацца, уласна кажучы, яшчэ і не было чым - якія там пальцы!

    Так і лімон час ад часу падкідваў падобныя жахі. На трэцім годзе ягонага жыцьця, калі гэта было ўжо ладнае дрэўца, у бляшанцы, з якой ён тады рос, завяліся нейкія белыя чэрві. Яны былі зусім дробненькія, можна сказаць, мікраскапічныя, і толькі добра прыгледзеўшыся, можна было зразумець, што зямля пасыпана не мукой, а чымсьці такім, што варушыцца і поўзае. Арцём Іванавіч спачатку спрабаваў зьбіраць іх разам з верхнім пластом глебы, але мінаў дзень, і іх зноў было поўна. Узброіцца супраць іх якім-небудзь гексахляранам Арцём Іванавіч не адважваўся - а раптам не разьлічыш дозу і наробіш шкоды лімону. Адзін саслужывец, з якім Арцём Іванавіч падзяліўся сваёй бядой, заўзяты курэц, параіў “секануць” іх тытунём. Арцём Іванавіч, які сам ніколі не курыў, купіў пачак найдаражэйшых цыгарэт і, расьцёршы ў пальцах з дзесятак, пасыпаў бляшанку духмяным пылам... Дарэмна! Бездапаможныя, з выгляду, але не зьнішчальныя, ворагі яго не толькі спакойна поўзалі па наскрозь атрутным, канцэрагенным, сьмяротным і для каня парашку (“адзін грам нікатына забівае каня...”), але, здавалася, яшчэ яго і елі. Ва ўсякім разе, праз тыдзень тытуню на паверхні не засталося. Вядома, ён мог часткова пайсьці ўглыб разам з вадой (паліваў Арцём Іванавіч, памятаючы, што лімон - расьліна тропікаў, штодзённа і шчодра), але ж тытунь за ваду лягчэйшы?

    У адчаі Арцём Іванавіч разжыўся ўсё ж інсэктыцыдам, але не стаў сьпяшацца, бо раптам яму прыйшла думка: добра, варушацца яны, гады, і поўзаюць, а што ад гэтага дрэву? Жоўкне яно, сохне, расьці перастала? Здаецца, не... Мо, увогуле, і не гáды гэта, а так, нахлебнікі, а можа, ад іх і карысьць? Корпаюцца сабе ў зямлі, на лісьце не лезуць... Трэба яшчэ паглядзець, ці пачне чэзнуць лімон, а ўжо тады і прымаць захады. I Арцём Іванавіч стаў напружана сачыць, як мяняецца з дня ў дзень ягоны пястун. I з кожным днём спакайнеў: лімону не рабілася нічога, а загадкавых стварэньняў нечакана стала меншаць, меншаць,. аж пакуль зусім не стала - бы сама паглынула зямля тое, што спарадзіла...

    Калі лімону ўжо споўнілася пяць год, позьняй восеньню з яго чамусьці дажджом пасыпалася лісьце. Яно падала і раней, але зрэдку, па адным, па меры росту. Хоць лімон і вечназялёнае дрэва, але гэта не значыць, што з якім лістом нараджаецца, з тым і памірае. Па-першае, бываюць лісты, якія, можна сказаць, асуджаны ад самага пачатку: тыя, што растуць на галінках, якія з цягам часу робяцца ствалом і галінамі. Зірні на любое дрэва: на ствале і тоўстых галінах лісьця не ўбачыш... Калі з галінкі падала лісьце, Арцём Іванавіч нават паціху радаваўся: гэта значыла, што яна мацнее, можа трымаць ужо не толькі лісьце, але і свае галінкі. I сапраўды, мінаў час, і з голай галінкі выклёўвалася яшчэ адна, а то і не адна, а адразу дзьве, тры... Гэта было нармальна - усё жывое, пакуль расьце, адкідвае штосьці такое, што ўжо перарасло: адсыхае пупок, без болю малочныя зубы (Наташка першыя два праглынула ў сьне...). Але тут было штось іншае, катастрафічнае: лімон аблятаў, як бяроза, лісьцейкі засталіся адно на канцах галінак. На распранутае дрэўца Арцём Іванавіч усю зіму пазіраў з журбой, з трывогай узіраўся ў лісты, што засталіся: ці не жаўцеюць па краях, не сохнуць? Нарэшце, прыйшоў сакавік, сонца лінула ў акно... I з бязлістых галінак палезьлі галінкі, спачатку ня сьмела, а потым так дружна, што Арцём Іванавіч нават стаміўся адзначаць кожную новую. Так скончылася гэтая прыгода. А колькі было яшчэ, і ўсялякіх!..

    Дачка ўрадзілася непаслухмянай, і гэткім жа незгаворлівым рос і лімон. Марачы пра ўласнае дрэва, Арцём Іванавіч уяўляў яго сабе прыблізна такім, як бачыў на ГЭС: хоць і невысокім, каржакаватым, затое з непралазнай для мухі лістотай і абавязкова круглым. А лімон усімі галінамі, як п’яны абдымацца лез, прыліпаў да шкла, з-за чаго выходзіў плоскі. Арцём Іванавіч так і гэтак круціў вядро, у якое лімон даўно перабраўся, адсоўваў ад шкла галіны, каб на пустых мясьцінах ствала закладваліся новыя і такім чынам акалялі ствол з усіх бакоў - нічога з таго не атрымлівалася, бо адсунутыя галіны рабілі ў паветры піруэт і праз некалькі дзён зноў прыліпалі да шкла. Тое ж самае і з вышынёй. Новыя галіны расьлі да верху акна, загіналіся і паўзьлі пад гэтым верхам, упіраючыся ў яго. Да таго, пакуль не зразумеў характар дрэва, Арцём Іванавіч рабіў спробы змагацца і з гэтай зьявай: сашчыпваў сакавітыя кончыкі галін, расьціраў у пальцах, удыхаў непаўторны пах і думаў, што вось калі, нарэшце, лімон будзе галінавацца, як належыць... Але з кульцяпкі галіны праз нейкі час ізноў вырывалася зырка-зялёная стрэлка, несучы на сабе восем, а то і дзесяць лісьцінак... I ўрэшце Арцём Іванавіч махнуў рукой, дазволіўшы лімону расьці, як хоча. Як яшчэ раней махнуў рукой на тое, калі кладзецца спаць і ўстае, чысьціць або не чысьціць зубы, цягае за хвост суседзкую котку ці не цягае Наташка... Маладое ідзе сваім, наканаваным яму шляхам, жыцьця не перамуштруеш, яго можна толькі назіраць.

    I паступова лімон і дачка ў сьвядомасьці Арцёма Іванавіча; зьліліся, нібыта яны былі роўныя, быццам гэта былі брат і сястра. Іншы раз яму здавалася, што і Наташка сама адчувае сваю роднасьць з лімонам. Яшчэ калі была зусім малая, і то ніколі не хапалася ні за галінкі, ні за лісьце, хоць гарох аднойчы вырвала з коранем... Толькі кратала асьцярожна і пыталася: “Тата, а навошта лімону такія калючыя калючкі?” “Каб ніхто не лапаў, у тым ліку і ты”, - адказваў ён. “Тата, а як было б добра, каб і я была калючай. А то мяне сёньня Нюрка лапала”. Нюрка - гэта была той самай суседзкай коткай.

    Хоць і маленечкі быў гарод у Арцёма Іванавіча, а прывязваў да сябе надзейна. Яго ж, асабліва лімон, трэба было штодзень паліваць. Таму Арцём Іванавіч вельмі неахвотна езьдзіў у камандзіроўкі. Зрашты, камандзіроўка - гэта яшчэ палова бяды: у такія дні яго замяняла Наташка, вельмі сур’ёзна ставячыся да гэтай справы - пяцігадовая палівала гадзіна ў гадзіну і ніколі з крана, толькі вадой, што адстаялася ў слоіку. Вера раўніва зьдзіўлялася: “Уся ў татачку!” Горай было, калі зьяжджалі ўсе трое, летам, - якраз тады, калі паіць гарод трэба было асабліва часта. Даводзілася прасіць бабульку-суседку, гаспадыню той самай Нюркі. А калі старая памерла, Арцём Іванавіч перастаў езьдзіць з жонкай у водпуск: і адпачынак быў яму не адпачынак, як толькі мроілася, што гіне на корані яго другое дзіця.

    Чалавек глыбока вясковы, хоць і жыў у горадзе ўжо дваццаць год, ён пачуваў сябе ў ім, як вадалаз у кесоне, яму не хапала паветра, уночы, не адчыніўшы хаця б на кухні фортку, доўга не мог заснуць, а потым часта ўвесь дзень балела галава. Праўда, тут, у Сыбіры, дзе такія рэдкія не толькі гарады, але і вёскі, прырода куды бліжэйшая да гараджаніна дзе кожны другі і паляўнічы, і рыбак, прытым паляўнічы і рыбак не дзеля азону і загару, а здабытчык, што выходзіць у тайгу з ліцэнзіяй на лася, а на раку - з ліцэнзіяй на асятра, а бываюць і такія зухі, што здабываюць і тых, і гэтых і без ліцэнзій. Паспытаў на першым годзе такога шчасьця, сьпярша паляўнічага, і Арцём. У кампанію трапіў вясёлую, хлопцы былі што трэба: стрэльбу далі, растлумачылі, з якога канца яе зараджаюць і куды ставіць другі канец. Да ночы расказвалі пра розныя прыгоды. Усё гэта было вельмі цікава. Раніцай паляцелі качкі. Загрымелі стрэлы з усіх бакоў, хтосьці крычаў ад радасьці, хтось мацюкаўся; узрушыўся і Арцём Іванавіч, бачыць - штосьці ляціць, крыламі махае. Ускінуў стрэльбу ды і павёў рулю усьлед птушцы і ўжо хацеў націскаць курок, аж бачыць - насупраць яго, за возерам цэліць угору Казіцын, а ён, Арцём, цэліць акурат у яго! Смальнуў дуплетам, каб разрадзіць стрэльбу, кінуў яе і болей не кранаўся. А калі ўбачыў качак, што здабылі напарнікі - са зламанымі шыямі, акрываўленым пер’ем, у балотнай гразі - не ведаў, куды і падзецца, і з не ўбачанымі нікім сьлязьмі дзякаваў лёсу, што свой першы і апошні дуплет зрабіў не па жывой істоце.

    З рыбай жа выйшла такая маленькая гісторыя. У рыбу ён хадзіў цэлае лета, спачатку ў суполцы, а потым, разабраўшыся, што суполка ў рыбу ходзіць амаль як у рэстаран, - адзін. I ўсё было добра, бо рыба, калі яе зловяць, не пішчыць і не плача, а толькі моўчкі скача па беразе, куды яе выцягнеш закідушкай. Нібы ў дыскатэку прыйшла. Ну, падхопіш яе, у вядро - і ўсё гэта без гуку. Потым у тым вядры яна памалу заціхне - ды ты гэтага не бачыш, бо ловіш новую.

    Але аднойчы, зьняўшы з кручка яльца і заціснуўшы ў далоні, каб не не выпусьціць, Арцём адчуў, што ў рыбцы - не, не тое, каб тахкала яе рыбінае сэрца, якога чалавек ніколі не ўчуе - пераварочвалася і клекатала ўсё ўнутры, усе, якія ні ёсьць вантробы. Ён здрыгануўся і хутчэй кінуў яльца ў вядро, нібы той пёк руку, Але ўжо праз некалькі імгненьняў яго апякла думка: як жа есьці такую рыбу? Ён запусьціў руку ў вядро, каб выкінуць яльца, але там ужо было іх з дзесятак, і ў якога менавіта ад страху курчылася ў жываце, было невядома... Тады Арцём выліў усіх разам з вадой і болей у рыбу не хадзіў.

    У яго была ўлюбёная мясьціна на тым баку ракі, дзе ён зьбіраў ягады і грыбы. Улюбёная не таму, што грыбоў і ягад ў ёй было багата, а таму, што туды, акрамя яго, амаль ніхто не хадзіў. Дарогі туды не было, толькі сьцяжынка, і дабрацца можна было адно пешкі, ні на машыне, ні нават на матацыкле, а хто ж цяпер з гараджан ходзіць у лес пешкі. Але ў сваё зарэчча ён мог трапіць толькі чатыры месяцы на год - ад крыгаходу да ледаставу, калі на той бераг хадзіў трамвай. Можна, вядома, было хадзіць і ўвесну, але не меней чым тыдні за тры да крыгаходу – потым сьнег на рацэ раставаў, уся яна ператваралася ў лясную дарогу пасьля. дажджу. Але за тры тыдні да крыгаходу ў лесе яшчэ не было нічога цікавага: дрэвы яшчэ не прачнуліся, птушкі не прыляцелі. Зіма ж была не такая людзкая, каб так далёка хадзіць пешкі.

    Таму акно, на якім Арцём Іванавіч займаўся сваёй батанікай, было для яго не проста праёмам, што робіцца ў сьцяне для сьвятла і паветра, а акном у прыроду, можна нават сказаць, у Сусьвет. Тут ён не толькі назіраў, але і думаў, спасьцігаў законы жывога, рабіў адкрыцьці. Зразумела, адкрыцьцямі яны былі не для батанікаў навогул, а толькі для яго самога. Можа, адкрыцьці тыя занатаваныя навукай яшчэ ў васемнаццатым стагодзьдзі і ў кнігах даўно апісаны, у тым ліку і папулярных, але ж усіх кніг не прачытаеш, а прачытаўшы - не запамятаеш усё, што ў іх напісана; тое, што ты адкрыў сам, уражвае і запамінаецца куды мацней. Сочачы, як растуць побач лімон і бярозка, здавалася б, тое і тое - адно і тое ж, дрэвы, Арцём Іванавіч неяк са зьдзіўленьнем заўважыў і зразумеў, што растуць яны зусім па-рознаму, У лістападнага дрэва, бярозкі у пазусе хвосьціка, як толькі адрастае ліст, адразу ж закладваецца пупышка. Восеньню ліст ападае, а пупышка застаецца - увесну з яе распускаецца новы ліст, побач з хвосьцікам якога зноў закладваецца пупышка. У лімона пупышак зусім няма. Гэта зразумела - лімон дрэва вечназялёнае, на зіму лісьце не скідвае, ліст на лімоне жыве гадамі, таму ў пупышках няма патрэбы. Але ж новае лісьце на ім усё ж паяўляецца. Як? А вось як. Проста з галінкі вытыркаецца штосьці танюсенькае, як іголка. Яно выцягваецца, выцягваецца, і табе пачынае здавацца, што гэта ліст. Але не сьпяшайся, Гэта не ліст, а галінка, вось яна ужо падобная да зялёнага шыльца, і ўся абсаджаная не пупышкамі, а малюсенькім лісьцейкам, якое праз тыдні два дагоніць памерамі тыя лісты, што вырасьлі летась, і пазалетась, і пяць год назад. А галінка тым часам расьце, гэта ужо не шыльца, яна таўшчынёй з аловак, ужо даўжынёй з чвэрць, а лісьця на ёй колькі было, столькі і засталося, толькі стаяць на галінцы шырэй, прасторней. Нарэшце, галінка спыняе рост. Засынае. А праз месяц, праз год ці болей востры кончык яе зноў аджыве, зноў ператворыцца ў голку, у шыльца, зноў выкіне жменю лісьця...

    Можа вырасьці на галіне і адзін, без суседзяў ліст. Але не блытай. Гэта не ліст бярозы з хвосцікам, гэта ўсё адно галінка з лістом. I з невядомай табе прычыны яна можа раптам выкінуць яшчэ адзін ліст. Праз год - яшчэ адзін. I вось ужо не ліст-бабыль, а цэлая галінка лісьця.

    Аднаго яшчэ не бачыў Арцём Іванавіч, чаго хацелася бачыць: як цьвіце лімон. Пятнаццаць гадоў дрэву, і яшчэ ні разу не цьвіло. Сонца мала? Глеба не тая? А можа, яшчэ не прысьпеў час? Можа, наступнай вясной? I сэрца салодка замірала ў чаканні...

    Люба пасьмейвалася: “Навошта распыляесься? ЗавядзІ спэцгаспадарку. Напрыклад, гуркі. Яны ж у цябе растуць? Растуць. Дамагайся, каб расло болей і лепшага гатунку. Тады і нас забясьпечыш. А рэштку на рынак. Калі саромеесься, я сама панясу”. Вера падтаквала Любе. Толькі Мікола не кпіў. Па-дзіцячы, ну як Наташка, утаропліваўся ў зеляніну, тыцкаў пальцам:

    - А гэта што?

    - Няўжо не пазнаеш?

    - Пазнаю нібыта, але...

    - Не верыцца? Тады пакаштуй.

    Арцём Іванавіч зразаў вялікі, сакавіты ліст, працягваў.

    - Праўда, шчаўе... Толькі не вельмі кіслае. А гэта што?

    - Мак.

    - Няўжо такая процьма лісьця вырастае з макавага зярнятка?

    - Не з гарошыны ж.

    - А дзе вы яго бралі?

    - Што?

    - Мак.

    - У лесе.

    - У лесе? Колькі ў тайгу хадзіў, ніколі маку не бачыў.

    - Ты яго, пэўна, не пазнаеш, - сьмяяўся Арцём Іванавіч. - Ты ж прывык, пэўна, што мак чырвоны. А тут ён жоўты ці нават белы. I кветачкі не такія, як на градах у Кабылічах. I макаўка з напарстак. Толькі засохне - чарнее. I не разгледзіш.

    - А нашто вы яго пасеялі?

    - Каб цьвіў.

    - Думаеце, зацьвіце?

    - Не ведаю. Бачыш, шчаўе глушыць яго.

    - Дык сажніце шчаўе.

    - Не... Хай усё расьце, як хоча. Мая справа - назіраць.

    - Я таксама што-небудзь на акне пасаджу.

    - Ці не лепей зрабіць парнік? - адгукалася Люба. - Ёсьць дзе паставіць, Мы ж не Дабрэнькі, у нас свой дом!

    - Парнік парніком, а гэта - таксама цікава. Далібог, завяду!

    - У нас падвоканьні вузкія. Гаршчок не зьмесьціцца.

    - Пашыру! - упарціўся Мікола.

    - Для гаршчкоў падвоканьні псаваць? Не выдумляй. Хадзі сабе да Дабрэнькі ды любуйся, - строга гаварыла Люба, даючы зразумець, што не жартуе. Мікола вінавата разводзіў рукі...

    Зазьвінеў тэлефон. Арцём Іванавіч адразу зразумеў, што гэта дырэктар. Мо, не падняць? А раптам хто іншы?

    - Арцём Іванавіч, а мы вас чакаем.

    - Дык...

    - Хочаце сказаць, выхадны? Трэба інтарэсы музэя ставіць крыху вышэй за ўласныя.

    - Міхал Парамонавіч...

    - Спадзяюся, вы памятаеце, што музэй таксама вам ідзе насустрач, калі вам трэба, - дырэктар кінуў трубку.

    Эх! Арцём Іванавіч уздыхнуў і пайшоў пераапранацца. Позірк упаў на разьлінееную паперу: “Манькіна М. С. я ведаў дванаццаць год...” Калі ж усё гэта напісаць? А можа, і не варта? Каму гэта цікава? Ён схапіў ручку і шпарка напісаў:

    “Але галоўнае, што магу паведаміць, гэта тое, што я чуў і чулі іншыя (напрыклад, засл. арт. тэатра Паваротнікаў А. Р.), што ў момант забойства Манькіна М. С. на месцы забойства знаходзіўся былы вадзіцель Баквэтлябараторыі Саламацін Раман Пятровіч, які цяпер невядома дзе жыве і працуе. Саламацін Р. П. расказваў, што Манькін М. С, у вакно не лез і не ламаўся, а проста падышоў да акна і пастукаў, пасьля чаго прагучалі два стрэлы. У сувязі з тым, што гэта не супадае з тым, што расказвае Базунова Л. П., лічу, што сьледчыя органы павінны высьветліць, хто гаворыць праўду. Я асабіста лічу, што магло быць і так, і гэтак”.

    Ён падпісаўся, перачытаў таропка напісанае, і раптам уздрыгнуў:

    “Што гэта я? Помшчу, ці што, за тое, што лейтэнанта выбрала? Чаму магло быць “гэтак”? Толькі таму, што не дазваляла завесьці гарод на акне?”

