ЎЎЎ 4. Іван Ласкоў. Чорт ведае што. 4. Койданава. "Кальвіна". 2022.

                                  ШЭРЛЯК ХОЛМС І МАЁР ЗНАМЕНСКІ Ў АДНОЙ АСОБЕ

    - Га, таварыш Дабрэнка? Добрай раніцы.

    Арцёма Іванавіча зьдзівіла, што судзьдзя, хай сабе і не зусім дакладна, але запамятаў ягонае прозьвішча. Дый Дабрэнкам яго называлі ці раз нават тыя, хто, здавалася б, даўно павінен прывыкнуць.

    - Што вас прывяло?

    Судзьдзя пазіраў строга, як і належыць судзьдзі - відаць, па ўкаранёнай звычцы судзіць і раздаваць пакараньні.

    - Ды вось, - затаптаўся Арцём Іванавіч; - здаецца, я, як прадстаўнік пацярпелага боку, маю права азнаёміцца са справай...

    - Маеце, - судзьдзя яшчэ больш нахмурыўся. - Дык вы што ж, не згодны з рашэньнем суда? Будзеце падаваць на касацыю?

    - Не тое каб не згодзен, але...

    - Маеце сумненьні?

    - I сумненьняў асаблівых не маю. Але, разумееце, я ж не сапраўдны і пацярпелы бок. Я нават не радня забітаму, у суд прыйшоў па даручэньні. Цяпер я павінен напісаць чалавеку, які даручыў, як ішоў суд, што гав\варылася, якія былі доказы, што Люба... ну, Базунова, не вінавата. Пры гэтым я павінен спасылацца на справу. Калі стары зразумее, што я яе і не гартаў, ён можа гэта вытлумачыць. неяк па-свойму.

    Твар у судзьдзі разгладзіўся.

    - Ну што ж, пагартайце. Толькі вы павінны ведаць, што выносіць справу з памяшканьня суда не дазваляецца, а ў нас умовы непрыдатныя. Бачыце самі.

    - Нічога, як-небудзь! Я хоць на падвоканьні...

    - Гэта было б ужо занадта. Маша, ачысьціце таварышу Дабрэнку стол і дайце крэсла.

    Маша - тая самая сакратарка, што вяла пратакол на паседжаньні ў пятніцу - пераклала паперы з аднаго краю стала на другі, вызваліўшы такім чынам палову яго, падсунула хісткае крэсла. Потым са свайго стала, гэтак жа заваленага, дзе яшчэ стаяла і машынка, ўзяла даволі пульхную папку і падала Арцёму Іванавічу:

    - Я вас прашу толькі акуратней, бо частка дакумэнтаў яшчэ не падшытая.

    - Добра, дабра! - з гатоўнасьцю заўсьміхаўся Арцём Іванавіч і сеў за ачышчаную палову стала.

    “Хм, не надта хутка перагартаеш”, - падумаў ён, прымаючы папку і зірнуў на гадзіньнік. Сёньня быў панядзелак, яго законны выходны, але доўг дырэктару неяк не выплочваўся, і ён думаў хаця б пасьляабедзьдзе папрацаваць у музэі. Для таго і пабег у суд да дзевятай. Але там яму сказалі, што судзьдзя Пятроў мае кабінэт зусім у іншым месцы, Доме культуры Домабудаўнічага камбіната. Чаму - Арцём Іванавіч не стаў пытаць, здагадаўся сам: памяшканьне суда усё было напоўнена людзьмі, што шасталі сюд-туд: відаць, на ўсіх судтруццаў не хапала месца. Прыйшлося ехаць на ўскраіну горада, аж у бляшанцы аўтобуса ў Арцёма Іванавіча закалелі ногі.

    - Зараз у нас пачнуцца паседжаньні, - сказала сакратарка, - так што будзеце тут самі. Калі што не зразумееце, Януарыя Сіланцьевіча не выклікайце, пачакайце перапынку. I нічога тут не чапайце, што вас не датычыць.