    Ён пакруціў галавой - сам ад сябе не чакаў такога, закрэсьліў апошнюю фразу - не проста закрэсьліў, а замазаў пастай, каб і літары не былі відаць, і дадаў:

    “Ведаючы Базунову Л. П. болей за дваццаць год, я асабіста лічу, што яна не магла без віны забіць чалавека, а паводзіны Саламаціна, што хаваецца невядома дзе, наводзіць на думку, што ён мог удзельнічаць у нападзе на Базунову. Таму неабходна яго затрымаць і дапытаць, як магчымага саўдзельніка, які, хоць і не ламаўся ў акно, але сваёй прысутнасьцю падтрымліваў Манькіна ў імкненьні зрабіць зло Базуновай.”

    Перачытаў ізноў...

    “Ну і пісака! Затрымаць, дапытаць... Што гэта са мной?! Сьледчаму пачаў даваць указаньні. Не здагадаецца без мяне, ці што?”

    Але болей не стаў закрэсьліваць - і без таго атрымалася брудна. Склаў блянк у чатыры столкі і сунуў у загадзя падрыхтаваны канвэрт. “Паказаньні” свае ён прыдумаў паслаць поштай, каб, крый божа, зноў не сустрэцца ў пракуратуры з Любай.

                                           МЭМУАРЫ ДЛЯ АЧЫСТКІ СУМЛЕНЬНЯ

    Ледзь толькі ў пятніцу Арцём Іванавіч плюхнуўся на сваё праседжанае крэсла, як празьвінеў тэлефон, і з трубкі пачуўся кіруючы голас дырэктара:

    - Арцём Іванавіч! У ваш аддзел на вакантнае месца прыняты навуковы супрацоўнік. Прашу сустрэць і ўвесьці ў курс справы.

    Трубка бразнула. Падобна было, што ў дырэктара пачала выпрацоўвацца новая манера размаўляць: даваць указаньні і, не чакаючы ні згоды ні адмовы, кідаць трубку. Арцём Іванавіч разгубіўся: дзе ён павінен сустрэць навуковага супрацоўніка? У сваім “кабінэце” або дырэктарскім? Вырашіў - у дырэктарскім, ва ўсякім разе лепш пайсьці туды, чым чакаць яшчэ аднаго званка. Дабег маланкай - цікава ўсё ж такі, каго яму начальства знайшло, а ў дырэктара нікога няма:

    - Чаго гэта вы носіцеся? Я ж сказаў - зараз прыйдзе! Ужо, відаць, у вас. Толькі, маўляў, і шукаеце зачэпку, каб пакінуць рабочае месца.

    Прыйшлося бегчы назад. Бегчы не таму, што пасланы дырэктарам супрацоўнік і дырэктар - адно і тое ж, а таму, што на двары адчуваўся марозік, а ён выскачыў у пінжаку.

    У зале нікога не было - наведвальнікаў “запускалі” толькі а дзесятай, да гэтага было яшчэ мінут сорак пяць, не было і новага супрацоўніка. Заблудзіў, ці што? - падумаў Арцём Іванавіч. - Дзьверы ў дзьверы і не трапіць. Ну і паслаў жа божухна, дакладней, шэф працаўнічка!” Ён скрыжаваў на грудзях рукі і стаў фляніраваць каля ўваходу ў залю. Падначаленага свайго ён чакаў з пачуцьцём зьмяшаным. З аднаго боку, было прыемна думаць, што ў яго нарэшце будзе памочнік, здольны выконваць творчыя задачы, а з другога - ім жа неяк кіраваць трэба ды яшчэ за яго і адказвай. Добра, калі памяркоўны, а ну як задзірлівы? Моладзь цяпер такая... Не давядзеш нічога... Тэхнічны пэрсанал, і то не кожны раз перакрычыш, калі пачнуць перастаўляць экспанаты па-свойму, а тут жа навуковы супрацоўнік, чалавек з вышэйшай адукацыяй...

    Чалавек гэты, аднак, не зьяўляўся, і Арцём Іванавіч, паціснуўшы плячмі, паклыпаў, аглядваючыся - можа, зьявіцца ўсё ж? - у свой кабінэт Аказалася, ён не пусты: ля акна тварам да дзьвярэй стаяла невысокая маладая жанчына ў сіняй сукенцы.

    - Вам каго? - строга спытаў Арцём Іванавіч: ён не любіў, калі ў яго кабінэт уваходзілі і надоўга заставаліся там без запрашэньня. Пад музэйнымі паперамі ў стале ён хаваў фантастыку і дужа не хацеў, каб да яе дабраліся чужыя рукі.

    - Таварыша Дабрэньку... Арцёма Іванавіча... - пралепятала візытантка, гледзячы зьнізу ўверх нібыта са страхам.

    - Гэта я. Сядайце, калі ласка, - прамовіў Арцём Іванавіч і сам сеў, але яна працягвала стаяць. Цяпер Арцём Іванавіч мог лепш разгледзець яе, што і зрабіў у чаканьні, пакуль яна загаворыць. Была яна танюсенькая - адчувалася, гнуткая, і твар мела зусім дзіцячы, бездапаможны. Каб не вялізны вузел сьветлых валасоў, наматаных на маленькую галоўку, і ўвогуле можна было б падумаць, што гэта школьніца, равесьніца Наташкі.

    - Ну што, прыехаў хто-небудзь? - раптам выпаліла яна.

    - Куды? - папаўзьлі пад чуб бровы Арцёма Іванавіча.

    - На пахаваньне.

    - Якое?

    - Вашага сябра... Бацька прыехаў?

    - Прыехаў, - Арцём Іванавіч нічога не разумеў. - А вы адкуль пра гэта ведаеце і чаму вас цікавіць?

    - Ну... Тэлеграму прымала... без пашпарта... - белыя шчокі дзяўчыны наліліся брусьнічным сокам, і яна адвярнулася.

    - Ах, вось як! - усклікнуў Арцём Іванавіч, адразу прыгадаўшы той страшны вечар, калі ён бег адбіваць тэлеграму і тэлеграму тую ўзялі не адразу, бо ён не меў даведкі аб сьмерці. Але дзяўчыну ён усё ж не пазнаваў. З другою прычоскай была, ці што? Зрэшты не такая была тады хвіліна, каб прыглядвацца да дзяўчат. Так. Калі разблытаць гэты саламяны вузел і расчасаць валасы на абодва бакі... Тады, бадай што, тая! Але што ёй трэба?

    - Дык вас за пашпартам маім паслалі? - Арцём Іванавіч ужо прывык, што паўсюдна, куды ні плюнь,робіцца чорт ведае што.

    Дзяўчына ашаломлена лыпнула вачмі і пачырванела яшчэ яскравей.

    - Ну што вы! Каму гэта цяпер патрэбна? Ды я ж там ужо і не працую.

    - Дык якая у вас справа?

    - Мяне к вам накіравалі... Дырэктар ваш... Міхаіл Парамонавіч, здаецца?

    “Вось чорт! Гэта ж мой навуковы супрацоўнік!” - дапяў нарэшце Арцём Іванавіч, адчуваючы, што і сам чырванее:

    - Прабачце! Значыць, пра вас гаварыў ён мне па тэлефоне мінут дваццаць назад?

    - Ага.

    - Зразумела... А-я-яй! Не пазнаў будучае сьвяціла гістарычнай навукі... Вінаваты, кругом вінаваты. Ды неяк яшчэ разьмінуўся з вамі... Я ж пайшоў па вас да дырэктара, як ён пазваніў.

    Яна пырснула сьмехам:

    - А я вас бачыла. У тамбуры! Вы так хутка праімчаліся, што і не маглі заўважыць. А дарогу ў ваш кабінэт мне ахоўніца падказала.

    - Цяпер гэты кабінэт і ваш. Праўда, стала яшчэ няма, але прыдбаем. Зьмесьціцца неяк. А як жа вас завуць-велічаюць?

    - Надзя.

    - А па бацьку?

    - Па бацьку? Арцёмаўна. Але не трэба! Куды мне яшчэ па бацьку!

    - I сапраўды не трэба, раз у вас такое імя па бацьку. А то яшчэ хто падумае, што вы - мая дачка. У сямейнасьці абвінавацяць, - пажартаваў Арцём Іванавіч. - А што вы з вышэйшай адукацыяй на тэлеграфе працавалі?

    - Я завочна вучылася. Сёлета скончыла. Вось... Думала ў школу ісці, а ў блізкіх не бяруць... Месцаў няма. А тут вы...

    - Я? Што я?

    - Ну, калі тэлеграму адпраўлялі, сказалі, што ў музэі працуеце. Я і падумала, а што, калі ў музэй? Ну вось... Узялі...

    Яна шчасьліва ўсьміхнулася.

    - Выходзіць, што я вас быццам бы высватаў?

    Яна бездапаможна азірнулася:

    - ПадказалІ...

    - Цуд нейкі. I думаць не думаў. А як вы мяне ў твар запамяталі?

    - Вы ж уночы адпраўлялі. Адзін. Днём тэлеграм сотні прымаеш, на твары не глядзіш.

    - Ну што ж. Давайце агледзім нашу гаспадарку.

    Шчыра кажучы, Арцёму Іванавічу не вельмі падабалася, што замест здаровага, хай сабе і недалёкага, хлопца яму дасталася ў падначаленыя такое далікатнае стварэньне. Прыгадаць хаця бы, як рэйку валок. На Надзю ў гэтым сэнсе разьлічваць не прыходзілася. Але было ў ёй і такое, што было да спадобы. БНУ закончыла завочна - значыць, дзяўчына з характарам, працавітая, і прытым - сьціплая, сарамяжлівая, можа, і слухацца будзе. Крыўда на дырэктара, што ўзяў у аддзел чалавека, не параіўшыся з загадчыкам гэтага аддзела, крыху аціхла.

    - Наш аддзел займае ўвесь другі паверх. Частку плошчы, праўда, займае запасьнік. Экспанаты ідуць у храналягічным парадку, па тэмах: грамадзянская вайна, сацыялістычнае будаўніцтва, Вялікая Айчынная вайна, пасьляваеннае узнаўленьне, нашы дні...

    Арцём Іванавіч павёў з залі ў залю, як экскурсаводы наведвальнікаў, гаворачы, ён скоса пазіраў на Надзю, спрабуючы зразумець, якое ўражаньне робіць на яе экспазыцыя. Дзяўчына азіралася вакол, як здалося Арцёму Іванавічу, не столькі з цікавасьцю, сколькі з трывогай.

    - Скажыце, - раптам прыйшла ў яго галаву думка, - ці былі вы ў нас раней, у якасьці звычайнага наведвальніка?

    - Была, - ціха піскнула Надзя.

    - А дзе вы затрымліваліся даўжэй? Тут ці ўнізе? Толькі шчыра.

    - Унізе.

    - Іншага адказу я і не чакаў. Зразумела! Там - шкілет маманта, чучала тыгра, прылады дагістарычнага чалавека... А тут? Асабліва ў апошнім разьдзеле - гэта значыць, прысьвечаным нашым дням? Большай часткай фатаграфіі. Ды розныя рэчы, добра знаёмыя ўсім. Вось, напрыклад, кіцель нашага земляка, адмірала. Ну і што з таго, што адмірала? I што нашага земляка? Што, наведвальнік наш не бачыў нідзе падобных кіцеляў? Таму і не спыняецца ні на хвіліну. я вам прызнаюся, - Арцём Іванавіч панізіў голас, - я на другі паверх не хацеў ісьці. Я ў аддзеле дагістарычнага пэрыяду шараговым супрацоўнікам быў, а тут пасада загадчыка вызвалілася, і мне прапанавалі. Павышэньне значнае, а мне не хочацца. Думаю, што там цікавага - паперкі перакладваць ды перавешваць...

    Надзя маўчала, не перапытвала і не падтаквала, і Арцёму Іванавічу здалося, што яна не слухае. А калі і слухае, то так, паловай вуха, а сама думае: занесьлі ж чэрці мяне ў такое нуднае месца!..

    - А потым, як ужо за справу ўзяўся, - наўмысна бадзёрым голасам прадоўжыў ён, - зусім іначай стаў думаць. Разумееце, наведвальнікі і мы, музэйныя супрацоўнікі - не адно і тое ж. Так, наведвальнікі прабягаюць другі паверх рысьсю, і што б я ні выставіў тут для іх - не спыняцца, можаце быць упэўнены. Але ж я стараюся і не для іх! Вы згодны?

    - Чаму не для іх? - быццам бы слаба запярэчыла Надзя.

    - Я раблю не для іх, бо я раблю для будучых пакаленьняў. Праз сто год, дазвольце вас запэўніць, усё, што сабрана ў нашым аддзеле, стане надзвычай цікавым! Як разглядваем мы самі рэчы, якім сто год! Пас, аздоблены бляшкамі, пазелянелую манэту, а кнігу!.. Дарэчы, пра кнігі. Ці даюць яны поўнае ўяўленьне пра той час, калі былі напісаны? Думаецца, не даюць і паловы. Вось дзевятнаццатае стагодзьдзе, напрыклад. Усё яно апісана ў кнігах, і якіх кнігах! “Вайна і мір”, “Браты Карамазавы”, “Чайка”... Усё, здаецца, ведаем: як адносіліся памешчыкі да прыгонных, прыгонныя да памешчыкаў, мужчыны да жанчын, жанчыны да мужчын. Як любіліся, жаніліся, радаваліся і пакутавалі людзі... А ў што апраналіся? Што елі? Пісьменнік піша: на яго герою - сурдут. А што ён сабою ўяўляў, той сурдут? Ці армяк? Вось вы змаглі б намаляваць сурдут? Вы маляваць умееце?

    - Умею... маляваць. А сурдут... не намалюю.

    - Што ўмееце - гэта вельмі добра, нам без гэтага немагчыма. А што сурдут не здалееце намаляваць - не ваша віна. Бо дзе вы знойдзеце яго апісаньне? У Талстога? У Дастаеўскага? Перачытайце ўсе дзевяноста тамоў Льва Мікалаевіча і дваццаць Фёдара Міхайлавіча - і нідзе не знойдзеце апісаньня сурдута. Бо для каго б яны апісвалі? Для тых людзей, што і без таго не горш за пісьменьніка ведалі, што такое сурдут? Гэта ж усё адно, што Быкаў стаў бы апісваць, як змайстраваны і як дзейнічае мінамёт. Але пройдзе час, і мінамёты зьнікнуць - будзем спадзявацца на гэта! - патомак наш аднойчы задумаецца: чым жа адрозьніваўся мінамёт ад звычайнай гарматы? Разумееце? Вось тады і прыйдзе ён у музэй. Скажам, у наш. У залю Вялікай Айчыннай вайны. І параўнае...

    - Я і сама не ведаю, як ён страляе... Міны ж, здаецца, ў зямлю закопваюць? - падала голас Надзя.

    - Міна, якую закопваюць - адно, а міна, якой страляюць - зусім іншае. Гэта асаблівы артылерыйскі снарад. Я вам потым пакажу і растлумачу. Тое, што вы не ведаеце гэтага - сымптаматычна! Вы - прадстаўніца новага пакаленьня, поўнасьцю мірнага часу, да вас і патаемныя склады зброі, на якіх мае равесьнікі падрываліся, не дажылі. Адсюль і задача музэя. Што такое музэй? Зьбіральнік рэчаў. Рэчаў, якія ствараў чалавек, якія яго акалялі, якімі ён сам сябе акаляў. Рэчы не вечныя. Чалавек вынаходзіць новыя і старыя адкідвае дзеля таго, што новыя - лепш. Рэчы ўзьнікаюць і паміраюць, іншы раз за жыцьцё аднаго пакаленьня. Асабліва ў наш, такі шумнацечны час. Колькі зьмянілася за апошнія дваццаць трыццаць год тэлевізараў, халадзільнікаў, аўтамашын. Зьніклі пёркі, якімі мы пісалі яшчэ ў інстытутах, сьвет запаланілі шарыкавыя ручкі. Сёньняшні школьнік ужо і не ведае, што такое чарнілка-невылівайка. Ужо і такую рэч, як галёшы, мала хто ўспамінае. Ці вось такая дробязь... Вы старыя грошы памятаеце?

    - Якія старыя?

    - Што былі да шасьцідзесятага года.

    - Не...

    - Зразумела, адкуль вам. Ды і я ўжо амаль не памятаю! Гэтулькі год праляцела. Шкадую, што не захаваў не тое каб усе да адной купюры - нават рубля. Ну няўжо б зьбяднеў, не памяняўшы той рубель на новыя дзесяць капеек? Ды што там рубель! I дробязі не пакінуў. Недзе яшчэ ў годзе семдзесят пятым расплачваюся з касіркай, а яна раптам: “Што вы мне тут падсоўваеце! Гэта ж старая манета!” I як шпурне мае пятнаццаць капеек выпуску да шасьцідзесят першага ў кут... Бачыце, хтосьці мне рэшту здаў тою манеткай, а я і не заўважыў - сыбірская звычка арр рэшту не пералічваць. Кінуўся я ў той кут, а там сьмецьце - ну, не палезеш жа ў яго рукамі. Так і прапала. Разумееце, я вам не нумізмат які, для мяне манетка тая - сучасьніца маладосьці маёй, вось чым яна дарагая.

    А якія яны былі, старыя грошы?

    - Ага. Зацікавіла, значыць? Манэты - тых жа памераў, толькі лічбы не прамыя, як у сёньняшніх, а з нахілам. Нібы рукапісныя. Паўрубля і рубля мэталёвага не было. Папяровыя грошы былі вялізныя, ледзь не ўдвая большыя, чым цяпер. Атрымаеш стыпэндыю - цэлы пук грошай! Траячка зялёнай была, пяцёрка сіняя - гэта традыцыйна. А вялікіх грошай - сотні там, пяцісот – не памятаю. Іх не часта даводзілася ў руках трымаць. Вось, на першым паверсе, у аддзеле дарэвалюцыйнай гісторыі, царскія грошы маюцца, а ў нашым аддзеле савецкіх грошай няма. Недзе ўзяць! Разумееце? Царскія грошы людзі хавалі. А нашы, як толькі мяняліся, стараліся як найхутчэй абмяняць на новыя. Хіба ж не парадокс?

    - Парадокс, - як ціхае рэха, адгукнулася Надзя.

    - Рэчы нашы - наша гісторыя. Ад касьмічных караблёў да гузіка на кашулі. Дык вось. Наконт касьмічных караблёў ніхто не спрачаецца, што гэта гісторыя. А гузік? Ці тое пёрка “восемдзесят шэсьць”, якім мы пісалі пры капцілцы? Ці сама капцілка тая? Ведаеце, што гэта такое?

    - Прыстасаваньне для вэнджаньня рыбы?

    - Гэта прыстасаваньне вось якое: бярэш пляшку, ці гільзу снарадную, выразаеш кружок з бульбіны - такога памеру, каб усё горла закрываў, робіш у тым кружку адтуліну, прапускаеш скрозь яе кнот. Наліваеш у гільзу газы, запіхваеш сьледам кнот. Кнот набіраецца газы, тады яго падпальваеш. Вось і атрымліваецца язычок полымя, прыблізна такі, як у сьвечкі толькі дым над ім струменіцца чорны-чорны, вэндзіць, як кажаце вы, столь. А ты пад гэтай крыніцай сьвятла чытаеш Талстога... Дастаеўскага тады школьнікі не чыталі.

    Арцём Іванавіч разьвёў рукі і жартам пакланіўся.

    - Як цікава вы расказваеце. I як шмат ведаеце! - усклікнула Надзя.

    Арцём Іванавіч сумеўся.

    - Доўга жыву, таму і ведаю. Дый галава на плячах - варыць, як Райкін казаў, кумекае. А яшчэ - абурае вельмі мяне, калі памылкі бачу. У кіно, тэатры, на карцінах... Можна яшчэ дараваць неяк, калі кінафільм ну, скажам, пра вайну з Напалеонам. Ды і тое няёмка глядзець, калі на грудзях гусараў боўтаюцца крыжы з сучаснымі ордэнскімі калодкамі. Калі шынель Акакія Акакіевіча малююць. падобнай да шынялёў, сучасных палкоўніцкіх, добра яшчэ, што без пагонаў. Але калі лгуць пра тое, што было якіх там трыццаць год назад! Вось дзе прыкрасьць, можна сказаць, зарэз! Не апраналіся нашы бацькі так, не насілі такіх прычосак! Не пераносьці дзень сёньняшні ў дзень учорашні! Не пераносьце!

    - Арцём!

    Арцём Іванавіч азірнуўся. За некалькі крокаў стаяла Люба.

    У жываце яго штось нядобра варухнулася: гэта была яго першая сустрэча пасьля панядзелкавай, у пракуратуры.

    - Прабачце, - шапнуў ён Надзі. - Пачакайце. Я зараз.

    Люба па-гаспадарску ўзяла яго пад руку і павяла да акна.

    - Перад кім гэта ты са скуры вылузваесься? - іранічна спытала яна. - Не раўнуючы поп з амбону. З якіх часоў замяшчаеш экскурсавода?

    - Гэта... не экскурсія, - няскладна адказаў ён. - Мой навуковы супрацоўнік. Уводзжу ў курс справы.

    - Навуковы супрацоўнік? У цябе, значыць, было месца? – ускінулася яна.

    - Было. Летась Рыгор Апанасавіч пайшоў на пэнсію, дагэтуль нікога не бралі.

    - Што ж ты мне пра гэта не гаварыў?

    - Я ўжо і сам забыўся, што ў мяне павінен быць супрацоўнік, - засьмяяўся Арцём Іванавіч. - Цягну ды цягну сабе. Эканомія фонду зарплаты! Колькі людзей прасілася на пачатку. А дырэктар, як нявеста разборлівая: і той яму не ў нос, і гэты... Ну, думаю, выбера дык выбера! Аж нявеста, якой жаніхі не ў нос, урэшце застаецца з носам. Вось - узяў дзяўчо, зусім зялёнае. Бо сур’ёзныя людзі пра музэй ужо і не ўспамінаюць.

    - Вось не ведала... Я б пайшла. Але чаму ён мне не прапанаваў? Я ж казала яму, што гісторык.

    Арцём Іванавіч зразумеў, што яна гаворыць пра дырэктара.

    - Ты так палка апавядала яму пра задачы дзяржаўнага страхаваньня, што ён, мабыць, і пабаяўся прапаноўваць, - не ўпусьціў моманту і ён па іранізаваць. - Як можна чалавека, які ўсяго сябе аддае дзяржаўнай справе, звабліваць на іншае болей высокай зарплатай?

    Люба зьмерала яго непрыязным позіркам. Бачна было, што ў адказ на ягоную і яна шукае кпіну:

    - Ну што ж. Радуйся, што не мяне ўзялі. А то б, глядзіш, самому прыйшлося б звальняцца. Хіба ж твая дапусьціла б, каб мы працавалі разам?

    “Тут, відаць, ты маеш рацыю”, - падумаў Арцём Іванавіч.

    - Дарэчы. Арцём! Навошта ты напісаў у пракуратуру?

    Голас яе прагучаў жаласна. Арцём Іванавіч, што дагэтуль глядзеў у падлогу, падняў вочы. За якое імгненьне Люба абвяла, твар зморшчыўся, па ілбе хвалямі пабеглі маршчынкі. Ён маўчаў, не ведаючы, што сказаць.

    - Верка ўзяла за горла? Так?

    - Я ж напісаў у канцы, што не веру гэтаму тыпу, - выціснуў ён.

    - Што з таго! Каб ты не пісаў, сьледзтва ўжо было б закончанае, усё было б ясна. А так - шукаць яго будуць, дапытваць, слухаць, манюка таго... Не было яго там, разумееш? Нікога там не было, апрача мяне і Міколы!

    - У гэтым, Люба, ты памыляесься.

    Яна здрыганулася:

    - Ты лічыш?

    - Мікола прыйшоў ці прыехаў?

    - Прыехаў.

    - На чым? На таксі, на грузавіку ці яшчэ на чым?

    - Што за глупства ты вярзеш! Каб шафёр на чужой машыне езьдзіў. Прыехаў на аўтобусе. Ён жа аўтобус вадзіў!

    - I ты аўтобус бачыла?

    - Яшчэ б! Я ў яго ледзь ілбом не бразнулася, як званіць у міліцыю бегла.

    - Дык вось. Аўтобус гэты ў той жа дзень аказаўся ў двары тэатра. Хто ж яго мог прыгнаць, апрача гэтага тыпа?

    - А міліцыя?

    - Міліцыя да разбору справы паставіла б у свой гараж.

    Яна пастаяла хвіліну, гледзячы пад ногі. Потым рэзка ўскінула галаву:

    - Значыць, яшчэ і хаўрусьніка ўзяў, каб са мною расправіцца? Ну і Мікола... Вось не чакала!.. Нават шкада. Рэшткі павагі трачу... А Верцы сваёй скажы... Не, нічога ёй гаварыць не трэба. Я ёй сама скажу як-небудзь. Я ўсё разумею! Хоча, каб я цябе сваім ворагам лічыла. Дарэмна спадзяецца! Не такая я дурная!

    Яна закрыла твар рукамі, нібыта плачучы. Арцём Іванавіч ад няёмкасьці затаптаўся. Добра, што ў зале не было наведвальнікаў. Але каля супрацьлеглай сьцяны стаяла Надзя, цярпліва чакаючы, пакуль кіраўнік не вернецца да яе. Арцёма Іванавіча апанавала прыкрасьць, што не сказаў ёй ісьці ў кабінэт. Цяпер жа ён мог паведаміць пра такое жаданьне толькі тэлепатычным спосабам, здольнасьцей да якога не меў.

    - Што я, вар’ятка - зло на цябе трымаць? Вось яна тваімі рукамі мяне ўтапіць задумала. А ты падказаў лінію абароны - дый яшчэ якую лінію! Каб гэтаму тыпу яшчэ самому не прыйшлося адказваць. Слаўны ты, Арцёмка!

    - Я пісаў, што ведаў і што думаў, - сказаў Арцём Іванавіч, гіпнатызуючы Надзю, каб тут жа зьнікла. Але тую раз’юшаны погляд начальніка, відаць, наадварот, прыкаваў да месца.

    - Ну добра, я пайшла, - раптам спакойна кінула Люба. - Ах, я ж яшчэ не пасьпела цябе павіншаваць з супрацоўнікам! - відаць, перахапіла позірк. - Спадзяюся, у вас будзе поўны навуковы кантакт на радасьць Веры.

    - А што да таго кантакту Веры?

    - Вядома, нічога. Што ёй да таго, што побач з мужам кожны дзень плячом да пляча ўвіхаецца дзяўчына, гадоў на пятнаццаць маладзейшая за яе?

    - Скажы - на дваццаць, - засьмяяўся ён. - Аказваецца, жанчыны сьхільныя перабольшваць узрост – ек свой, зразумела.

    - Упэўнісься, што ў дадзеным выпадку маю рацыю я. Дзяўчына якраз у тым узросьце, калі робіцца асабліва небясьпечнай для жонкі свайго начальніка. Так што сьцеражыся. Калі твая мадам раўнуе нават да мяне, якую бачыш раз на тыдзень, то...

    Яна не дагаварыла, засьмяялася, паказаўшы ўсе свае бездакорныя зубы, і пайшла з залі, памахваючы сумачкай.

    Арцём Іванавіч паглядзеў ёй усьлед, пацёр далонямі шчокі і нерашуча накіраваўся да Надзі, быццам Вера стаяла ўжо за дзьвярыма і вось-вось увойдзе.

    - На чым гэта мы перапыніліся? - спытаў ён, сілячыся ўспомніць.

    - На тым, што дзень сёньняшні не трэба пераносіць у дзень учорашні, - падказала Надзя.

    - Так, так! - ажывіўся ён. - Менавіта так! - і больш нічога не змог дадаць. Запал згас, нібыта і не было яго, нібы натхненьне зьлізала сьцюдзёнай кастрычніцкай хваляй. - Ведаеце што, Надзя: давайце так зробім: Вы пакуль што самі паглядзіце нашыя залі. Сур’ёзна, крытычна: што, не па вашаму, не на месцы, чаго ўвогуле не трэба. Добра? Мне будзе вельмі цікава паслухаць вашу думку. А я папрацую. Трэба ліст адзін адказны скласьці. Згода?

    Надзя кіўнула.

    - А хто гэтая страшная жанчына? - нерашуча спытала яна.

    - Страшная? - зьдзівіўся Арцём Іванавіч. - Чаму страшная?

    - Вочы ў яе такія... Злыя. На яе сумленьні злачынства, так?

    - Адкуль вы ўзялі?

    - З вашай размовы.

    - Вы што ж, чулі яе? На такой адлегласьці?!

    - Дык яна ж не саромелася і не шаптала.

    Арцём Іванавіч глядзеў на ўсе вочы. Надзя міргнула і адвярнулася:

    - Хочаце ведаць, колькі мне год?

    - Ну... Як вам сказаць? Гэта для нашай працы не мае ніякага значэньня!

    - Дваццаць шэсьць. Вы столькі думалі ці меней?

    - Прыблізна столькі, - схлусіў ён, падумаўшы што пакрыўдзіць, калі прызнаецца, што лічыў яе зусім дзеўчанём.

    - Вы сказалі, што я маладзейшая за вашу жонку на дваццаць... Значыць ёй сорак пяць?

    - Прыблізна, - зноў схлусіў ён, цяпер ужо як вынік першай хлусьні.

    - А яна ведае, колькі год вашай жонцы?

    - Ведае. Вучыліся разам.

    - Значыць, яна давала мне за трыццаць... I вы будзеце гаварыць, што гэта не злая жанчына?

    I Надзя рушыла ў падарожжа вакол залі, пільна ўзіраючыся ў сьцены. Арцём Іванавіч разгублена сачыў, як яна пераходзіць ад экспаната да экспаната, старанна занатоўваючы штось у капеечны блякноцік.

    “Люба, можа, і крычала, - неўразуменна думаў ён, - але ж я не крычаў? Я ж увесь час памятаў, што яна стаіць і чакае. А яна і мяне чула. Нішто сабе слых! Але якая карысьць ад яго ў нашай музэйнай справе?”

    *

    За вячэрай зноў зайшла гутарка пра Міколу, пра Любу, і Арцём Іванавіч абмовіўся, што Люба зноў прыходзіла ў музэй.

    - I яна цябе бачыла?

    - Бачыла.

    - А дзе ж сьляды здарэньня?

    - Якія сьляды?

    - Сьляды лякіраваных кіпцюроў на тваіх шчоках.

    - Скажаш яшчэ, - засьмяяўся Арцём Іванавіч. - Што яна - дзікая кошка? Інтэлігентная жанчына. З вышэйшай адукацыяй.

    - Ты што ж, гэта, - Вера паклала відэлец, - не хадзіў у пракуратуру?

    - Хадзіў!

    - Сказаў пра Рамана?

    - Сказаў! I напісаў.

    - Не разумею, чаму тады...

    - Чаму мне шчокі не разадрала? Бачыш... - Арцём Іванавіч на хвілю задумаўся. - Лічыць, відаць, што гэты Раман і не зробіць ёй шкоды. Я і сам у сваіх паказаньнях дадаў, што Саламацін, напэўна, не дарма зьнік з месца здарэньня і хаваецца да гэтага часу. Гэта магчымы хаўрусьнік.

    - Чый?

    - Міколаў, чый жа яшчэ.

    - I ты напісаў так?!

    - А чаму я не магу напісаць таго, што думаю?

    - Ты думаеш, што Мікола быў здольны на забойства?!

    - П’яны - так.

    - Не, цябе немагчыма пераканаць... Хоць кол на галаве чашы! Табе і словы зусім староньняга чалавека, сьведкі - пусты гук?

    - Вера, пра сьведку гэтага ты маўчы. Што ён за сьведка - яшчэ невядома. Галоўнае ж у гэтай справе - вось што. Калі дапусьціць, што Мікола не лез забіваць, тады выходзіць - Люба забойца. Няўжо, па-твойму, яна - Люба! - здольная на забойства? Жанчына! Маці дваіх дзяцей!

    - Я так і думала, што твая каханая для цябе даражэйшая за сумленьне і гонар. За чалавечае жыцьцё. Хай яна ўсё вуліцу сваю спапяліць, усё адно апраўдаеш...

    - Кінь ты глупства вярзьці! - загарлапаніў Арцём Іванавіч. - Дваццаці год жывеш з адною думкай: каб я да Любы не перабег. Што было, быльнягом даўно зарасло, а ты да гэтага часу і мне, і сабе душу нудзіш. Ці ж гэта прыстойна - помсьціць? Ды і было б за што!

    - Ты яе выгароджваеш, бо на яе разьлічваеш!

    - Замаўчы!

    - Ты мне рот не заткнеш!

    Арцём Іванавіч бразнуў дзьвярыма кухні і панёсься ў пакой дачкі.

    Жорская сварка выйшла. Такой Арцём Іванавіч і не памятаў. Добра, Наташка яшчэ не прыйшла са школы. Праз гадзіну дачка з’явілася на парозе, а у кватэры ўжо панавала цішыня. Вера вязала, а Арцём Іванавіч чытаў газэту. Але гэта толькі здавалася. Закрыўшыся ад жонкі газэтай, ён пахмурна думаў.

    Вінаватым ён сябе не лічыў - не ён пачаў. Відаць, і Вера моўчкі прызнала гэта, бо калі леглі спаць, пешая нерашуча працягнула руку да яго пляча. Арцём Іванавіч не стаў адштурхваць, каб не паглыбляць нязгоды. Узаемная блізкасьць крыху супакоіла абаіх. Вера хутка заснула, а Арцём Іванавіч толькі заплюшчыў вочы, бы і цяпер закрываўся газэтай. На пачатку ён думаў пра жонку. Што не дае ёй спакою? Што наводзіць на падазрэньні? Малады быў, і то, здаецца, не раўнавала. Ва ўсякім разе, не так імпэтна. I вось цяпер, калі яму ужо за сорак, - калі і часу няма на жанчын заглядвацца – на табе. Ці можа, таму, што самой сорак? Як гэта яна гаварыла: “Ты – мужчына ў росквіце сіл, а я – саракагадовая жанчына”. Але ж ці разумна раўнаваць да такой жа, саракагадовай? Зразумей іх, жанчын... Сьпіш у ложку побач дваццаць год, а што ёй там сьніцца – паспрабуй, здагадайся

    Тады чаму ён вырашыў, што разумее Любу? Адкуль такая жалезная ўпэўненасьць, што яна не здольная на забойства, а Мікола, - быў здольны?

    Ну а як жа, калі вось той хаця б вечар? Калі ён махаў нажом каля самога яе твару!.. А потым, калі яна з Захаркам уцякла ў Магістральны? Ці ж не крычаў ён: “Заб’ю, як толькі ўбачу!” Гэта Арцём Іванавіч чуў на ўласныя вушы. Праўда, і ў тым, і другім выпадку ён быў п’яны, дужа п’яны, але ж ці не кажуць, што ў п’янага на языку тое, што ў цьвярозага ў галаве? Штосьці сядзела ж у падсьвядомасьці, раз ён рабіў такое і гаварыў?

    Але калі ўспамінаць, дык ўсё па парадку. Бо калі вырашаеш, хто вінаваты ў сьмерці, павінен прыцягнуць усё, што ведаеш. Драбніцу прапусьціш - і можаш памыліцца. А памыліцца нельга.

    Упершыню Міколу Арцём Іванавіч убачыў дванаццаць год назад, у тым самым раённым пасёлку, адкуль Люба была родам. Яго тады паслалі ў гэты раён, каб зьздзіў да зямлянкі Цімошкі [Вядомы якуцкі разбойнік Манчары – А. Б.] і паглядзеў, што там засталося і ці ёсьць што браць пад ахову. Сто год назад Цімошка быў звычайным разбойнікам, які з невялікай хэўрай рабаваў тых, у каго можна было хоць чым-небудзь разжыцца, у сувязі з чым жыў у тайзе, улетку дзе душа пажадае, а ўзімку, калі хоць зьвера, хоць чалавека лёгка знайсьці па сьлядах - у зямлянцы, з якой не выходзіў аж да вясны. Як і належыць разбойніцкаму жытлу, зямлянка знаходзілася ў такой гушчэчы, што ні дарог, ні сьцежак да яе не мелася. Але апошнім часам з дапамогай настойлівых гісторыкаў раптам высьветлілася, што Цімошка быў не звычайным разбойнікам, а рэвалюцыйным, які займаўся разбоем не для нажывы, а з мэтай справядлівага пераразьмеркаваньня сродкаў вытворчасьці, што пацьвярджаецца фактамі перадачы адабранай ім у багатых маёмасьці бедным. Была знойдзена судовая справа Цімошкі, з якой няўмольна вынікала, што аднаму старому Цімошка падараваў залаты рубель, аднаму сіраце - вавёркавую шапку, а сваёй жонцы, што, несьвядомая, пайшла ад яго да бацькоў яшчэ тады, як Цімошку ўпершыню забралі на катаргу - шаўковую хустку. Гэта, даводзілі ціможказнаўцы, толькі вяршыня айсбэргу, несумненна, Цімошка дапамагаў і шматлікім іншым, а што яны не трапілі ў справу - вінаваты непаваротлівы царскі суд і салідарнасьць мас, якіх ашчасьлівіў Цімошка. А адзін кандыдат навук, што сваю кандыдацкую пабудаваў менавіта на гэтым, заявіў нават, што Цімошка ўвогуле аніўкога анічога не браў сілай, людзі самі несьлі яму сродкі вытворчасьці і прадукты спажываньня, каб ён мог пераразьмяркоўваць іх у адпаведнасьці з сацыяльная справядлівасьцю. І хаця ў народзе жыло сваё, не зусім такое ж уяўленьне пра стыхійнага рэвалюцыянэра, новы вобраз Цімошкі сумеснымі намаганьнямі вучоных, пісьменьнікаў, журналістаў і не толькі іх хутка заваяваў старонкі газэт і кніг, падмосткі тэатра і мясцовы тэлевізійны экран. Пасьля гэтага і ў народзе пры актыўным удзеле фальклярыстаў зьявіліся новыя старадаўнія паданьні пра Цімошку, якія поўнасьцю супадалі з тым, што ўжо было вядома са старонак газэт і кніг, з падмосткаў тэатра і мясцовага тэлевізійнага экрана. І вось ужо ў абласным цэнтры лепшы ўнівэрмаг названы слаўным імем Цімошкі. Хто сказаў, што мы не ўмеем шанаваць уласную гісторыю і яе найвыдатнейшых дзеячоў? Гледзячы на барадаты нэонавы сылюэт Цімошкі над бэтонным казырком унівэрмага, Арцём Іванавіч кожны раз усьміхаўся: ці не гандлююць пад ім дабром, што ў свой час на экспрапрыяваў стыхійны рэвалюцыянэр?

 

 

    Але што б ні думаў ён сам пра ўсё гэта, заданьне было атрымана, яго трэба было выконваць. Зрэшты, Цімошка не выклікаў у Арцёму Іванавічу ніякай непрыязі. Штосьці было сымпатычнае нават у гэтым чалавеку, што амаль усё жыцьцё змарнаваў на катаргах і ў астрогах ды ўсё ж такі не пашкадаваў старому залатога рубля, а сіраце - вавёркавай шапкі. Ці кожны з нас здольны на гэта?.. Да райцэнтра Арцём Іванавіч дабраўся без прыгод, аўтобусам, думаў чамусьці, што і далей будзе гэтак жа проста, і толькі ў райцэнтры даведаўся, што да зямлянкі Цімошкі аўтобусы не ходзяць. Не ведаючы, што рабіць, Арцём Іванавіч, сеў на лавачку пад вокнамі аўтавакзала. Можна было б, вядома, схадзіць і пешкі - дзень толькі пачынаўся, а да зямлянкі, казалі, усяго кілямэтраў пятнаццаць - але хто яго туды павядзе? Прыйдзецца, відаць, ісьці ў райвыканкам і кланяцца ў ножкі, каб падкінулі. Урэшце рэшт, гэта ж іх уласная славутасьць, падбадзёрваў ён сябе, няўжо ім усё адно, возьмуць яе пад ахову ці не? Але раптам ледзь не над вухам яго раўнула сырэна. Арцём Іванавіч, як апараны, ускочыў - перад ім стаяў міліцэйскі газік з сіняй палосой, а з адкрытых дзьверцаў сьмяялася Люба:

    - Куды сабраўся?