    Арцём Іванавіч зьдзівіўся, што яго павучаюць, як малога, але нічога не сказаў, толькі кіўнуў - гаспадаром тут быў не ён. Сакратарка падхапіла са свайго стала стос папак і пайшла ў кабінэт, адкуль часам чуўся басісты кашаль судзьдзі і неразборлівыя галасы - відавочна, судзьдзя быў не адзін. Кашаль, смарканьне, узрушаныя галасы даляталі і з-за зачыненых дзьвярэй прыёмнай, з калідора, дзе Арцём Іванавіч, яшчэ ідучы сюды, бачыў купку людзей.

    Судзьдзя памармытаў штосьці, гэтак жа неразборліва падсьпявала яму сакратарка. Потым яна, шморгаючы па падлозе тарбосамі, прадэфілявала праз кабінэт і прыёмную да дзьвярэй у калідор, адчыніла іх і выгукнула:

    - Навабранец Парфен Мікалаевіч, Навабранец Марыя Паўлаўна! п            .

    I пашморгала зноў у кабінэт. У прыёмную з калідора ўвайшлі мужчына і жанчына, першай  яна, абодва ў футрах. Жанчына, толькі імгненьне затрымаўшыся вокам на Арцёму Іванавічу, рашуча скіравалася ў кабінэт, а мужчына, быццам асьлеплены пасьля паўцемры калідора, так і пад’ехаў у сваіх аленіх чаравіках да Арцёма Іванавіча. Арцём Іванавіч моўчкі паказаў яму на дзьверы кабінэта. Мужчына недапетрана зірнуў уздоўж яго рукі і раптам подбегам кінуўся за жонкай ці сястрой.

    Іншым разам Арцём Іванавіч зацікавіўся б, што будзе дзеяцца ў кабінэце судзьдзі і натапырыў вуха, але цяпер яму было не да таго. Часу было мала, а папка перапоўненая. Ды яшчэ з вакна, да якога ён сядзеў бокам, выразна дзьмула. Відаць, не столькі акно было дрэнна зацыравана, колькі крыва пасаджана, і паміж вушаком і вокнішчам засталіся шырокія шчыліны, якіх не зацыраваць. Пад акном ад сьцяны да сьцяны цягнулася даўжэзная, сэкцый на пятнаццаць батарэя, яна была распаленая, да яе немагчыма было даткнуцца - а Арцём Іванавіч чуў, што ў яго ўжо пачынаюць мерзнуць пальцы ног. “У судзе адвакат, мужчына, быў у туфлях, - прыгадаў ён, - а тут жанчына, Маша гэта самая, не пераабуваецца. Відаць, невыпадкова. НІчога, не затрымаюся, - супакоіў ён сябе. - Пагартаю, дабяруся да акта экспэртызы і ў музэй... Што я тут датумкаю, калі ніколі не займаўся гэткім”.

    Ён крыху пакрывіў душой, кажучы судзьдзі, што не мае ніякіх сумненьняў. Адно маленечкае заставалася ўсё ж: адсутнасьць парэзаў на руках Міколы, пра якую з такім запалам, як пра сваё адкрыцьцё, гаварыў малады пракурор. Выставіць голымі рукамі дзьве рамы, лезьці па шкле ў акно, ды яшчэ ў дадатак п’яным, і пры гэтым не атрымаць ніводнай драпіны - гэта было немагчыма, тут Арцём Іванавіч быў з пракурорам згодны. Але ці абавязкова экспэрт прыглядаўся да рук, калі Мікола загінуў ад стрэлу ў грудзі? Як яна вядзецца, экспэртыза тая, на якія пытаньні дае адказ экспэрт?