    Зразумела, Арцём Іванавіч не забываў, што Люба з гэтага пасёлка, і едучы сюды, раз-пораз вяртаўся да гэтага, абдумваючы, як будзе сябе трымаць і што скажа, калі выпадкова сустрэнецца, але ўсё гэта прыдуманае адразу вылецела з галавы, і ён кінуўся да дзьверцаў:

    - Люба!

    - Асьцярожней, Дабрэнька, без пацалункаў. Побач - суровы муж, - яна сьмяялася, як рака пад сонцам.

    Арцём Іванавіч зірнуў за яе, углыб газіка - за рулём сядзеў цыганісты кучаравы хлопец і гэтаксама асьляпляльна сьмяяўся.

    - Між іншым, Мікола - твой зямляк.

    Хлопец падаў праз сьпінку крэсла моцную, у драпінах ад жалеза руку, паціснуў так, што Арцём Іванавіч войкнуў.

    - Бачыш, які волат? Ды яшчэ раўнівы. Так што, Дабрэнька, сьцеражыся.

    - Улічым, - падтрымаў Арцём Іванавіч жарт.

    - Дык ты куды?

    Арцём Іванавіч абмаляваў становішча, у якое трапіў.

    - Што, Коля, выручым земляка? Адвязем на руіны?

    - За дзьве гадзіны начальства не хопіцца!

    - Сядай, Арцём!

    Арцём Іванавіч, яшчэ не верачы свайму шчасьцю, грымнуўся на задняе сядзеньне.

    - Але там я яшчэ не быў! Праваднік патрэбен! - папярэдзіў Мікола.

    - Тэрмінова патрабуецца Сусанін, - пажартаваў Арцём Іванавіч, якому ад шчасьця ўдачы - еду! - перадаўся настрой вясёлай пары.

    - Сусаніным буду я, - важна сказалу Люба.

    За пасёлкам павярнулі направа. Дарога ішла скрозь недарослым лістоўнічным лесам. З кожным новым кілямэтрам яна рабілася ўсё больш вузкай і калдобістай. Мікола гнаў зухавата. Газік кідала з боку на бок, як лодку ў шторм. Арцём Іванавіч, якому аднастайныя бакі дарогі хутка надакучылі, з цікаўнасьцю сачыў за новым мужам Любы. Перад кожнай новай калдобінай трымаючы руль адной левай, Мікола, выцягваў перад Любай магутную правую руку з буграмі мускулаў - іх можна было б вывучаць па ёй, не здымаючы скуры. Люба хапалася за руку, як за парэнчу, і гучна вішчала, калі яе падкідвала пад брызэнтавую столь. Раптам машына спынілася. Мікола выскачыў, пабег назад, вярнуўся, ірвануў заднія дзьверцы і шпурнуў за сядзеньне Арцёма Іванавіча распалавіненую мятроўку:

    - Не дамо дабру прапасьці!

    - Навошта гэта табе? - пацікавіўся Арцём Іванавіч.

    - Спатрэбіцца. У вёсцы жывём! Без кацельні.

    Відаць, па дарозе з лесу прайшла машына, гружаная дровамі – плашкі сталі трапляцца на ёй усё часьцей і часьцей. I перад кожнай Мікола спыняўся.

    - Хопіць табе! - сьмяялася Люба. - А то таварыш Дабрэнька падумае, што мы скнары.

    - Не падумае! Таварыш Дабрэнька ведае, што тут зіма ўдвая даўжэйшая за магілёўскую!

    “Слаўны хлопец, - думаў Арцём Іванавіч. - Бач ты, адарвала. I прыгажун, I весялун, I гаспадар... Вось толькі, здаецца, малады занадта. Ці дарос да таго, каб чужое дзіця гадаваць?” У яго не было ніякай рэўнасьці да гэтага цыганаватага хлопца, ён адчуў хутчэй палёгку – Люба знайшла замену лейтэнанту, чаго ёй крыўдзіцца болей на яго, Арцёма?

    А яшчэ Мікола сьпяваў. Адно і тое ж, і не вельмі здорава, але затое гучна:

                                                      Ты ж мэнэ підманула,

                                                      Ты ж мэнэ підвэла,

                                                      Ты ж мэнэ молодого

                                                      З ума з розуму звэла.

    Спыніць машыну, падбярэ плашку, кіне ў зад і зноў:

                                                      Ты казала, што ў суботу

                                                      Разом підэм на роботу,

                                                      Я прышов, тэбэ нэма,

                                                      Підманула, підвэла.

                                                      Ты ж мэнэ підманула...

    - А ты, Люба, не памылілася, сказаўшы, што ён мой зямляк? – спытаў Арцём Іванавіч. - Можа блытаць пачала Беларусь з Хахляндзіяй?

    - Нічога падобнага. Мікола з тваёй вобласьці.

    - Вёска Кабылічы, сталіца першай брыгады калгаса “Чырвоная сяўба” - абвясьціў Мікола.

    - А чаму ж ты тады адно па-ўкраінску сьпяваеш?

    - Песня прыгожая. Ты ж мэнэ підманула., ты ж мэнэ...

    - А ты ўпэўнены, што сьпяваеш па-ўкраінску?

    - Упэўнены! У войску парубак адзін навучыў.

    - А я дык не. Акцэнт у цябе бульбяны.

    - Нічога! Хахлоў вакол нямашака, няма каму крыўдаваць.

    - А ты б яе па-нашаму. Гэта ж так проста: мяняй “і” на “а”. I Арцём Іванавіч, вясёла-узрушаны, сам завёў:

                                                      Ты ж мяне падманула,

                                                      Ты ж мяне падвяла,

                                                      Ты ж мяне, маладога,

                                                      З ума з розуму зьвяла...

    - Не пойдзе, Арцём Іванавіч! - катэгарычна абрэзаў Мікола. - Не па-нашаму гэта!

    - Чаму?

    - Гэта ўкраінцы і ум, і розум маюць, а ў нас ума - няма!

    “I праўда! - зьбянтэжана падумаў Арцём Іванавіч, - “З ума” - не па-нашаму... Бач ты, яшчэ і дасьціпнік!”

    А Мікола зноў узяўся за сваё:

                                                      Ты ж казала, шо во вторэк

                                                      Поцалуеш разів сорок...

    - А куды цяпер? Дарога скончылася! – раптам сказаў ён.

    Дзьве сьцяны лесу, што цягнуліся зьлева і справа, перад самым капотам злучаліся. Далей між імі вілася толькі вузенькая сьцяжынка.

    - Да Цімошкі на газіку не пад’едзеш. Толькі на матацыкле, або пехатой, - сказала Люба. - Матацыкла не маем, застаецца той самы спосаб, якім карыстаўся сам Цімошка. Тут кілямэтры са два.

    - А ты ці дойдзеш? - нахіліўся да яе Мікола.

    - За каго ты мяне лічыш? Не прайду два кілямэтры?! Тады і замуж не варта выходзіць.

    Выйшлі з газіка. Толькі цяпер зразумеў Арцём Іванавіч сэнс не толькі Міколавага пытаньня; але і тое, навошта ён выстаўляў руку перад Любай на ўхабах.

    “Клапатлівы”, - з яшчэ большай ухвалой падумаў ён.

    Люба трымала Міколу пад руку, але не цягнулася за мужам, а, наадварот, яшчэ і яго цягнула за сабой - ён, відаць, наўмысна стрымліваў хаду, а яна імкнулася ўперад па дзявочай звычцы. Арцём Іванавіч тэпаў услёд, ледзь пасьпяваючы.

    - Паважаны гісторык, - смяялася, аглядваючыся, Люба, - перш за ўсё тваёй установе трэба ўзяць пад ахову гэтую сьцежку.

    - Чаму? - адрываючыся позіркам ад зямлі, Арцём Іванавіч адразу пачынаў спатыкацца на каранях.

    - Гэты шлях завецца Сцежкай кахання. Сярод пэўнай часткі раённых дзяўчат - зразумела, часткі забабоннай - ходзіць вера, што калі правесьці першую - ну, скажам так, жаночую ноч у той самай зямлянцы, да якой ты так імкнесься - то цябе ніхто не кіне, адно ты будзеш кідаць, калі захочаш. А якой жа жанчыне не хочацца, каб кідала толькі яна?

    - Дзіўныя прымхі.

    - Нічога дзіўнага, шаноўны знаўца Цімошкі. Ты што, забыўся, што ён у зямлянцы жыў не адзін? Славуты экспрапрыятар любіў і прыгожых дзяўчат. Але ніводную не змог прысушыць так, каб яна засталася з ім назаўсёды.

    - Уцякалі?

    - Кідалі! У сувязі з чым кожны раз беднаму экспрапрыятару прыходзілася капаць і у новым месцы новую зямлянку...

    - Навошта? - спытаў Мікола.

    - Ах, які ты недагадлівы, мой грозны муж! Відаць, таму, што ніколі не жыў па-за законам. Яны ж не проста кідалі, а беглі да бацькі, маці, а тыя беглі ў паліцыю...

    - Значыць, у яго там шмат зямлянак накапана?

    - Міленькі мой, так ты мяне зусім расчаруеш. Накапана, вядома, але не там. Кожны раз рэзыдэнцыя пераносілася вёрст за сорак... Тая зямлянка, якую мы зараз пабачым - апошняя. Паленаваўся новую будаваць, вось і папаўся Цімошка.

    Размова вялася несур’ёзная, і Арцём Іванавіч вырашыў падтрымаць яе гарэзьлівы тон:

    - А тыя, хто вашых дзяўчат недзяўчатамі робяць, ведаюць, на што ідуць?

    - А што ім?

    - Ну а як жа. Ноч у зямлянцы - і прыкаваны навек. Чакай, пакуль сама кіне.

    - Мужчыны ў адносінах з дамамі далёка не глядзяць. Бліжэйшыя мэты ім засланяюць усе будучыя стагодзьдзі.

    Сьцежка вілася паміж лістоўніц, то пашыраючыся, то зноў вузеючы. Была яна прыкметна ўтаптанаю, па баках трапляліся паперкі, шматкі тканіны, слоікі, пляшкі. “Мусіць, экскурсіі ходзяць, асабліва школьныя, - падумалася Арцёму Іванавічу. – Памятае народ. А сапраўды, браць яе пад ахову, гэта значыць, захаваць такою, якая ёсьць, ці прабіць да зямлянкі дарогу? Бадай што, са сьцежкаю рамантычней. Хай наведвалінікі ідуць да Цімошкі сваімі дваімі, дыхаючы паветрам паданьняў. Ды і д цалейшай зямлянка будзе, чысьцейшай. Сьмецьце на сьцежцы застанецца, хай і не ўсё. Указальнікі паставіць...”

    - А вось гэтае месца - гістарычнае. Глядзіце ўважліва. Тут, каля гэтага пня, ваша пакорлівая слуга ледзь не забілася на сьмерць.

    Пень быў высокі, зімовы, ад дрэва, сьсечанага сякерай, без кары.

    - Як гэта? - глуха спытаў Мікола.

    - Уявіце сабе - упала з матацыкла.

    - Ты матацыкл водзіш? Штось я раней ад цябе не чуў.

    - Якое водзіш! Я - вечная пасажырка.

    - Гэта не ў тое лета, як замуж выйшла? - прыгадаў Арцём Іванавіч яе даўні ліст.

    - Ага. Здорава шандарахнулася, аж уваччу пацямнела. Прыйшлося у зямлянцы адлежвацца. Дарэчы, не сыгналіць: да гэтага сьвятога месца сто мэтраў.

    Арцём Іванавіч не адразу заўважыў, як спахмурнеў Мікола. Раптам хлопец спыніўся, аж тузануўся - Люба усё цягнула яго ўперад:

    - Зусім забыўся. Трэба ў матор зірнуць, карбюратар штосьці сіпіць. Пабягу да машыны. Пакуль пагледзіцё, папраўлю.

    - Няўжо табе не цікава зірнуць на нашу раённую славутасьць? - пакрыўджана прамовіла Люба.

    - Іншым разам. Начальства маё суровае, можна сказаць, вайсковае амаль. Да другой гадзіны трэба пасьпець, пакуль яно з абеду прыйдзе...

    I Мікола, амаль што груба вырваўшы руку, кінуўся подбегам назад.

    - Не заблудзіся, глядзі! - крыкнула Люба. І ўзяла пад руку Арцёма Іванавіча. Арцём Іванавіч разумеў, што ёй ісьці па няроўнай, крывой, з пянькамі і каранямі сьцежцы не так лёгка і толькі таму не ўхіліўся. - Іншы раз і мужчыны задаюць жаночыя загадкі! Што за капрыз?

    - У гэтай загадкі адгадка простая. Далёка не кожны мужчына адчувае асалоду, калі яму паказваюць месца, дзе яго жонка страціла дзявоцкасьць, - секануў ён.

    Люба нібы спатыкнулася:

    - Гэтак вы мяне зразумелі? I ты, і ён?

    - За яго не скажу, але - падобна.

    - Дурні вы. Слаўныя хлопцы, а жартаў не разумееце. Ды і што я сказала? Што ты вытлумачыў такім вось чынам?

    - Ехала на матацыкле пасажыркай, значыць, з хлопцам. Упала, страціла прытомнасьць. Потым адлежвалася ў зямлянцы... Потым выйшла замуж... Хіба мала?

    - Ну і што? Якое гэта мае цяпер значэньне? - дзёрзка спытала яна, гладзячы круглы жывот, прыкрыты паркалём.

    - Для мяне, вядома, ніякага. А ён - твой. муж.

    - Ну і добра. А то я баялася, - што і ты назад павернеш, не выканаўшы з-за такой драбязы, дзяржаўнай справы. А з мужам мы і самі разьбярэмся.

    Яна схапіла раптам Арцёма Іванавіча за грудзі, страсянула:

    - Ды пажартавала я! Навыдумляла ўсё! Ад пачатку да канца! Няўжо не верыш?

    - Веру, - няўпэўнена адказаў ён, зьдзіўляючыся: “няўжо для цябе і цяпер, калі ты зноў замужам, штосьці значыць, як я думаю пра цябе?”

    А калі, пабыўшы крыху ля зямлянкі, вярнуліся да машыны, Люба адвяла Міколу крыху ад машыны, шапнула штосьці на вуха, той палагаднеў, чорныя бровы ссунутыя разышліся, і за рулём зноу засьпяваў сваю ўлюбёную. Толькі - адчуў Арцём Іванавіч - трохі іначай, не так бяздумна гучалі словы: “Ты ж мэнэ підманула, ты ж мэнэ підвэла...”

    *

    Можа, як раз тады і ўпала на глебу рэўнасьці тое зерне, з якога прарасла, вырасла і ўрэшце дасьпела трагедыя сёмага верасьня? Што спрачацца, не трэба было Любе жартаваць такім вось чынам, не трэба было забываць, што Мікола ўсё ж не равесьнік ёй, не пасьпеў, як кажуць, адгуляць, пазнаць жыцьцё і мудра пагадзіцца з ім. Той, хто сам быў жанаты, ставіцца да мінулага новай жонкі зусім інакш, чым той, хто жэніцца ўпершыню.

    Але ж і Мікола, раз ён пайшоў у прымы да жанчыны з дзіцем, павінен быў разумець, што тое дзіця не з паветра ўзялося, і ўсё тое, што было з ягонай жонкай да яго - ён дараваў тым, што ажаніўся, і вяртацца да гэтага не мае права. А яму, адчуваецца, цімошкава зямлянка доўга яшчэ не давала спакою. Бо хіба ж іначай яна ўсплыла б аж праз два гады?

    Тады Арцём Іванавіч зноў трапіў у той райцэнтар, па якой справе - ужо і не памятаў. Памятаў толькі, што да канца рабочага тыдня гэтую справу ён не здалеў уладзіць, і прыйшлося застацца на суботу і нядзелю, каб скончыць яе ў панядзелак. Гэтыя два нудныя дні трэба было неяк адпакутаваць у раённай гасьцініцы. У пасёлку нічога выдатнага не было, навакольле даўно завалілі сьмецьцем - каб падыхаць чыстым ад пылу і смуроду паветрам, прыходзілася адысьці не менш трох кілямэтраў. Ды і абутак у Арцёма Іванавіча - гарадзкі - быў не такі, каб бадзяцца па восеньскай мокрай тайзе. Ісьці да Міколы і Любы ў яго і ў галаве не было: якая радасьць назіраць сямейнае шчасьце жанчыны, якую колісь кахаў? Арцём Іванавіч сам сабе не хацеў прызнацца, што гэтае “кахаў” - не зусім у мінулым, і што менавіта таму яму было б непрыемна бачыць яе сярод мужа і дзяцей. Ён і з гасьцініцы не выходзіў, каб выпадкова не сустрэцца. Але голад не цётка, схадзіў у сталоўку, а на зваротным шляху яго супыніў вясёлы  голас аднекуль зьверху:

    - Прывітаньне земляку!

    Зірнуў туды - а гэта Мікола ў кабіне высачэзнага грузавіка:

    - Чым занятыя? ў нас?

    - Сёньня - нічым, - прызнаўся Арцём Іванавіч. - Лынды б’ю,

    - Едзем!

    - Куды?

    - У рыбу. Бачыце, колькі нас? Брыгада “Сьмерць карасю”!

    З кузава тырчала каля дзесятка галоў у зімовых шапках. Дзьве-тры ўжо зьвесіліся з яго, каб паглядзець, з-за чаго затрымка. “А можа, і сапраўды?.. - мільганула думка. - Усё адно няма чаго рабіць”.

    - Дык я ж... - успомніў ён раптам і паглядзеў на свае чаравікі.

    - Нічога, боты знойдуцца! I кухвайка ёсьць. Лезьце ў кабіну! З таго боку, з таго! - залівіста засьмяяўся Мікола, бачачы, што Арцём Іванавіч аж кінуўся да яго.

    У кабіне, апрача Міколы, аказаўся яшчэ таўставаты надзьмуты мужык у штармоўцы, відаць, начальнік. Бачна было, што ён не надта задаволены тым, што яму прыйшлося пасунуцца ўглыб кабіны, пад рычагі. Але Мікола не зважаючы на яго міну, арудаваў рычагамі без усялякай пачцівасьці да каленяў начальніка і праз яго засыпаў пытаньнямі Арцёма Іванавіча:

    - А чаго вы прыехалі? - А чаго да нас не заходзіце? - А як жывяце?

    - А самі вы як жывяце? - не вытрымаў напору Арцём Іванавіч.

    - Выдатна! Дом паставілі... Любу павысілі - ужо намесьнік загадчыка... Я з міліцыі пайшоў - удвая болей зарабляю...

    - А дзе ты цяпер працуеш?

    - У райпо. Тавары важу ад чыгункі.

    - Нішто сабе! Гэта ж тысяча кілямэтраў! – прысьвіснуў Арцём Іванавіч.

    - Не пешкі ж ходзіш! Праўда, адно не ў нос: па тыдню дома не бываеш. Але без гэтага дом бы не збудавалі. А ў Любіных, вы ж самі бачылі, якая прастора. Ды і ўвогуле, сваім домам жыць - прыемней. Праўда?

    - Праўда, - згадзіўся Арцём Іванавіч, прыгадаўшы, як ірвалася ад сястры і швагра Вера. - I вялікая хата?

    - Хоць у футбол гуляй! Восем на дзевяць.

    - За два гады - такенную даміну? Ну, ты малайчына.

    - Напазычаць прыйшлося. Але аддамо хутка.

    - Давай, хутчэй разьлічвайся. ды з далёкіх рэйсаў ідзі. Прыгожую жонку на тыдзень адну пакідаць не рэкамэндуецца, - раптам, падаў голас начальнік і радасна зарагатаў, быццам сказаў надзвычай дасьціпнае.

    - Мая цярпець умее! - з лёгкім гонарам сказаў Мікола.

    - Каб яны цярпець маглі, дык і род людзкі даўно б зьвёўся!

    На гэта Мікола нічым не абазваўся.

    Той дзень запамятаўся Арцему Іванавічу золатам бяроз і лістоўніц паабапал трасы, ахалоджаным, але не халодным паветрам, хрумстам састарэлай травы пад ботамі, мокрай аборчынай невада ў руках. Азёр перабралі некалькі, перш чым было вырашана, што багацейшага не знайсьці. Мікола ў суполцы выконваў, як заўважыў Арцём Іванавіч, не апошнюю ролю: мітусіўся, крычаў, даводзячы сваё, спускаў лодку і вёславаў на ёй, а звальваў невад у ваду з носа нейкі маўклівы стары. Невад заводзілі, выбіралі і заводзілі зноў, мэтадычна рухаючыся вакол возера - як пасьпеў растлумачыць падчас адной выбаркі рыбы Мікола, гонячы карасёў да самага вузкага заліва. У заліўчыку і грабанулі столькі, што ў Арцёма Іванавіча аж вочы палезьлі на лоб. Потым рыбу дзялілі і, на зьдзіўленьне Арцёма Іванавіча, яму дасталося таксама вядро; ён хацеў адмовіцца, але Мікола, падміргнуўшы, высыпаў тое вядро ў мех і панёс да машыны. Потым на траскучым вогнішчы гатавалі юшку, а калі разьлілі па місках, агледзелася, што яе забыліся пасаліць. Аднекуль выскачыла некалькі пляшак гарэлкі; тут Арцёму Іванавічу прыйшлося зьдзівіцца другі раз, цяпер ужо зьдзіўленьнем непрыемным - нароўні з усімі сёрбаў і Мікола. А калі Арцём Іванавіч намякнуў яму, што за рулём піць няварта, зноў падміргнуў:

    - Дарога свая, свая міліцыя – тры кроплі можна!

    У пасёлак вярнуліся, калі ўжо было цёмна. Арцём Іванавіч рваўся ў гасьцініцу, але Мікола не пусьціў:

    - Не, зямляк, не вырвецеся! Што ж я Любе скажу, калі вас не прывязу? Ці зусім маўчаць, што з вамі рыбу лавілі і гарэлку пілі?

    Потым пачаў прасіць:

    - Ну што вам варта? Пагледзіцё, як жывём. Новую хату пагледзіцё... I Арцём Іванавіч здаўся, тым болей, што ў гасьцініцы яго чакаў сумны, ды яшчэ і без вячэры вечар.

    - Вось Люба рада будзе! - аж падскочыў Мікола.

    Але ў хаце было пуста.

    - З ДК яшчэ не прыйшла, - крыху разгублена сказаў Мікола. – У яе вечарамі часта самая работа.

    - А дзеці дзе?

    - Можа, з ёю, а можа, у старых. Нічога! Самі пагаспадарым.

    Ён палез у халадзільнік, а Арцём Іванавіч стаў разглядваць дом. Хата і праўда была вялізная, з новых, чырванаватых лістоўнічных бёрнаў. Сьцены былі такія даўгія, што не ўсе бярвеньні былі скразныя - частку іх надтачылі другімі. Пасярод стаяла печ з умазаным катлом, - ад якога цягнуліся трубы да радыятараў пад вокнамі. На пакоі хата яшчэ не была падзелена, і ў ёй на самой справе можна было гуляць у футбол.

    Не прапусціў міма вока Арцём Іванавіч і газавую пліту з балёнам, на якой Мікола, сьпяшаючыся, смажыў мяса. У куце пабліскваў тэлевізар - яўна каляровы, у тыя часы яшчэ даволі рэдкі, яшчэ і не ўсе перадачы былі каляровыя.

    - Ну што, жыць можна? - гукнуў ад пліты Мікола.

    - Можна, - з павагай пацьвердзіў Арцём Іванавіч.

    - Вось расплачуся за хату - на машыну пачну зьбіраць.

    - Навошта табе? - засьмяяўся Арцём Іванавіч. - Ты ж дзяржаўную маеш.

    - На дзяржаўнай у горад не паедзеш.

    - А навошта табе ў горад?

    - Як навошта? Да вас, напрыклад. Наташку вашу пакатаць,

    - Ну, калі так, то зьбірай. Будзем чакаць з Наташкай, - расчуліўся Арцём Іванавіч.

    Мікола шпурнуў на стол патэльню, накрэмсаў хлеба, выхапіў з халадзільніка пляшку.

    - Ты што! - запратэставаў Арцём Іванавіч. - Мы ж сёньня пілі ўжо!

    - Тое не лічыцца. Даўно было і не тут.

    - Ну дык што, што даўно. Я яшчэ адчуваю, хопіць!

    Мікола пакрыўдзіўся:

    - Няўжо, у першы раз у дом гэты ўвайшоўшы, і за штандары чарку не вып’еце?

    Сядзелі доўга. Елі, пілі - Арцём Іванавіч прыгубліваючы, а Мікола нагбом кожную чарку. Гаварыў больш ён - расказваў пра службу ў войску, як пазнаёміўся з Любай, як не вагаючыся, паехаў за ёй... А Любы ўсё не было, і Арцём Іванавіч заўважыў, што МІкола пачынае змрачнець, раз-пораз перапыняецца, прыслухоўваючыся да знадво’я.

    - Мабыць, з дзецьмі ў малых засталася. Я ж казаў, што можам у рыбе і заначаваць, калі сёньня не знойдзем. А тут з малымі адной няўтульна яшчэ, пуста, - растлумачыў ён ці то Арцёму Іванавічу, ці то сабе.

    Арцём Іванавіч зірнуў на гадзіньнік: час быў такі, што гасьцініцы маглі зачыніць на ноч, і тады прыйшлося б грукаць у дзьверы, прасіць прабачэньня ды яшчэ і трывожыць суседзяў па пакоі, чаго ён не любіў. Мікола настойваў, каб ён застаўся, брудна, маўляў, на вуліцы і цёмна, для чалавека падпітага ёсьць рызыка гарнітур запырскаць, але Арцём Іванавіч не адчуваў сябе падпітым і адмовіўся. МІкола выйшаў за ім на ганак праводзіць і паказаць дарогу.

    - Ціха, - раптам шапнуў ён, схапіўшы за локаць.

    Арцём Іванавіч прыслухаўся. У цемры вуліцы набліжаліся два галасы: мужчынскі і жаночы. Хутка за недаробленым плотам паказаліся постаці дваіх людзей, што ішлі пад руку. Каля весьніц яны спыніліся.

    - Ну, усё. Далей праводзіць не трэба, - сказала жанчына. - Тут мяне ужо ёсьць каму ахоўваць. Сьвятло гарыць - значыць, грозны муж дома.

    Мужчына зьняў капялюш, нахіліў галаву і рушыў назад. Жанчына накіравалася да ганка, і Арцём Іванавіч нарэшце зразумеў, што гэта Люба. Мікола выпусьціў локаць і раптам кінуўся ў дом, бабахнулі дзьверы.

    - Арцём? - зьдзівілася Люба. - А я думала, гэта Мікола мяне чакае.

    - Мікола ў хаце. I, па-мойму, крыху сярдзіты, - жартаўліва папярэдзіў Арцём Іванавіч.

    - А я з работы, - вельмі гучна сказала яна - мабыць, каб чуў Мікола.

    - Нішто ў цябе работа!

    - Што зробіш, іншай не знаходзіцца.

    - Ну што ж, бывай.

    - Ты ўжо ідзеш? Куды? - учапілася яна ў рукаў.

    - Гасьцініцу зачыняць.

    - Начуй у нас!

    - Патрэбы няма. Ложак маю.

    - Ну застанься! - яна з маленьнем глядзела ў вочы. Але адна думка пра тое, што яна будзе спаць зусім побач з іншым мужчынам, была для яго невыноснай. З адным Міколам не застаўся, а цяпер, калі яна з ім ляжа, застанецца? Каб жа ён мог ведаць...

    - Не люблю спаць не дома. Ты ўжо прабач, - ён вызваліўся і разьвёў рукі. Я да вас, можа, заўтра зайду.

    Люба ўздыхнула і пайшла ў хату. I амаль у той жа міг прагучаў стрэл. Грымотны - быццам над вухам, быццам не за дзьвярыма. Ён ірвануў гэтыя дзьверы, уляцеў у хату. Пасярод яе стаяў Мікола з паднятай стрэльбай у руцэ, а ў яго на шыі, цягнучы яго да зямлі, вісела Люба. “Не ў яе!” - мільганула з палёгкаю ў галаве.

    - Што ў вас тут робіцца? - крыкнуў ён, аж сам аглух.

    Люба разьняла рукі, выпрасталася і кінула праз плячо:

    - Практыкуемся ў стральбе па столі.

    I пайшла ў кут, за фіранку.

    - Ты што гэта? - накінуўся Арцём Іванавіч на Міколу. - Знайшоў час і месца практыкавацца! Хіба ж можна так жанчыну палохаць!

    Той павярнуў твар з крывою усьмешкай, зламаў рулю. На падлогу бомкнуліся дзьве гільзы:

    - Хай не ходзіць па зямлянках!..

    Вось так. Пакуль Люба гаварыла з Арцёмам Іванавічам на ганку, зараджаў стрэльбу, і толькі яна ўвайшла, стрзліў у столь. А можа, цэліў і не ў столь, ды Люба не далася, хто ведае? Сама яна тады сказала ў столь. Мо, з-за сораму? Сьмецьце з сям’і не схацела выносіць?

    Зразумела, тут зьбеглася некалькі акалічнасьцей: І тое, што Люба прыйшла так позна, калі жанчына і пазьбягае па вуліцах хадзіць, і тое, што дзяцей пакінула ў бацькоў, а сама цайшла да сябе - гэта значыць, думала адна начаваць, і тое, што яе праводзіў мужчына, а яна сказала: “Далей праводзіць не трэба, муж дома” - значыць, калі б у вокнах не было сьвятла, правадатар пайшоў бы і ў хату? Ды яшчэ ведала, што Мі кола мог і не прыехаць на ноч. Ды яшчэ дурныя словы начальніка – “каб жанчыны маглі цярпець, то і род чалавечы б зьвёўся”. Для раўніўца болей чым дастаткова!.. Але калі ты кахаў жонку, то мог бы ўсё тое вытлумачыць і іншым чынам. Дзяцей адвяла да старых, бо ведала - прыйдзе позна што ж яны будуць адны такі доўгі вечар рабіць? (Лёдзі - дзевяць год, Захарку – два). З РДК пайшла так позна, што ўжо і да бацькоў стукацца было няёмка. Па гразі ў цемры адной тэпаць - ой, не цукар! Добра, знайшоўся чулы чалавек, дапамог (відаць, саслужывец). Застаюцца словы “далей праводзіць не трэба”. У нейкім сэнсе яны кідаюць цень на тую, што іх сказала, але ж яны маглі быць сказаны жартам, дый сапраўды жартам: “мой грозны муж дома...”. Вось і ўсё, і чалавеку, які даражыць сваім каханьнем, няма патрэбы страляць і крычыць наконт зямлянак... Колькі разоў Вера затрымлівалася да познага ў дзіцячым садзе. Іншы вечар, здаецца, і месца ўжо сабе не знаходзіш, асабліва, калі ў садзе ці дома адключаўся тэлефон. А ў яго ніколі і думкі не было, што яна недзе з іншым...

    Цяпер пра той выпадак, з нажом. Гэта было ўжо зусім нядаўна, гады чатыры назад. Так, так, чатыры - якраз тады Манькіны ўсёй сям’ёй перабраліся з райцэнтра ў горад. Неяк вясной зайшлі Люба і Мікола з Захаркам і сказалі, што яны цяпер таксама гараджане, купілі дом, прадаўшы той, у райцэнтры, далі адрас і запрасілі да сябе... Але Вера, хоць і рассыпалася радаснымі воклічамі пры іх, прыняла навіну халодна, і ў госьці яны ніяк не маглі сабрацца: калі Арцём Іванавіч быў вольны, Вера абавязкова затрымлівалася ў садзіку так, што ўжо і не было калі. А аднаму ісьці да Любы Арцёму Іванавічу было неяк няёмка. Так што трапіў ён туды толькі летам, ды і то выпадкова. Паехаў на той бераг па шчаўе, ды прыпазьніўся да накрэсьленага рэйса: бачыць, ужо трамвай да прыстані падыходзіць, а яму яшчэ з кілямэтар. Ну і пабег, каб не сядзець сумаваць дзьве гадзіны. А дарога пясчаная, ногі гразнуць, аж млеюць. Раптам – “масквіч” даганяе:

    - “Траяк” ганіце! Падвязу!

    Арцём Іванавіч і рад бы, ды дзе яго ўзяць, траяк - рубель у кішэні, дый той - на трамвай. Бяжыць маўчыць, а “масквіч” побач коціцца і цану збаўляе:

    - Два рублі! Рубель! Паўрубля! Дзесяць капеек!

    Пазірнуў Арцём Іванавіч, хто там кпіць - а гэта Мікола. Рагоча на ўвесь рот.

    І чаму гэта так выходзіла, што кожны раз, як яны сустракаліся нечакана, Мікола быў за рулём?..

    - Вы што, на крэйсэр?

    - Спазьняюся! Бачыш - стаіць ужо! Падкінь, сапраўды!

    - Ды кіньце вы яго! Паромам паедзем.

    - Паромам?

    Трамвай прыставаў амаль у цэнтры, паром - на ўскраіне, ды яшчэ і аўтобус на тую ўскраіну не хадзіў.

    - Як жа я адтуль?

    - А гэты драндулет на што? - абвёў Мікола рукой машыну. - Сядайце!

    I Арцём Іванавіч сеў.

    Толькі паром уздыбіў памост, па якім на яго ўзьбіраліся машыны, як Мікола зьнік. “Масквіч” з усіх бакоў акалялі вялізныя грузавікі з прычэпамі, закрываючы раку. Арцём Іванавіч паглядзеў крыху на іх высачэзныя колы, на груз, што везьлі яны. Зьлева ў кузаве, здаецца, “КАМаза” узвышаўся бульдозэр, справа стаяў аўтапоезд з вугалем. Арцём Іванавіч засумаваў. А яшчэ думаў, што на адкрытым пароме бліжэй да хваль, да іх прахалоды і прыгажосьці! Ён заснуў.

    Бразнуў дзьверцамі Мікола, дыхнуў віном:

    - Ну от і ўсё. Прыбываем!

    - Дзе гэта ты пасьпеў? - непрыемна зьдзівіўся Арцём Іванавіч.

    - Вы пра што? А, пра гэта! - Мікола пстрыкнуў па шыі. - Ды хлопцы знаёмыя трапіліся, “вогнегасьнік” растраілі.

    - Як жа ты па горадзе паедзеш? Ці ў цябе і тут свая міліцыя?

    - Ну а як жа! - засьмяяўся Мікола. - Я ў міліцыі служу, начальства зорнае важу.

    - Глядзі, пападзесься - не пашкадуе. Патурыць.

    - На наша жыцьцё работа знойдзецца.

    Арцём Іванавіч пакруціў галавой ад такой бесклапотнасьці. Тым часам паром апусьціў памост, і машыны вакол зараўлі, зарухаліся. Счакаўшы, пакуль “КАМаз” з бульдозэрам выруліў да памоста, Мікола рушыў машыну ўсьлед за ім, нягледзячы на сыгналы суседа справа:

    - Пачакае, яму сьпяшацца няма куды.

    На беразе ўпрытык да памоста былі прысунуты шалёўчыны. Мікола так няўдала вывернуў руль, што колы прамахнуліся міма дошак і адразу загразьлі ў вільготным пяску. Мікола дадаў газу, падаў “масквіч” назад, зноў ірвануў наперад - машына ўзвыла, але наверх не ішла.

    - Прыйдзецца вам падштурхнуць, - пачухаўшы ў патыліцы, вінавата абвясьціў Мікола.

    Лаючы ў думках яго апошнімі словамі за тое, што выпіў і вось - на табе, Арцём Іванавіч пайшоў штурхаць. Пясок з-пад колаў хвастануў па нагах, штанах, па грудзях... Але што ён мог зрабіць адзін? Тым часам шафёры, якім “масквіч” не даваў зьехаць з парома, паднялі гармідар. Злых эпітэтаў і мацюкоў дасталася не толькі Міколу; але і нічым нявіннаму Арцёму Іванавічу. Нарэшце, “масквіч” выцягнулі з пясчанай пасткі тросам.

    - Гады паромшчыкі! - панёс Мікола, калі яны ўжо выехалі на дарогу. - Маць іх так і перагэтак! Паставілі ў такім гнілым месцы. Вунь, крыху вышэй, галька. Туды б падвалілі!

    - Іншым жа месца як месца, - папікнуў яшчэ не заспакоены Арцём Іванавіч. - Узьяжджаюць - I хоць бы хны. Вунь “КАМаз” перад табой, ды яшчэ з бульдозэрам...

    - Што “КАМаз”! У яго шыны вунь якія. Не прамахнецца!

    - Каб не траіў “вогнегасьнік”, дык і ты б не прамахнуўся.

    “Вогнегасьнік”? Ну, вы скажаце. Такая дробязь! Ды я яго і адзін прыму - не адчую, - выхваляўся Мікола. - Дошкі вузка паклалі - у чым бяда. Вось прыедзем да нас, пасядзімо, як людзі, тады і пабачыце, чаго Мікола варты.

    - А што ты паказваць зьбіраесься?

    - Найвышэйшы кляс язды! З ветрыкам адвязу.

    - Не... Ну што ты, - напалохаўся Арцём Іванавіч. - Ды я да вас і не зьбіраўся, справа чакае. Справаздачу за месяц патрабуюць - і каб заўтра раніцай...- збрахаў ён.

    - Ну вось, - пакрыўдзіўся Мікола, - як да нас, так у вас справа. Быццам і не землякі.

    - Патрабуюць, разумееш... - няўпэўнена апраўдваўся Арцём Іванавіч.

    - Разумею, разумею. Ну што ж. Тады я вас цяпер.

    “Вось жа трапіў у нерат! - падумаў Арцём Іванавіч. - Нельга яму ў цэнтар. Там жа і рух мацнейшы, і міліцыі больш... Ці мала што бывае! Бач, як гоніць. Ніколі сабе не дарую, калі з ім што здарыцца па дарозе да мяне ці назад”. А я ад яго і без яго дабяруся”.

    - Добра. Едзем да цябе, - уздыхнуў ён

    Дома ў Міколы аказаліся ўсе. Арцём Іванавіч з цікавасьцю разглядваў дзяцей, якіх даўно не бачыў. Лёдзя ўжо выглядала нявестай, хоць і перайшла ў дзевяты. А васьмігадовы Захарка выглядаў на шэсьць. Жвавы, рухавы, але худы, як трэска, - Арцём Іванавіч нат і вагі яго не ад чуў, калі ён палез на калені.

    - Штосьці дрэнна, мусіць, вы корміце вашага Геркулеса! - не ўстрымаўся Арцём Іванавіч.

    - Нястраўнасьць вечная, спакойна - растлумачыла Люба, - зьбіраючы на стол. Ад самага нараджэньня.

    - Гэта што, вечны пранос?! - не паверыўшы, удакладніў Арцём Іванавіч.

    - Угу.

    - Як гэта... Ці ж так бывае?

    - Сама пра такое ніколі не чула.

    - А вы чарніцы спрабавалі? Праўда, яны тут не растуць, але ж можна напісаць...

    - Што там чарніцы! Усё перабралі. Такія народныя сродкі, што табе і не сьніліся. Ты, напрыклад, пра гэткае чуў?

    - Не...

    - А з каранёў гэтага дзіва такі «кампот» гатуецца, што ў здаровага чалавека намёртва заклейвае. Але нас нічым не проймеш.

    - Мама, можна, я гуляць пайду? - закруціўся на каленях Арцёма Іванавіча малы, якому, відаць, надакучылі падобныя размовы над ім.

    - Ідзі, ідзі. Усё адно цябе асобна карміць трэба, - з нейкай затоенай злосьцю, нібыта хлопчык быў у чымсьці вінаваты, кінула Люба.

    “Нясоладка мець такіх дзяцей”, - спачувальна падумаў Арцём Іванавіч. Ягоная Наташка, на шчасьце, ні на што асабліва не хварэла.

    - А ўрачы? - успомніў ён. - Няўжо і лекаў няма?

    - Кажуць, спадчыннае. А адкуль яму ўзяцца? У сыбіракоў страўнікі магутныя.

    - Вось, дапытваецца восем год, - раздражнёна ўскінуўся Мікола, - ці не хварэлі на пранос мае продкі.

    - Я таксама пайду прайдуся, - падціснуўшы губы, сказала Лёдзя. - Пачынаюцца дарослыя размовы.

    Яна ўстала з-за стала і хуценька высьлізнула з хаты.