    На судзе з акта экспэртызы згадвалася толькі тое, што ў арганізьме Манькіна было знойдзена, як запамятаў Арцём Іванавіч, два і васемнаццаць сотых працэнта алькаголю. I што гэта адпавядае стану моцнага ап’яненьня. А што ён зьмяшчае яшчэ? Дзе ён, гэты акт - сьпераду ці адзаду, ці можа, у непадшытым дадатку?

    Арцём Іванавіч зьлёгку гартануў папку, але ў вочы кідаліся ншыя паперы. Тады ён вырашыў чытаць усё ад пачатку да канца, насьлюніў палец і пачаў перабіраць аркуш за аркушам. Паказаньні... Паказаньні... Пратакол з месца здарэньня... Характарыстыка... Паказаньні... Ага, вось і акт. Ён быў падшыты цалкам, як яго і даслалі сьледчаму - разам з кардоннай вокладкай.

    Арцём Іванавіч адгарнуў кардонку... На першай; старонцы не было нічога, апрача фотаздымка Міколы. Мёртвага Міколы. Ён быў зьняты ва ўпор, так, што можна было падумаць, што ён не ляжыць, а стаіць ці сядзіць. Унізе здымак канчаўся вышэй пупа, - можна было падумаць, што сфатаграфаваны голы да паса, можа, спартсмэн, які разьмінаецца. Але варта было хоць крышку прыгледзецца, як у Арцёма Іванавіча замлелі рукі, аж папка легла на стол...

    Вочы ў Міколы былі напалову расплюшчаны, гэтак жа, ледзь не напалову, быў адкрыты і рот. З-пад верхняй цыганскай губы сьвяцілі зубы. Сьвяцілі цьмяна, не як у жывога - нібыта былі чымсьці запэцканы... “Кроў”, - зразумеў Адам Іванавіч. Гэта было жыцьцё, спыненае на палове руху павекаў, спыненае на палове дыханьня. Гэта было жыцьцё, што прайграла бойку са сьмерцю.

    “Колькі гадзін ён паміраў? Стрэліла ўдзень, памёр, здаецца, увечары... Лёгкай сьмерцю такую ніяк не назавеш. Лёгкага жыцьця прасіў у бога, лёгкай сьмерці трэ было прасіць”, - прыгадаў ён, не памятаючы, якога, словы паэта.

    Пад левым плечуком Міколы на здымку чарнела вялікая пляма, прыгледзеўшыся, можна было дапяць, што гэта адтуліна... Не, не пад левым - пад правым плечуком, гэта на здымку адтуліна зьлева, а для Міколы ж гэта быў правы плячук... Вось ён які, сьлед ад стрэлу са стрэльбы: дзесяткі шроцін адзіным камяком... Ад кулі адтуліна была б куды меншай. Дробных адтулін вакол вялікай не было, відаць, зарад не пасьпеў разысьціся ніводнай шроцінай. Але гэта стрэл і не з прыстаўленай да грудзей ствала - адтуліна была яўна шырэйшай, чым руля стрэльбы.

    Арцём Іванавіч яшчэ раз зірнуў у выскалены твар Міколы і, здрыгануўшыся, перагарнуў аркуш.

                                                                        “Даведка.

    Дадзеная Манькіну М. С. 37 год у тым, што ён з 8/ІХ-І98... года 14-35 знаходзіўся на лячэньні ў хірургічным аддзяленьні бальніцы з нагоды агнястрэльнага раненьня правага лёгкага... гэма-пнэўматоракс... Шок III. Клін. сьмерць. Алькагольнае ап’яненьне.

    Сьмерць настала 8/IX 18-10”.

    Арцём Іванавіч, не верачы вачам, перачытаў даведку. “Дадзеная Манькіну М. С...” Дадзеная Манькіну М. С.? Але навошта Манькіну М. С. гэтая даведка? Куды ён пойдзе, памёршы, з даведкай, што лячыўся “з нагоды агнястрэльнага раненьня” і памёр? Даведка для госпада пана бога? Пропуск у рай?