    - Дапытваецца! - узвысіў голас Мікола. - А можа, дапытвацца трэба кагосьці іншага? У зямлянках дзе-небудзь?

    - Арцём, - строга спытала Люба, - вы што, пілі ўжо?

    - Ты чаму яго пытаеш? Што я, зманю? Так, пілі. Я піў! Адзін.

    - Ясна... - працягнула Люба. - Піў, але недастаткова. Тады дадавай. Хуценька.

    Яна разьліла гарэлку па чарках, і Мікола сапраўды тут жа паслаў яе ў рот.

    - Думаю, спадчыннасьць ні пры чым, - зазначыў Арцём Іванавіч, каб патушыць загадзя сварку, што ўжо спрабавала ўзгарэцца. - Наша стагодзьдзе шчодрае на непрыемныя сюрпрызы. Летась у аднае маёй суслужывіцы памёр адзінаццацігадовы сын. Ад чаго б, вы думалі? Ад рака горла! А алергіі праклятыя? У аднаго на абрыкосы, у другога на дзьмухаўцы, у трэцяга... Вы ўспаміны Абразцова чыталі?

    - Якога Абразцова?

    - Ну, артыста, лялечніка. Сяргея Уладзіміравіча...

    - А! I што?

    - Піша, у яго алергія на галубоў. Уяўляеце? Усё жыцьцё зьбіраў галубоў, і на табе, прыйшлося разьвітацца...

    - А ў каго памёр сын ад рака?

    - Ты не ведаеш, мусібыць, у Каральковай.

    - Чаму не ведаю? Я ў тваім музэі ўсіх ведаю.

    - Разумееце, на шыі ў хлопца з’явілаея быццам скула. Расьце і расьце, а не прарывае. Стаў скардзіцца, што дыхаць не можа. Павялі ў паліклініку. Там прапісваюць нейкія мазі. Мажуць. Нічога не дапамагае. Кладуць у абласную. Без выніку. Вязуць у Маскву. I раптам... такі жах. Хто б мог падумаць. Паўгода хлапчук паміраў.

    Арцём Іванавіч замаўчаў.

    - КолькІ я гаварыў, што Захарку ў Маскву везьці трэба! – раптам амаль крыкнуў Мікола. Арцём Іванавіч азірнуўся на яго. Твар у Міколы быў перакошаны, вочы пачырванелі, як у плоткі. У руках ён круціў вялікі хлебны нож. “Што ён, яшчэ выпіў, пакуль мы з Любай гаварылі?” - уразіўся Арцём Іванавіч.

    - КІнь гуляць нажом, - халодна кінула Люба.

    - Не, вы разумееце, - плаксіва павярнуўся Мікола да Арцёма Іванавіча, не выпускаючы з рук нажа, - як аб сьцяну гарох! Звозіць сюды, пакажа, з невукамі параіцца, а каб да сапраўдных дактароў, да вучоных - ніяк! I чаму, вы думаеце? Баіцца мужа аднаго пакінуць. Уяўляеце?

    - Пакладзі, я кажу табе, нож! - павысіла голас Люба.

    - Нож, нож... Не бойся, не парэжуся, ён тупы. Бачыш? - Мікола з сілай шпурнуў нож у падлогу, той урэзаўся ў фарбаваную дошку і, гайдаючыся, загудзеў, як пчала. - Гм, усё ж такі лезе. Але трэба будзе направіць, - прамармытаў, як сам сабе, Мікола і вырваў нож з падлогі.

    - Няўжо такая вострая дзюбка? - прытворна пацікавіўся Арцём Іванавіч. - Дай паглядзець.

    Ён вызваліў нож з шурпатых пальцаў Міколы, хвілінку паразглядаў і сунуў пад талерку далей ад Міколы.

    - Значыць, вы цяпер гарадзкія? - сказаў ён, каб перавесьці гутарку на іншае. - А мяне дык увесь час у вёску цягне.

    - Як ваўка ні кармі? - усьміхнулася Люба.

    - Пра тое і гутарка, што кармёжка так сабе. Ані бульбы, ані сала. I чаго вас сюды панесла?

    - А што, у раёне ў нас і бульба, і сала былі?

    - Але ж дом мелі куды лепшы... - Арцём Іванавіч абвёў вачмі хату. - I большы, і сьвятлейшы. Ды і гадоў на дваццаць маладзейшы...

    - Што зробіш. Каб такі, як у нас там быў, тут купіць, трэба ў раёне два прадаць.

    - Вы, Арцём Іванавіч, яшчэ не пра ўсё спыталі, - загундосіў раптам Мікола (Арцёму Іванавічу здалося ўжо, што ён засынае за сталом). - Памятаеце, кім яна была? Нам дырэктара РДК. А я? Я ж у аўтаінспэкцыі ўжо працаваў, на званьне рыхтавалі... А тут? Я - ізноў шафёр, яна... Як твая пасада завецца, ніяк не запамятаю? Мэтадыст... Чаго там мэтадыст? Адным словам, - махнуў ён рукой, - на сто рублёў меней.

    - Ты затое больш зарабляеш, - іранічна кінула Люба.

    - Дык, для чаго такія ахвяры? - Арцём Іванавіч быў гатовы за галаву схапіцца.

    - Дзеля ЗахаркІ, - паціснула плячмі Люба.

    - Ілжэш! - усхапіўся МІкола. У правай руцэ яго зноў быў заціснуты нож. - Дзеля Захаркі ў Маскву ехаць, а не сюды, I толькі табе з ім, а не нам усім! Дзеля рэўнасьці, падазронасьці тваёй - вось для чаго! Уявіце, Арцём Іванавіч: убіла сабе ў галаву, што я не на службе начую, а ў адной... Ну, ёсьць там адна. I вось, каб, значыць, начаваў дома, прымусіла і службу кінуць, і дом прадаць...

    - А што, нічога такога і не было? - падцяла вусны Люба.

    - Было, не было... У цябе не было, ці што? Ці мне дзяўчынкай дасталася! Ура! Наша мама дзяўчынка! - Мікола пайшоў упрысядкі.

    - Гэта ён п’яны. Цьвярозы ён сабе такога не дазваляе, - сказала Люба Арцёму Іванавічу, пільна сочачы за Міколам.

    - Я вам так скажу, Арцём Іванавіч: такога Атэлы ў спадніцы яшчэ і сьвет не бачыў. Ведаеце, што б тут было, калі б яна пачула, дзе мы з вамі сустрэліся?

    - Думаю, што нічога, - засьмяяўся Арцём Іванавіч.

    - Дарэмна думаеце.

    - А сапраўды, дзе? - з падазроным бляскам у вачах спытала Люба. Арцём Іванавіч пасьпяшаўся яе супакоіць:

    - Ды ў лесе, на тым баку.

    - А! Дык ты туды ўсё-такі езьдзіш? - крыкнула Люба, аж у Арцёма Іванавіча вушы заклала.

    - Езьдзіў і буду езьдзіць, калі начальства загадае!

    - Што ж яно табе загадала еёньня?

    - Службовая тайна!

    - Тайна? Службовая? Я пакажу табе тайну. ПакладзІ нож!!!

    Люба кінулася да МІколы. Той стўпіў крок назад, адвёў руку з нажом і глуха сказаў:

    - Не лезь... Перад Арцёмам Іванавічам кажу: не лезь... Кепска будзе табе і мне... Ува мне цыганская кроў... Я і зарэзацЬ магу...

    Ён перахапіў нож у руцэ так, каб біць ім знізу. Арцём Іванавіч ускочыў і стаў між імі:

    - Ды ты што? Мікола! Апамятайся! З нажом - на жонку?

    - Шчаку не падстаўлю... Ні левую, ні правую... Болей не падстаўлю. Раптам ён нібы ўпершыню ўбачыў Арцёма Іванавіча, схамянуўся, жаласна ўсьміхнуўся, зірнуў на нож і шпурнуў яго ў кут, Потым, цяжка ступаючы, як на мыліцах, рушыў у спальню. Было чутно, як чмякнуўся на ложак. Праз хвіліну завуркацела густое храпеньне.

    Люба села за стол насупроць Арцёма Іванавіча, не падымаючы вачэй. Доўга сядзелі моўчкі. Арцём Іванавіч не ведаў, не толькі, што гаварыць - што думаць.

    - Вось такі ён, калі нап’ецца, - нарэшце сказала Люба.

    - Дзіўна. Амаль што і не піў. Я, і то б, відаць, ад такога з глузду не з’ехаў.

    - Ён у арміі ў аварыю трапіў. Ці кантузіла - праўды не кажа.Тайна. Цяжкое страсеньне мазгоў.

    - А чаму ты тады піць не забараняеш? Прыехаў падпіты, а ты яшчэ і пляшку на стол.

    - Гэта ж дзеля цябе.

    - Быццам не ведаеш, што я непітушчы.

    - Ведаю, ведаю... Ну, па шчырасьці, я не дам - дадуць іншыя. Хай ужо лепш дома п’е. Цалейшы будзе. Ні з кім не паб’ецца, у міліцыю не трапіць...

    - Дарэмна ты, Люба. Гарэлкай да хаты прывучаеш? Як ката малаком. Паплачаш потым. Я б на тваім месцы п’янага і дадому не пускаў.

    - Як ты можаш быцьна маім месцы! Ты што, жанчына? - са злосьцю абрэзала Люба...

    Такія адведзіны ў Арцёма Іванавіча атрымаліся тым разам. Бадай што Любай тады ён застаўся больш нездаволены, чым Міколам. Навошта гэткія шэксьпіраўскія страсьці? З-за выпадковай сувязі мужа (калі тая яшчэ была) кінуць добрую пасаду, вырваць дзяцей і Міколу з прывычнага кола, перасяліцца ў горшую хату... А тут, у горадзе - што, не знойдзецца спадніцы для таго, хто яе шукае? Яшчэ і хутчэй... Што тады? Куды падасіся? Трэба было думаць, калі выходзіла за маладзейшага, а цяпер трымаць сябе так, каб куды ніпайшоў, усё ж дадаму вяртаўся. А яшчэ лепш - так, каб яму і да галавы не прыходзіла некуды ісьці...

    I на нож яна справакавала. Трымаў чалавек у руках тое, што трапілася пад іх, круціў. Ну і што? Укалоўся б ці парэзаўся - і кінуў. А калі праз хвіліну якую крычаць: нож... нож... пакладзі нож... аддай нож - то і не хочучы агледзіш, што ў тваіх руках рэч, якою можна і абараняцца, і нападаць. I ўсё ж... Як гэта ён прарыкаў? “Ува мне цыганская кроў... Я і зарэзаць магу...” Гэта праўда. Добры, мяккі, усьмешлівы, далікатны Мікола мог зарэзаць, калі напіўся, гэта бясспрэчна. А напіцца яму - як вераб’ю: “вогнегасьнік” на трох ды дзьве чаркі “каленвала” - і ён ужо мог падняць нож на маці свайго сына.

    Сумленьне было ачышчана, і заспакоены з меншага Арцём Іванавіч пакрысезаснуў.

                                                ДЫСПУТ НА АДВЕЧНУЮ ТЭМУ

    Недзе праз месяц, прыйшоўшы дахаты абедаць, Арцём Іванавіч агледзеў у паштовай скрынцы, акарама газет, паперку, у якой было напісана, што яму, Дабрэньку Арцёму Іванавічу, дасланы заказны ліст, па які ён павінен зайсьці ў паштовае аддзяленьне. Арцём Іванавіч скрывіўся - вось жа ўзялі моду, самі не носяць, хадзі да іх! - але што зробіш, пасёрбаўшы капусты, па дарозе на працу завітаў на пошту. Ліст аказаўся ад Манкіна Захара Карпавіча, і быў ён даволі тоўстым. Паціснуўшы плячмі, пра што такое стары мог гэтулькі напісаць? - Арцём Іванавіч сунуў яго ў кішэню паліто: не чытаць жа тут, пачакае.

    Ідучы, ён думаў, што спатрэбілася старому? Раптам яму падумалася, што да Захара Карпавіча, відаць, дайшло, што ён не лічыць Любу вінаватай, і дзед вырашыў яму папісаць пра гэта... Арцём Іванавіч разумеў, што гэта немагчыма, але ніяк не мог адкараскацца ад назольнай думкі. Лезла і  лезла сьляпіцай, як ні адмахваўся ад яе. ТолькІ як зьняў паліто і павесіў у гардэробе, палегчала трошкі.

    Ён, дарэчы, наўмысна распрануўся ў гардэробе, а не ў кабінэце, звычайна - каб ліст на адлегласьці быў. Але забыцца зусім на яго не змог, з-за чаго некалькі разоў адказаў Надзі не так, як трэба, зрэшты тут жа папраўляючыся.

    - Вы, здаецца, запрацаваліся, - засьмяялася нарэшце яна. I спахапілася: не з равесьнікам усё-ткі жартуе. – Прабачце.

    - Чаму? - ён і сам ужо пасьпеў прывыкнуць да дзяўчыны, як да Наташкі. Не крыўдаваў жа ён на Наташку, калі тая спрабавала на ім сваю падлеткавую дасьціпнасьць. - Кпіце, кпіце. Заслужыў.

    - Вы, здаецца, так запрацоўваецеся, што нават у кіно не бываеце, заахвочаная яго памяркоўнасьцю, яна рызыкнула яшчэ на адзін жарт.

    - Вы так думаеце? Чаму?

    - Вы ж ніколі ні пра якія фільмы не гаворыце, апрача тых, якія на блакітным экране ідуць.

    - Гм... - яна ўгадала, але Арцёму Іванавічу чамусь няёмка былі прызнавацца ў гэтым. – Я, калі хочаце ведаць, і ў тэатры бываю. Я, ганарыста задраў ён галаву, - калі хочаце ведаць, з самім Паваротнікавым знаёмы.

    - Праўда? - узрадавалася яна. - Дык у вас у тэатры блат?

    - Які блат?

    - Ну, наконт білетаў. Сёньня ж прэм’ера! “Восем закаханых жанчын”. Можа, уладзіце? Арцём Іванавіч!

    Арцём Іванавіч добра падумаў. Ці прыстойна гэта - лезьці да заслужанага артыста з білетам? Каб яшчэ знаёмства знаёмствам было, а то... Але Надзя так расчырванелася, так пацягнулася ўся да яго, так утаропіла свае блакітныя... Хто б на ягоным месцы схацеў паменшыць у гэтых вачах?

    - А што, у касе няма? - нерашуча спытаўся ён.

    - Якое там! Ужо тыдзень. А я і не падумала. Спазьнілася...

    - Добра. Паспрабуем, - ён пасунуў бліжэй тэлефон, але ў час прыгадаў, што з тэлефонамі робіцца ў тэатры. - Не. Лепш зайсьці туды пасьля работы. Згода?

    - Вядома!

    Яна яшчэ штосьці хацела сказаць, але Арцём Іванавіч ужо зрабіў выпадковы жэст рукой - маўляў, размова скончана, Надзя сьмешна сьцяла вусны, адвярнулася і лёгка пабегла з кабінэта ў залю.

    Трэба было б з работы пайсьці раней, але не даў дырэктар: кожны раз у яго ўзьнікала справа да Арцёма Іванавіча за паўгадзіны да канца рабочага дня, з-за чаго даводзілася ці раз праседзець у музэі лішнія пятнаццаць-дваццаць мінут. Так атрымалася і сёньня. Надзя цярпліва чакала.

    ВыйшлІ ў раньняй зімовай цемры, пад жоўтыя супрацьтуманныя ліхтары. Надзя амаль адразу пасьлізнулася і ўпала локцем на ледзь прысыпаны сьнегам асфальт. Прышлося ўзяць яе пад руку, каб болей гэтага не здарылася, Падначаленая штось шчабятала, а Арцём Іванавіч, якому зноў на сэрца лёг заказны ліст Манькіна, толькі не ў лад падтакваў.

    - Значыць, вы тэатрал?

    - Тэатрал? Ну, вядома.

    - Прэм’ер, зразумела, не прапускаеце?

    - Вядома, вядома. Як жа іх прапускаць.

    - Значыць, на сёньня маеце ўжо білет?

    - Вядома, вядома.

    Ніякага білета ў Арцёма Іванавіча не было, але хто сказаў “а”, мусіць гаварыць і “б”.

    - А з актораў нашых хто вам больш да спадобы?

    - Да спадобы? Паваротнікаў, вядома.

    - А Сівалап?

    - Як вам сказаць...

    Апошні раз Арцём Іванавіч быў на спэктаклі тры гады назад і ніводнага прозьвішча не памятаў, не тое што ігры.

    А з актрыс? Напэўна, Сямёнава?

    - Ведаеце, - знайшоў выйсьце Арцём Іванавіч, - я лічу, што наш тэатар - тэатар аднаго актора...

    - Паваротнікава?

    - Угу.

    - Ну, я з вамі не згодна... - працягнула Надзя. - Паваротнікаў, што там спрачацца, майстра... Але і Сівалап... і Сямёнава... Памятаеце у “Трыбунале”...

    Надзя не падазраючы дала Арцёму Іванавічу шанц пацьвердзіць яго захапленьне тэатрам – п’есу гэтую ён спэцыяльна хадзіў гладзець, бо з маладых год чуў прозьвішча аўтара-земляка. Але каго там грала Сямёнава? Дачку Калабка ці яго жонку? “Што варажыць, - вырашыў ён. - Маладой, зразумела, больш цікава сачыць за маладой акторкай”.

    - Я б не сказаў, што яна паводзіць сябе натуральна, калі на яе навальваецца паліцай...

    - Не, Сямёнава не Паліну іграе! Маці яна іграе!

    “Бадай ты спрах, - вылаяў сябе Арцём Іванавіч. - Яшчэ спрачацца палез. Мыкаў бы ды мыкаў шматзначна - і не ганіў бы аўтарытэту”.

    - А чаму вы падумалі, што я пра Паліну? Паліцай там і на маці навальваецца. Ну, не ў фізычным сэнсе, - “знаходлівы зьмей” – пахваліў ён сябе.

    - А! Прабачце. А я падумала...

    - Нічога, нічога. Бывае, - паблажліва прыняў ён прабачэньні.

    На гэтым мастацказнаўчы дыспут, на шчасьце, сам сабою перапыніўся, бо падышлі да тэатра. Арцём Іванавіч, пакінуўшы Надзю ля у калён, спачатку зьбегаў да касы - дарма спадзяваўся: сапраўды, там вісела шыльдачка “На сёньня білеты прададзены”. Прыйшлося дэманстраваць знаёмства з найвышэйшымі тэатральнымі сфэрамі. Тэпаючы да чорнага ўваходу, Арцём Іванавіч спадзяваўся, што можа Паваротнікава няма: захварэў ці паехаў куды. Не вельмі хацелася ўзнаўляць такое гаротнае знаёмства ды яшчэ дзеля білета “па блату”. Хто яго ведае, што можа падумаць чалавек?.. Іншая справа, калі б з букетам на юбілей ішоў... Але і даваць ход назад было позна. Бач, тэатралка якая. Не дастань білета таго - на ўсё жыцьцё бадай што, пакрыўдзіш. А як працаваць потым?

    - Вам каго? - строга спытаў той самы аднарукі хлопец.

    - Ды мы, Юра, - у час успомніў Арцём Іванавіч, як яго завуць, - да Апалёна Рыгоравіча. - Ён тут?

    Юра лыпнуў вачмі, пазнаў ці не - цяжка было сказаць:

    - Тут.

    - Дык можа, сходзіце па яго? Мы пачакаем.

    - Навошта вам тут сумаваць? Ідзіце ды самі шукайце.

    - А дзе?

    - Для пачатку - у грым-уборнай, на другім паверсе. А калі там няма - на сцэне, у залі, у калідорах... Адным словам, па ўсім тэатры.

    - Добра, - уздыхнуў Арцём Іванавіч і рушыў у тэатар, як на шыбеніцу. За сьпінай не дыхаючы шамацела балёневай курткай аб сьцяну Надзя. На пакоях у калідоры другога паверха ніякіх шыльдак не было, прыйшлося пытацца. Дзе грым-уборная Паваротнікава, ім паказала просьценькая жанчына з белымі рэдкімі бровамі і валасамі, гладка зачасанымі на прабор.

    - Сямёнава! - у захапленьні прашаптала Надзя, калі яна пайшла далей. Сямёнава азірнулася, сустрэлася поглядам з Надзяй і, апусьціўшы вочы, .усьміхнулася.