    “Хацеў бы ведаць, у якім шоку я зараз сам знаходжуся: і ці, можа, III”, - думаў Арцём Іванавіч, сапраўды задубелы. А ён жа толькі пачаў. Што ж яго чакае яшчэ?

    Ён дастаў грабянец з кішэні , паклаў на край старонкі каб потым яе не шукаць, і загарнуў папку, трэба было адсапціся.

    Толькі цяпер ён прыслухаўся да таго, што адбывалася за дзьвярыма кабінэта.

    - Вы не ўяўляеце, грамадзяне судзьдзі, што гэта за прайдзісьвет, - салаўём разьліваўся жаночы голас. - Дзесяць год ён тым адно і займаўся, што краў у мяне грошы. Проста немагчыма было схаваць! I галоўнае, куды ён іх траціў? На сьвятую справу, думаеце? Дзцячаму дому дапамагаў? Не. Ён траціў іх на гарэлку! Ён піў гарэлку амаль штодня - і з сябрукамі нейкімі, і адзін, а апошнім часам стаў прыносіць дадому і спойваць сына, якому ўсяго шаснаццаць год! Хлопчык яшчэ вучыцца ў школе! Ну скажыце, як жа можна з гэткім жыць?

    - Грамадзянін Навабранец, - перапыніў жанчыну грозны голас судзьдзі, - а вы што скажаце на гэта?

    - Дык, грамадзяне судзьдзі, - заікаючыся сказаў мужчына, - гэта ж, можна сказаць, мае грошы. Я ж іх зарабляў, а яна не давала. Што ж мне, і траячкі не мець? Пляшку не выпіць? Яе ж, грамадзяне судзьдзі, гарэлку тую, не проста так выпускаюць, а каб мы пілі. Нам прыемна, значыць, а дзяржаве прыбытак...

    - А навошта спойваеце сына?

    - Дык грамадзяне судзьдзі, гэта і няпраўда зусім. Паклічце яго ды спытайцеся: спойваю ці не.

    - Ах ты ілгун, мярзотнік! - закрычала жанчына. - Брэша ён, грамадзяне судзьдзі, заіка гэты паршывы!

    - П-папрашу без зьневажаньняў, - няцьвёрда прамовіў мужчына.

    - Грамадзянка Навабранец, - сказаў судзьдзя, - не зусім вас разумеем. Навошта вашаму мужу спойваць уласнага сына?

    - Дзе ж уласнага? Гэта мой сын, ад першага шлюбу! Таму і спойвае!

    “Час трачу, - з непакоем падумаў Арцём Іванавіч. - Навошта мне гэтая лухта...”

    Ён заціснуў вушы вялікімі пальцамі, але не мог жа ён трымаць іх так увесь час - папка адразу заплесквалася, як толькі ён адымаў рукі. На шчасьце, за дзьвярыма крычаць сталі цішэй.

    Заключэньне судмэдэкспэрта бюро СМЭ, - прачытаў на наступным аркушы Арцём Іванавіч. Разьдзел першы. “З гісторыі хваробы”.

    “Хворага ўнесьлі ў прыёмны пакой на насілках, у суправаджэньні брыгады ўрачоў хуткай дапамогі, са слоў урачоў хуткай дапамогі жонка стрэліла ва ўпор 30 мінут назад. Стан надзвычай цяжкі, у кантакт не ўступае... Пульс ніцепадобны. Дыханьне справа булькоча, зьлева рэзка паслабленае, з рота рэзкі пах алькаголю.- Мімавольная дэфэкацыя”.

    “Мімавольная дэфэкацыя... - ледзь не ўголас паўтарыў Арцём Іванавіч. - Што б гэта магло азначаць? Дэфэкацыя... Фэк... Фэкалій... Хм... Няўжо?”

    Ён прыгадаў, як адзін знаёмы з запалам даводзіў, што гэтая “мімавольная дэфэкацыя” здараецца ў момант расстрэлу з кожным асуджаным, а ён, Арцём Іванавіч, не верыў. Міколу расстрэл ніхто не прысуджаў, ён да апошняга імгненьня не ведаў, што будзе расстраляны, і ўсе ж...

    Стрэл адбыўся а 14-05, памёр МІкола а 18-10. Чатыры гадзіны пяць мінут ішло змаганьне за жыцьцё Міколы. Арцём Іванавіч уявіў, як урачы чатыры гадзіны не выпускалі з рук яшчэ жывы труп, ад якога пахла не толькі гарэлкай з рота, але і... Не пазайздросьціш. Вось яшчэ, крыху ніжэй: “Для кампэнсацыя і страты крыві ўведзена 700 мл донарскай”. I ўсё дарэмна.

    Арцёма Іванавіча пацягнула на ваніты. Не, акт гэты для яго занадта падрабязны. Але ўсё ж такі трэба яго адолець - бо іначай навошта ішоў сюды?

    Вось ужо і апісаньне ўласна экспэртызы. Кожнаму органу адведзены асобны параграф. Лёгкія... Сэрца... Пашкоджаньні грудной клеткі... Гэта ўсё зразумела, стрэл жа ў грудзі. Печань....Селязёнка... “У структуры печані адхіленняў ад нормы няма”. Зцачыцца, не такі ўжо п’яніца быў Мікола. “У структуры селязёнкі адхіленняў ад нормы няма”. Яшчэ параграф. “Ныркі”. “Ныркі памерамі ў даўжыню... у акружнасьці... кансыстэнцыя... Адхіленьняў ад нормы няма”. “Полавыя органы”. “Адхіленьняў ад нормы няма”. Чалавек забіты стрэлам у грудзі, а ў яго правяраюць, як на прызыўной камісіі... Выходзіць, судова-мэдыцынская экспэртыза – увогуле расчляненьне цела на кавалкі? I што б ні здарылася з чалавекам, калі ён памёр не сваёй сьмерцю, яго крэмсаюць з галавы да пят? I калі, дапусьцім, ён сам, Арцём Іванавіч, трапіць пад машыну, то і яго разьбяруць на сэрца, печань, і селязёнку? Арцём Іванавіч уявіў, як дасьледуецца ягоны распаласаваны жывот, як шукаюць “адхіленьняў ад нормы” у ягоных нырках і ніжэй... Не, саркастычна ўсьміхнуўся ён, лепш не трапляць пад машыну.

    Арцёму Іванавічу падумалася раптам, што і напісаны ж ён, гэты акт, на такім жа стале, на якім патрошаць людзей, той жа рукой, што рэзала сэрца, печань і ныркі Міколы... Рукі гідліва адхапіліся ад папкі - тая, зьбітая дзюркаколам, з мяккім шорханьнем запляснулася. Арцём Іванавіч адкінуўся на сьпінку крэсла і на колькі хвілін заплюшчыў вочы.

    - У кабінэце пачуўся нейкі рух, і з-за дзьвярэй выйшлі муж і жонка Навабранец. У калідор не пайшлі, затапталіся ў цесная прыёмнай не глядзячы адно на аднаго, - сесьці тут не было на што, хіба што за стол сакратаркі. Твары ў абодвух былі расчырванелыя і злыя. Мужчына выхапіў з кішэні пачак цыгарэт, потым зноў сунуў назад, скамячыўшы ў моцнай руцэ. Жанчына падняла з шыі на галаву хустку, потым зноў ссунула яе на шыю.

    Сакратарка вытыркнулася з кабінэта ды паклікала. Мужчына і жанчына, стараючыся не датыкацца адзін да аднаго, засьпяшаліся туды.

    - Прыгавор па справе аб разводзе, сказаў, відаць, чытаючы, судзьдзя, паміж грамадзянамі Навабранец... - імя і па-бацьку ён праглынуў, - і Навабранец... - зноў тое ж самае.