    “Бач ты, якая сур’ёзная, - ці то з ухвалой, ці то з іроніяй падумаў пра Надзю Арцём Іванавіч. - Калі для дзяўчыны галоўнае не вонкавы лоск, гэта - дзяўчына сур’ёзная. Але ці вялікае гэта шчасьце для дзяўчыны? - I тут жа абарваў сябе: - чым яна вінавата, сам напрасіўся білет здабываць!”

    - Уваходзьце! - пачуўся з-за дзьвярэй аксамітны голас. Арцём Іванавіч тузануў іх са страхам: вось будзе даруннак, калі і Паваротнікаў, як Юра, не пазнае. Можа, лепш прытрымаць Надзю ў калідоры, пакуль ён будзе называць сябе? Але, з іншага боку, жанчыну трэба прапускаць уперад... Выхаванасьць перамагла. Надзя ўвайшла сарамяжліва, пазіраючы спадылба. Арцём Іванавіч, які таксама ўпершыню завітаў у артыстычную грым-уборную, адчуваў сябе не на шмат сьмялей. Паваротнікаў стаяў ля акна, са скрыжаванымі на грудзях рукамі, а на крэсьле перад люстрам сядзела жанчына ў пясцовай шапцы, што нагадвала вялізны дзьмухавец.

    - А! Гэта вы! Добры вечар, добры вечар! - з ненатуральнай радасьцю кінуўся да Арцёма Іванавіча актор. Жанчына ў пясцовым дзьмухаўцу павярнулася, зьдзіўлена падалася наперад... Гэта была Люба.

    - Добры вечар, - прамовіла і яна, пераводзячы позірк з Арцёма Іванавіча на Надзю і назад.

    - Вечар добры, - нарэшце выціснуў і Арцём Іванавіч, хоць павінен быў вітацца першы, як той, хто ўвайшоў.

    - Вельмі рады, вельмі рады! Якім лёсам? - трос яго руку Паваротнікаў. - Спадзяюся, не на адну хвілінку?

    - Ну... Гэта ад вас залежыць, - сказаў Арцём Іванавіч, хоць першае, што зьбіраўся прамовіць, так і было падрыхтавана: “Мы да вас на адну хвілінку...”

    - Што ж, не буду вам замінаць, - яўна нездаволеная, Люба ўетала

    - Ага, ага, - усьцешана згадзіўся Паваротнікаў.

    - Да пабачэньня. I не крыўдуйце, Апалён Рыгоравіч: я да вас яшчэ зайду. Справа мая дзяржаўная.

    Люба яшчэ раз агледзела Арцёма Іванавіча і бедную дзяўчыну, што стаяла, як яблынька ў маразы, ні жывая, ні мёртвая. Выйшла і акуратна зачыніла па сабе дзьверы.

    - Ф-фу... - з палёгкай выпусьціў з сябе паветра актор, як лопнуты паветраны шар. - Вы мяне проста выручылі, даражэнькі. Ведаеце, што гэта за асоба? Гэта наш страхавы агент. Ужо каторы раз даводзіць мне, што я абавязан, так вось і дапякае: абавязан! - застрахавацца. Што страхаваць? Ні машыны, ні дачы. Адкуль яно ў працаўніка сцэны, што палову зарплаты выдаткуе на алімэнты, а рэштку - на гарэлку! Кажа: страхуй жыцьцё. Справа дзяржаўная. А ў мяне, наконт жыцьця, ці ведаеце, такія забабоны вось тут, - ён пастукаў пальцам па галаве. - Варта толькі яго застрахаваць - тут яму і канец. Уратавалі, даражэнькі, за гэта я вам што хочаце...

    - Нам шмат не трэба, - усьміхаючыся сказаў Арцём Іванавіч. - Адзін білет на сёньняшнюю прэм’еру - і мы квіты.

    - Ну, гэта для нас дробязь. А чаму адзін? Вас жа двое. Дый запрашэньні ў нас на дваіх.

    - Ды так вось... - замяўся Арцём Іванавіч, забыўшыся, што білет ужо “мае”.

    - Вось вам запрашэньне на дваіх, а адзін пойдзе ці два, гэта ваша справа. Раю схадзіць – п’еса цікавая, імпартная. Як жанчыны нашага брата ... - ён тыцнуў вялікім пальцам у падлогу.

    - Дзякуй. Не ведаю, як і дзякаваць, - Арцём Іванавіч перадаў паперку Надзі. - А самі вы іграеце сёньня?

    - Не! У гэтай п’есе - ніводнай мужчынскай ролі.

    - Нішто сабе, - зьдзівіўся Арцём Іванавіч.

    - Угу. Такая п’еса. Мужчына за сцэнай, але і голасу не падае.

    - Як цікава! - вырвалася ў Надзі.

    - Што цікава? Што мужчына голасу не падае?

    - Задума цікавая...

    - Як бы там ні было, у мужыкоў-актораў днесь, выхадны вечар. Будзем глядзець разам з вамі, гледачамі. Пасьля спэктакля - дыспут.

    - Пра што?

    - Пра мужчын і жанчын. Даражэнькі, раю прыйсьці! Што ж вы, дачушку адну на вячэрні спэктакль адпусьціце?

    Надзя пырснула, Арцём Іванавіч засьмяяўся:

    - Надзея Арцёмаўна - мая саслужывіца. Дарэчы, вялікая аматарка тэатра і ваша прыхільніца.

    - Гм... - сумеўся Паваротнікаў. - Ну і што ж? Саслужывіц таксама не варта адных у тэатар адпускаць. Асабліва такіх блакітнавокіх. – Надзя пачырванела. – А што аматарка - гэта надзвычай добра. Зводзяцца цяперашнім часам сапраўдныя аматары тэатра. Дзякуй, што вы ёсьць.

    Ён нахіліўся і пацалаваў дзяўчыне руку. Тая, відаць, гатова была праваліцца.

    - Мне трэба з вамі пагутарыць, а цяпер - няёмка, - шапнуў Паваротнікаў. Арцём Іванавіч зразумеў: Надзя перашкаджала, і не прасіць жа яе, каб выйшла.

    - А пра што? - шэптам спытаў ён.

    - Потым! Калі не прыйдзеце на спэктакль, зайдзіце заўтра.

    - Я, бадай што, прыйду, - падумаўшы, сказаў Арцём Іванавіч.

    - Тады - да спэктакля.

    - А дзе сустрэнемся?

    - Сядзець будзем побач, у дырэктарскім радзе.

    *

    Так Арцём Іванавіч, зусім не думаючы пра гэта ў абед, вечарам трапіў у тэатар. Дарэчы, для гэтага прыйшлося прызнацца Надзі, што пра білет збрахаў. Ён не спытаўся нават, ці не зьбіраецца яна запрасіць разам з сабой каго іншага. Відаць, нікога іншага быць не магло, таму што Надзя яўна ўзрадавалася, што па дадзенай Паваротнікавым паперцы пойдзе праз кантроль не адна. Дома Арцём Іванавіч пасьпеў толькі перакусіць і пераапрануцца, злашчасны ліст ад Манькіна так і не прачытаў, кінуў на стол. Наташка яшчэ не прыйшла са школы, Вера - з дзіцячага сада; ім Арцём Іванавіч пакінуў запіску, што ідзе на прэм’еру. Ён і сам не разумеў, чаму раптам вырашыў ісьці. Што мела большае значэньне: як падумае пра яго падначаленая, ці просьба артыста пагаварыць? Ці можа ўсё-ткі ліст старога, які не хацелася адкрываць?

    Так ці інакш, а без пяці сёмай ён ужо сядзеў у залі, дзе не быў тры гады, - на дырэктарскім радзе, і зьлева ад яго ўзвышаўся славуты артыст, а справа ледзь дыхала маладая і прывабная дама ў даўгой, толькі што не са шлейфам, сукенцы. Тут ужо ні ў кога не павярнуўся б язык назваць яе нейчай дачушкай.

    Згасла сьвятло. З абодвух бакоў раўнула страшная музыка, Арцём Іванавіч ледзь не падскочыў. А Надзя хоць бы хны – мабыць. прывыкла да падобных эфэктаў. Паваротнікаў - той і зусім пазяхнуў, адзначыў Арцём Іванавіч, у якога ад. сполаху галава крутанулася сюды і туды. Арцём Іванавіч супакоіўся і пачаў углядвацца ў сцэну.

    Сапраўды, на сцэне не было ніводнага мужчыны, затое жанчын - аж восем. Мяркуючы па імёнах, усе яны былі францужанкамі. Раніцой яны ўсталі ў сваім шыкоўным асабняку і чакалі, пакуль не ўстане адзіны мужчына ў доме. Адна з дам даводзілася гаспадару жонкай, другая - цешчай, трэцяя - сястрой жонкі, чацьвёртая - яго ўласнай сястрой, яшчэ дзьве – дачкамі, астатнія - аканомка і пакаёўка. Пакуль султан спаў у сваім пакоі, закаханыя ў яго жанчыны шчабяталі пра яго ўзьнёслае і зычлівае. Аж раптам пакаёўка зазірнула да гаспадара і ўбачыла, што ён ляжыць у сваёй пасьцелі не проста так, а з нажом у сьпіне, а пад ложам поўна крыві.

    Тут жанчыны пачалі весьці сьледства, хто б мог яго забіць, і з мілых дам ператварыліся ў вогненных фурый. Аказалася, што жонка даўно здраджвала забітаму з яго кампаньёнам; адначасова спала з тым кампаньёнам і сястра забітага, прычым выпрошвала ў брата грошы, каб даць іх палюбоўніку, а той аддаваў тыя самыя грошы другой палюбоўніцы - жонцы свайго кампаньёна... Арцём Іванавіч зусім заблытаўся, хто, каму і для чаго іх дае. Тым болей, што і цешча забітага нейкія грошы ці ў яго брала, ці то давала, ці то не хацела даваць... Забіты тым часам, здаецца, сам меў палюбоўніцу ў асобе пакаёўкі. Дачка забітага вярнулася з нейкай навучальнай установы цяжарная. Нічым у падобнае не замяшанай была, здаецца, толькі малодшая дачка, якая мела ўсяго пятнаццаць год. Ведучы сьледзтва, жанчыны галоўным чынам імкнуліся высьветліць, якая з іх была апошняй надоечы ноччу ў забітага. Пры гэтым яны сварыліся, як базарныя гандляркі. Гвалт на сцэне стаяў неверагодны, Дамы пішчалі, вішчалі, верашчалі, а цешча забітага час ад часу бухала і рыкала. Ад усяго гэтага Арцёму Іванавічу стала млосна. На шчасьце, далі заслону: скончылася палова спэктакля.

    Як ачуўшыся пасьля жудаснага сну, Арцём Іванавіч крыху пасядзеў: не рухаючыся, чакаючы, пакуль жыцьцё не вернецца ў цела. Тым часам вакол паўскоквалі, каб бегчы ў буфэт. Добра, што ён сядзеў у дырэктарскім радзе, а то прыйшлося б бесперапынна ўставаць, каб даваць галодным дарогу. Перад дырэктарскім жа радам быў шырокі праход ад адных да другіх дзьвярэй у глядзельную залю. Тут твае ногі нікому не перашкаджалі, нават калі іх выцягнеш на поўную даўжыню.

    А Паваротнікаў, аказваецца, ужо ўстаў. Галянтна нахіліўся да НадзІ:

    - Можа, дама не запярэчыць, калі я яе саслужыўца зьвяду на некалькі хвілінак?

    - Што вы! - запунсавела Надзя, нават рукі падняла да грудзей.

    - Ну-с, тады...

    Актор узяў Арцёма Іванавіча пад руку і павёў з глядзельнай залі. Арцёму Іванавічу аж стала няёмка: так шмат людзей віталіся з Паваротнікавым, а атрымлівалася, і з, ім. Апалён Рыгоравіч не пасьпяваў кланяцца.

    - Ну, як відовішча? - спытаў ён, іранічна прыжмурыўшы вока.

    - Як вам сказаць... - не рашыўся Арцём Іванавіч.

    - Рэжце праўду-матку, я ж у ім не заняты.

    Але і цяпер Арцём Іванавіч на “праўду-матку” не адважыўся:

    - А вам?

    - Сапсавалі! - гучна сказаў актор, аж сёй-той да яго павярнуўся. - Восем закаханых дурніц разам з дзевятай - рэжысёрам. Ну скажыце, як гэта можна - камэдыю рабіць дэтэктывам?

    - Камэдыю? Штосьці я нічога камічнага і не заўважыў.

    - Вось іменна! Не заўважылі. А ці ж гэта не камэдыя? Восем жанчын без юрыдычнай адукацыі вядуць сьледзтва. Ці ж гэта не сьмешна?

    - Даволі-такі сьмешна, - згадзіўся Арцём Іванавіч.

    - Дзіва што! А яны? Не хочуць, ці бачыце, каб з іх сьмяяліся. Ух, як жанчына не любіць, калі з яе сьмяюцца! І не мае значэньня, што не з яе, а з яе пэрсанажу сьмяюцца. Вось яна, жаночая псыхалёгія.

    - Ну... Ці варта абагульняць кожны выпадак?

    - Ах вы, вораг абагульненьняў! Уцякайма.

    - Чаму? - разгубіўся Арцём Іванавіч.

    - Ат, спазьніліся. Цяпер усёроўна. Можна не ўцякаць.

    Ён ухіліў галаву, крыхуніжэй, чым раней. Арцём Іванавіч зірнуў, каму ён кланяецца - крокаў за дваццаць, ад калёны стаяла Люба ў чорнай бальнай сукенцы, з веерам. Пакланілася па чарзе абодвум і пайшла за калёну.

    - Я чаго вас прасіў прыйсьці, - панізіў голас Паваротнікаў. - Я пра яе хацеў пагаварыць. Не магу зразумець, чаму яна за мной ганяецца? Разумееце, самым форменным чынам.

    - Што ж дзівіцца! Ваша папулярнасьць... - з прыкрасьцю кінуў Арцём Іванавіч.

    - Што ёй ад мяне трэба?

    - Чаго адзінокай жанчыне патрэбна ад мужчыны?

    - Жартуеце. У такім узросьце?

    Прынамсі, майго дырэктара гэтая дама, здаецца, ужо ачмурыла.

    - Ну, са мной у яе гэты нумар не выйдзе! Я заўважаю жанчын не старэйшых за трыццаць. Але, даражэнькі, баюся, што вы памыляецеся. Тут падкладка, баюся, іншая. Мне казалі, што гэта тая самая жанчына, што забіла нашага шафёра, гэта значыць, вашага таварыша.. Праўда?

    Арцём Іванавіч кіўнуў.

    - Што, як яна і ў мяне зьбіраецца... пекануць?

    - За што і навошта? - засьмяяўся Арцём Іванавіч.

    - Вось пра гэта я і думаю... Ну, за што - гэта болей-меней зразумела. За тое, што да следчага хадзіў.

    - I вы хадзілі?

    - Хадзіў і расказаў пра таго шафёра, які нас вазіў... А вы?

    - I я.

    - Гэта добра. Цяпер яны адмахнуцца не змогуць. А навошта? Таксама ясна. Каб я не трапіў на суд.

    - А якая ёй ад таго шкода? Ну, паўторыце, што ад Рамана чулі. Але ж самі вы там не былі.

    - Памыляецеся, даражэнькі! Я ж хадзіў туды наступным ранкам. Каб паведаміць, што Манькін памёр. I ведаеце, што сказала яго дачка?

    - “Дзякуй богу”?

    - Менавіта! Пра гэта сьледчаму я таксама сказаў.

    - А які, даруйце, у гэтым крымінал?

    - Як “які крымінал”! Дачка гаворыць “дзякуй богу”, што бацька памёр і ніякага крыміналу?

    - Вядома, нядобра, але за такое не судзяць.

    - А чаму яна так сказала?

    - Відаць, дапёк татка... Дзяўчына ж дзіця яшчэ, неразумнае.

    - Можа, вы і маеце рацыю, - паспакайнеў актор.

    - Можа, яна б хацела вам расказаць, як усё адбылося, каб вы лепш пра яе думалі? Не спрабавала?

    - Не.

    - Не адпуджвайце яе ад сябе, яна і адважыцца. Тады і вам спакайней будзе.

    - Значыць, лічыце, што баяцца не варта?

    - Абсалютна.

    - Ну што ж, дзякуй. Пралілі вы мне бальзам. Да пабачэньня” - актор працягнуў вялікую белую руку. - Жадаю прыемнага вечара.

    - Як?! Вы не застанецеся на другую дзею?

    - Хай яе пацукі глядзяць. Сапсавалі, спадніцы!

    I Паваротнікаў пашыбаваў да невысокіх дзьверцаў, што вялі на службовую палову тэатра. Арцём Іванавіч усьміхаючыся паглядзеў яму усьлед і пайшоў у дырэктарскі рад. Надзя, відаць, так і не ўставала з крэсла. Арцём Іванавіч аблаяў сябе, што нічога не ўзяў у буфэце - хаця б цукерак, калі не марожанага. Але, з другога боку, у глядзельнай залі тэатра, здаецца, нават цукерку смактаць непрыстойна? Вось быў бы сорам - прыстаць з ледзянцамі да такой тэатралкі!..

    Зноў па абодвух вушах кувалдай ударыла музыка. На сцэне зьявіўся пісталет. Цяпер жанчыны не толькі сварыліся, але і лупілі з яго адна ў другую, на шчасьце, кожны раз міма. А пад канец выявілася, што іх каханы мужчына зусім і не забіты. Гэта было прыдумана яго малодшай дачкой, каб паглядзець, што яны ўсе будуць рабіць, і ён на такую гульню згадзіўся, бо для яго такая праверка, відаць, аказалася яшчэ больш цікавай, чым для дачкі. А калі малодшая абвясьціла расхрыстаным ад сварак мегерам, што бацька жывы, той узяў ды і застрэліўся за дзьвярыма, так і не паказаўшыся гледачам. Арцём Іванавіч аднаго не мог уцяміць, як ён мог застрэліцца, дакладней, з чаго, калі адзіны ў асабняку пісталет заставаўся ў дам.

    Спэктакль скончыўся, у зале запалілі сьвятло. На сцэну да артыстак нарэшце выйшаў мужчына, але гэта быў не пэрсанаж п’есы, а дырэктар тэатра, які абвясьціў, што згодна з новымі тэатральнымі павевамі пачынаецца дыспут.

    Арцём Іванавіч зірнуў на гадзіньнік і тут жа прыкрыў яго рукавом, успоніўшы, што ў тэатар гадзіньнік браць непрыстойна. Але Надзя яго мітусьлівы рух заўважыла:

    - Вы, відаць, сьпяшаецеся? Дык ідзіце. Я разумею.

    “Ідзіце, - сярдзіта перадражніў у думках Арцём ІванавІч. - Як жа я пайду без цябе, калі ў нас паліто на адным нумарку?”

    НІчога, - сказаў ён. - Час церпіць. Паслухаем, што людзі скажуць. Тым часам на сцэне паявілася яшчэ адна жанчына, хоць і расфранчаная, але не прынцу да пары: даўгалыгая, насатая і амаль без грудзей, што пышнаю кофтай маскіравалася не надта ўдала. “Вось не думаў, што ў артысткі можа такая страхалюдзіна пралезьці”, - пасьмяяўся Арцём Іванавіч.

    - Для пачатку, - паказаў на яе дырэктар, - наш чарговы рэжысёр, рэжысёр пабачанага вамі спэктакля Ала Герадотаўна падзеліцца думкамі пра яго сцэнічную задуму і мэту, якую ставіў перад сабой сцэнічны калектыў.

    “Рэжысёр. Вось якім чынам яны укручваюцца”.

    Герадотава дачка ступіла да краю сцэны, начапіла на нос акуляры, якія здабыла ці не з рукава, і строга агледзела залю:

    - Для пачатку я хацела б азнаёміць паважаную публіку з такім цікавым дакумэнтам.

    Аднекуль з той жа крыніцы, што і акуляры, на свет зьявІўся ладны жмут паперы.

    - Лябараторыя навуковых дасьледаваньняў пры дзяржаўным інстытуце тэатра распрацавала крытэрыі, якімі ў адносінах да артыстаў павінен кіравацца рэжысёр пры стварэньні сцэнічнага калектыву, здольнага вырашаць сур’езныя сцэнічныя задачы. Гэтымі як раз крытэрыямі мы і кіраваліся, калі стваралі наш невялічкі, але сур’ёзны калектыў для выканьня дадзенай п’есы. Крытэрыяў гэтых семнаццаць. Я вам цяпер іх зачытаю, а вы ўдумайцеся ў іх. Удумайцеся сур’ёзна... Пункт першы: адносіны да тэатру ўвогуле...

    Яна адарвала вочы ад паперы і падняла галаву, сьвідруючы вачмі залю. За плячмі Арцёма Іванавіча хтосьці спалохана вохнуў.

    - Пункт другі: адносіны да ўласнага тэатра...

    Глядзельная заля, засьпетая зьнянацку, пачала паціху ачомвацца і скемліваць, што яе чакае. Тыя, што сядзелі бліжэй да дзьвярэй, асьцярожна пасунуліся да іх.

    - Пункт трэці: адносіны да абранай п’есы, - працягвала Герадатотаўна, гіпнатычным позіркам акулярнай змяі марозячы ўцекачоў, але тыя пацепваючы плячмі, усё ж зьнікалі за дзьвярыма.

    - Пункт чацьвёрты: адносіны актораў адзін да аднаго...

    Каля ўваходаў закруціліся віры. З задніх, высокіх радоў скакалі праз дзьве прыступкі. Арцём Іванавіч з надзеяй зірнуў на Надзю: а можа? Але тэатралка яшчэ і ў сьпінку пярэдняга крэсла ўчапілася. Ясна было, што з месца яе не скрануць. Арцём Іванавіч уздыхнуў і заплюшчыў вочы.

    - Нічога, таварышы! - вярнуў яго ў прытомнасьць бадзёры голас дырэктара. – Сёй-той пайшоў, затое тыя, хто застаўся - несумненна, сапраўдныя аматары тэатра. Дык і будзем вырашаць нашы пытаньні зацікаўлена і прафэсійна. Працягвайце, Ала Герадотаўна.

    - Пункт пятнаццаты: адносіны да тэатральнага мастацтва старажытных грэкаў...

    “На адзінаццаць пунктаў адключыўся. Вось гэта накдаўн. Ды не, які там накдаўн! Ужо на ліку “дзесяць” судзьдзя накаўт абвяшчае!” - пасьмяяўся з сябе Арцём Іванавіч.

    Па хуткім часе прагучаў і семнаццаты пункт, але на гэтым справа і скончылася: аказалася, ёсьць і іншыя, якіх навукова-дасьледчая лябараторыя не ўлічыла і якія Герадотаўна выявіла самастойна.

    - Пункт дваццаць дзевяты: адносіны артыстаў да кінэматографу дынамічнага - гэта значыць рухомага, і статычнага - гэта значыць нерухомага, як яго звычайна завуць - дыяфільму. Менавіта такімі крытэрыямі наш сцэнічны калектыў і кіраваўся.

    Рэжысёр зрабіла плаўны жэст рукой у бок акторак, што расьселіся паўколам, падышла да вольнага крэсла і нечакана села, Заля, што настроілася ўжо на доўгую казань папярхнулася, а праз хвілінку ўзарвалася ўдзячнымі воплескамі.

    - Цяпер паслухаем мастацтвазнаўцу, - шматзначна, ўсьміхаючыся, прасьпяваў дырэктар.

    Мастацтвазнаўца, жанчына пад трыццаць пяць, пульхная і з-за стогу валасоў на галаве газападобная, падумацца на сцэну не стала, а заняла пазыцыю перад ёю. Але народу перад Арцёмам Іванавічам здорава парадзела, і яе было відаць амаль да паса.

    - Што, таварышы, можна сказаць? - пачала мастацтвазнаўца. – Перш-наперш, трэба сказаць дзякуй. I, таварышы, не толькі тэатру. Перш-наперш трэба сказаць дзякуй аўтару, хоць ён нас і не пачуе. Пішучы п’есу дваццаць год назад, аўтар, таварышы, нібы прадбачыў нашу цяперашнюю праблему, Я, таварышы, кажу не пра тую праблему, якая адлюстроўваецца ў п’есе. Я, таварышы, кажу пра праблему нашага тэатра. Не канкрэтна нашага тэатра, у якім мы з вамі сёньня знаходзімся, а нашага тэатра наогул. Савецкага тэатра. Так-так, дарагія таварышы, праблема фэмінізацыі тэатра ўладна стукае ў дзьверы. Тэатар фэмінізуецца, як раней фэмінізавалася школа, як раней фэмінізавалася мэдыцына. Мужчына ў тэатар не ідзе, як у глядзельную залю, так і на сцэну. Ды і вы самі бачыце, ці шмат сярод нас мужчын? Зразумела, яны яшчэ ёсьць, і, - яна іранічна ўсьміхнулася, - слава і гонар ім, але колькі іх? Давайце, палічым, таварышы! На дваццатым радзе я бачу двух, -мастацтвазнаўца пакланілася тым, што сядзелі на дваццатым радзе, - і на дзевятым - аднаго... - Тут яна пакланілася Арцёму Іванавічу. Арцём Іванавіч сумеўся і адвярнуўся. - Бачыце, што робіцца? А нашу, таварышы, аўтары зусім не ўлічваюць гэтага. Пішуць п’есы, напрыклад, і пра Айчынную, і грамадзянскую, і тую Айчынную, - з Напалеонам. Ці, дапусьцім, пра першапраходцаў, пакарэньне Сыбіры. Я, таварышы, не падумайце, не супроць такіх п’ес, але ж вы падумайце самі: якія ў іх ролі? Мужчынскія, таварышы, толькі і толькі мужчынскія. Што ж рабіць акторкам, калі рэпертуар складаецца адно з такіх п’ес? Можа, іграць мужчын?

    Яна ўзмахнула рукой і з сарказмам шчоўкнула пальцамі.

    - I вось – п’еса. Адразу восем жаночых роляў. Мужчынскіх - ніводнай. Тыпова француская галянтнасьць. Мужчына ёсьць, але, як і ў жыцьці часьцяком - ён за сцэнай. (Спачувальны сьмех у залі). Якая прастора для творчасьці! I трэба сказаць, нашы чароўныя акторкі карыстаюцца ёю на ўсе сто працэнтаў. Я яшчэ дадала б, здавалася б, дробную, але надзвычай важную дэталь: касьцюмы. Гэтым разам наш тэатар здолеў апрануць акторак так, што на іх немагчыма глядзець без захапленьня. Асабліва хачу адзначыць Сюзан, гэта значыць, Нону Мілаходаву. Яна апранута менавіта так, як павінна быць апранута незамужняя жанчына яе год. Сапраўдны, сапраўдны шарм.

    - А я лічу - дрэнь п’еса. I гэтага вы каляровымі штанамі не закрыеце! - пачуўся зьверху суровы бас.

    - Што вы такое гаворыце! - ускінулася мастацтвазнаўка. - Як у вас язык павярнуўся! Гэта ж сучасная клясыка, а вы - дрэнь!

    - Хай сабе і клясыка, калі вам так хочацца, а я вам кажу - дрэнь!

    - Ці ж можа быць клясыка дрэньню?

    - Можа!

    - Ды чаму, уласна кажучы? Чаму? Вось вы выйдзіце, калі ласка, сюды, бліжэй, і скажыце так, каб вас чулі: чаму?

    - I выйду!

    За плячмі Арцёма Іванавіча, з енкам, як пад статуяй камандора, зарыпелі прыступкі, і не пасьпеў ён вокам міргнуць, як побач з мастацтвазнаўкай намалявалася другая дама. - А Арцём Іванавіч думаў, што гэта адзін з тых, што сядзелі ў дваццатым радзе! - На галаву вышэйшая за вучоную і, галоўнае, удвая таўшчэйшая. Адразу стала ясна, што такую магутную, незнаёмую ні з ачковай, ні рысавай, ні якой бы там ні было дыетай, субтыльнай тэатразнаўцы нізавошта не перамагчы. Але яна, відаць, гэтага не зразумела і працягвала пырхацца:

    - Ну, дык што ж вы такое можаце сказаць супроць п’есы?

    - Што я скажу - усе пачуюць.

    Аратарка прыняла позу, што навечна замацавана карыкатурыстамі за базарнымі гандляркамі - рукі ў бокі, падбародзьдзе ўперад:

    - Бабы! Што мы бачым у гэтай п’есе? Аднаго мужыка даглядаюць восем жанчын. I нібыта так і трэба. ЦІ правільна гэта?! Ці можам мы на гэта згадзіцца?

    - Як вы ацэньваеце мастацкі твор! Якою мовай! - абурылася мастацтвазнаўка.

    - Апанэнтка зьмерала яе пагардлівым поглядам:

    - Жанчына! Вы мне рот не заткнеце. Я плаціла за білет, не тое, што вы, і маю права на ўласную думку. I мая думка такая: не наша гэтая п’еса. Прама скажу: не савецкая, гэтая п’еса.

    - А хто спрачаецца? Істотна! Француская п’еса! - фыркнула мастацтвазнаўка. Апанэнтку гэта не зьбянтэжыла:

    - Жанчына! П’еса можа быць і француская, але савецкая. А можа быць і напісана ў нас, але не савецкая. Галоўнае - не нацыянальнасьць аўтара, а што ён прапаведуе. А што прапаведуе гэты?

    Яна набрала паветра ў грудзі столькі, што тыя выпнуліся, як рыцарскія дасьпехі.

    - На што намякае п’еса, або дакладней, прама гаворыць? Восем жанчын давялі мужчыну да самагубства. Да чаго ж яна заклікае? Ды да таго ж самога, сумна славутага: беражыце мужчын! Беражыце! Бачыце, якія яны далікатныя, слабенькія! Ледзьве што не так - і пісталет да скроні! Ах вы бедненькія нашы, мужчыначкі! Дзетачкі нашы ружовенькія! Парсючкі вы нашы! - на апошніх словах аратарка ўзьняла ўгору сьціснутыя кулакі.

    Арцём Іванавіч закруціўся на крэсьле, зірнуў на Надзю. Тую, відаць, разьбіраў сьмех - аж прыціснула хустачку да вуснаў.

    - Беражыце, іх, беражыце! Яны, ці бачыце, раней паміраюць. Аж на пяць год. А завошта іх берагчы? За тое, што п’юць ды кураць ды па незамужніх бегаюць?

    - Правільна, цётка, правільна! Дай ім дыхту! - пачуўся вясёлы мужчынскі голас з дваццатага рада. Заля на гэту кпіну азвалася гулам абурэньня.

    - I дам! Я вам, галубкі, пакажу, чаго вы вартыя. Што такое сёньня мужчына? Эх, вы! - павяркулася яна да акторак. - Каго бераце пад крыльца? Гэта ж паразыт! Ён і заўжды быў паразытам, але раней, да эпохі НТР, хоць дровы калоў. А цяпер дроў не трэба!!! I што ж ён робіць? Нічога!!! Прыходзіць з работы, дзе таксама нічога не робіць, бярэ газэту, сядае ў крэсла, уключае тэлевізар і адным вокам глядзіць яго, а другім чытае! І засынае!!! А ты, што таксама прыйшла з работы, у гэты час стаіш за малаком і мясам, калі яно ёсьць, думаеш, думаеш, чым яго карміць, а потым корміш, і ён гаворыць, што нясмачна! I кладзецца спаць! А ты яшчэ дзяцей укладваеш! А ранкам раней за ўсіх устаеш! I зноў яго паразыта, корміш!!!

    Арцём Іванавіч сумеўся, бо за словамі аратаркі нечакана ўбачыў свой партрэт.

    - Можа, дама трошкі і перабольшвае, - паднялася бліжэй да сцэны другая жанчына ў чымсьці бліскучым, - але вымушана адзначыць, што ў шмат чым яна і мае рацыю. Сапраўды, сучасны мужчына стаў надзвычай інэртны. У яго няма ніякіх імкненьняў. Гэта датычыць не толькі тых, каму не трэба калоць дровы, але і вясковых. Мне нядаўна давялося пабыць у адной вёсцы. Усе вы, не сумняваюся, ведаеце, што вёска зараз жыве выдатна. Можна сказаць, у раскошы. Тое ж самае і малако, і мяса сваё! Ды яшчэ і грошы атрымліваюць. Але сказаць, што зусім няма дэфіцыту, нельга. Але на што б, вы думалі, там дэфіцыт? Не паверыце. На нявест! Уяўляеце? Канчаюць школу разам, дзяўчаты і хлопцы, дык дзяўчыты - адна ва ВНУ, другая ў тэхнікум, трэцяя - хоць на кухарскія курсы, а ўсё ж такі некуды едзе і паступае. А гэтыя дурні - ні здольнасьцей, ні жаданьня. Адзін самагон у галаве. I - уяўляеце? - застаюцца ў вёсцы сваёй, без спэцыяльнасьці і без жанок, бабылямі!

    - Гэта што! - ускочыла яшчэ адна, адзаду Арцёма Іванавіча. - У газэце сёньня чытала: дзяўчаты хлопцаў лупяць!

    - Як гэта? - не паверылі справа ад Арцёма Іванавіча.

    - А так! Як раней хлопцы дзяўчат лупілі! Кулакамі! А што вы думалі? Дзю-до, каратэ! У завулку цёмным дзе-небудзь зловяць дый на горкі яблык. А тыя, размазьні...

    Заля зноў загула.

    - А хто вінаваты? - разьлёгся крык. - Яны, паразыты, бацькі так званыя! Палец аб палец не ўдараць, каб з сына зрабіць сына!

    - Што яны для дзяцей робяць?!

    - Толькі тое і робяць, што іх робяць! А гадуюць маткі!

    - Я вам так, бабачкі, скажу, - зноў узяла слова тая, што паставілі на месца мастацтвазнаўку. - Лянота іх - не самае горшае. Хай бы нічога і не рабілі, спалі ад раньня да вечара, абы не пілі.

    Далей Арцём Іванавіч ужо не азіраўся на тых, хто гаварыў, каб не скруціць шыю - воклічы так і пасыпаліся і ззаду, і сьпераду:

    - Што праўда, то праўда!

    - Усю зарплату, лічы, на гарэлку пускаюць!

    - Кожны дзень яму прычына: то дзень рыбака, то гарняка, то мэліярацыі, то каапэрацыі!

    - I куды вярхі глядзяць, пра што думаюць? Навошта гэтыя дні? I без іх п’янства хапае!

    - Таварышы, таварышы! - паспрабаваў перакрычаць дырэктар. - Па-мойму, мы адхіліліся ад тэмы дыспуту! I вельмі адхіліліся. Давайце вернемся да сваіх баранаў!

    - А ці ж мы не пра бараноў гаворым? I не пра сваіх хіба? - раўнул на яго завадатарка. У залі разьляглася авацыя.

    - А я так скажу, - прапішчалі недзе паблізу Арцёма Іванавіча. Хай бы яны і пілі, але дома. Гэта ўсё ж такі спакайней. Бо хоць і нап’ецца, а нікуды не дзенецца, у выцьвярэзьнік не трапіць і штраф не будзе плаціць.

    - Пад машыну не сунецца!

    - I не замерзьне пад плотам!

    На хвілінку заля змоўкла, відавочна, вычарпаўшы ўсе аргумэнты. “Няўжо канец?” - узрадаваўся Арцём Іванавіч. Але ён памыляўся.

    - Усё гэта, дзевачкі, лухта, - прашамкала бабулька ў белай хустачцы. – П’юць - гэта яшчэ палова бяды! На тое і ёсьць гарэлка, каб яе хтось піў. Дый не так яно важна, дзе п’юць: дома або ў карчме ці ў такіх жа, як самі. Галоўнае, дзевачкі, каб яны, гэта самае, мужыны, нашы, значыць, дзе б яны не пілі, але ж начавалі дома. Каб, гэта самае, нашымі ўсё ж такі заставался, а не суседчынымі. Наконт гэтага пільнуйце.

    Заля застагнала:

    - Як жа яго ўпільнуеш?

   - Гэта ж той самы воўк, якога як ні кармі...

    - Што там воўк! Воўк, як Фарлі Моўэт піша, усё жыцьцё з адной ваўчыцай жыве, калі тая загіне, з іншай не сыходзіцца. Сабака! За любою сучкай так і бяжыць.

    - Сабака. Сабака ўсё ж такі ведае, калі зіма, а калі лета. Гамадрыл! Далібог, гамадрыл! Павіян-гамадрыл, У гэтых - ці ведаеце - гарэм. I ні ўдзень, ні ўночы не даюць яму спакою. Кругленькі год!

    - Мадамачкі! - зноў азваўся дваццаты рад. - Падбіралі б выразы! Вы ж у тэатры, а не ў жаночай лазьні.

    Зала спачатку папярхнулася, а потым узарвалася гудам абурэньня.

    - Во, яшчэ пра лазьню нагадалі. Я вам, бабачкі, раскажу, што на тым тыдні было. Мыемся ў лазьні, і раптам - урываецца цэлы статак мужчын! Аказваецца, мужчынскае аддзяленьне на рамонт паставілі, дык яны - у наша! Не дачакаўшыся нават, пакуль выйдзем! Бачыш, чысьцёхі якія, не церпіцца ім памыцца! Па месяцу ў лазьню не ходзяць... - зачасьціла адна ля сцэны.

    - Бачыш, як іх на голых цягне!

    - Ні сумленьня, ні сораму!

    - Які там сорам! З ЗАГСа з ім ідзеш, і то на сустрэчных баб азіраецца.

    - А ўжо як зацяжарыш, то хоць яго путай, каб да якой-небудзь не зьбег. Ты не можаш, а яму, маўляў, трэба.

    - А ўжо як пад сорак табе, - перакрыла ўсе іншыя галасы завадатака, - вось калі пачынаецца! Тут яго і на ланцугу не ўтрымаеш! Што тут незразумелага: ты да сарака з дня ў дзень як карла ўпіраесься, недасыпаеш, а ён адсыпаецца, ад’ядаецца. Вось і сьпіш цяпер, а яму не сьпіцца. Ляжыць пад бокам, зараза, а сам думае: дзе б яму такую знайсьці, маладзейшую, каб адразу прачыналася, як ён прачнецца? I знаходзіць, між іншым! Знаходзіць.

    I аратарка выцягнула магутную руку ў напрамку Арцёма Іванавіча. Тут жа на ім сышліся дзесяткі позіркаў. Як праменьні за лупай. Аж Арцёму Іванавічу горача стала.

    - Жонка дама бялізну мые, ці можа нават дзе-небудзь у бальніцы хвораму посуд нясе, а такі герой у кіно ці яшчэ куды... У тэатар...

    Руку абвінавацелька апусьціла, але погляду, як і ўся астатняя заля, з Арцёма Іванавіча не звадзіла. “Чорт ведае што... - сьцяўся ў камяк ён. - Чаго прыстала? Няўжо ў мяне на ілбе напісана нявернасьць да жонкі?”

    - У тэатар. З якой-небудзь такой, маладзейшай гадоў на пятнаццаць. Круціць беднай галаву - закахаўся, маўляў, да вушэй. А той - што? Знаходка! Не стары, адгадаваны, але ўжо са становішчам, зарплатай, можа, ступеньню нават. Дзеці, глядзіш, дарослыя, алімэнтаў плаціць не трэба. Чым не жаніх? Стараваты? На дваццаць гадоў хопіць...

    Пры апошніх фразах Арцёму Іванавічу стала лягчэй, і ён падняў галаву. Аказалася, цяпер усе глядзелі не на яго, а на Надзю, на якую ён і забыўся. “Дык вось чаму... Убачылі, што сяджу з маладой, і вырашылі... Ха-ха! - засьмяяўся ён у думках і тут жа абарваў сябе, бо Надзя - ён добра бачыў - сядзела ні жывая ні мёртвая.

    - Давайце пойдзем... Позна ўжо. Дый нецікавы дыспут выйшаў, - шапнуў ён, наўмысна робячы выгляд, што не разумее, пра каго ідзе гутарка.

    - Давайце... - пакорліва кіўнула яна, устала і пайшла да выйсьця. Арцём Іванавіч счакаў, нібы прыкрываў адступленьне, і рушыў усьлед, калі яна ўжо схавалася за дзьвярыма.

    - Ага! Дапякло! - пераможна ўсадзіла завадатарка яму ў плечы апошняе, што ён яшчэ мог чуць...