    Жанчына раптам зайшлася кашлем - можа, ад нецярпеньня. Судзьдзя перачакаў і яшчэ гучней прадоўжыў:

    Разгледзеўшы справу аб скасаваньні шлюбу паміж мужам і жонкай Навабранец... Суд пастанавіў... Прызначыць выпрабоўваючы тэрмін шэсьць месяцаў для прымірэньня. Калі ж прымірэньне не адбудзецца...

    - I не чакайце! - усклікнула жанчына.

    - ...Прызначыць новае слуханьне справы на ... мая тысяча дзевяцьсот...

    Памармытаўшы, судзьдзя важка дадаў:

    - Прыгавор канчатковы, абскарджваньню не падлягае. Слуханьне закончанае.

    Навабранцы вываліліся з кабінэта, а потым - у калідор. Усьлед за імі, пацягваючыся, выйшла сакратарка, паправіла валасы, памасіравала пальцы, прачыніла дзьверы; зазірнула ў паперку:

    - Васільеў Іван Міхайлавіч, Васільева Глафіра Арсеньеўна!

    - “Што ў іх сёньня, дзень разводаў?” - падумаў Арцём Іванавіч. - Мужчына і жанчына прайшлі ў кабінэт. - Зноў затыкаць вушы?..

    Трэба, трэба, як ні круці, дачытаць да канца гэты чортаў акт каб сказаць “так” ці “не”: ёсьць ці няма ў ім што-небудзь пра рукі Міколы? Арцём Іванавіч ліхаманкава загартаў старонкі.

    У вочы кідаліся, спынялі ўвагу кавалкі тэксту: “У страўніку зьмяшчаецца да 300 мл вадкай масы брудна-шэрага колеру”... Саламацін, здаецца, казаў пра гарохавы суп, які падавала ягоная жонка ў апошні абед Міколы. “У мачавым пухіры да 300 мл сьветлай мачы”. Што ў іх усё па 300 мілілітраў? Як адмерана! “Пры судова-хімічным дасьледваньні ў крыві і мачы ад трупа Манькіна М. С. агледжаны этылявы алькаголь у канцэнтрацыі: у крыві 2,18 %, у мачы 5,51 % /Акт 1034 ад 14 верасьня 198... года/, што адпавядае стану моцнага ап’яненьня. у жывых асоб”.

    Значыцца, Саламацін усё ж маніў, што за абедам Мікола не піў. А цікава, колькі трэба выпіць, каб у крыві стала столькі сьпірту? Каб нават яны і расьпілі пляшку ўтрох, дык гэта Міколу не дужа б ачмурыла б. Мо, дзе яшчэ “трахнулі” па дарозе? Дык наўрад. Крамы ж ад першай да другой гадзіны зачынены, абедзены перапынак. А стрэл прагрымеў а 14-05.

    Пэўна, Саламацін сапраўды ўсё брэша... Ага, вось, у самым пачатку. I як гэта я прапусьціў? “Іншых якіх бы там ні было пашкоджаньняў на целе, апрача апісанай раны, пры вонкавым аглядзе трупа не агледжана”...

    Не агледжана. Пры вонкавым аглядзе не агледжана. Не, тут ніяк не скажаш, што прапушчана пры перадруку. Вось яшчэ: “На безыменным пальцы правай рукі пярсьцёнак-пячатка...” Рукі аглядалі, іначай пярсьцёнак бы не заўважылі і не занатавалі. I ў той жа час - пашкоджаньняў не агледжана.

    Не агледжана!..

    П’яны голымі рукамі разьбівае шыбу на адной раме, другой. Прастора між рамамі, падвоканьне безумоўна засыпаны бітым шклом. П’яны лезе ў гарачцы, нічога не адчуваючы, па гэтых асколках, шмулюе далонямі і локцямі па міжрам’і, па падвоканьні. Пераплёт рам замінае, ён нейк валтузіцца ў акне. I пасьля гэтага - не агледжана?

    А мо не голымі рукамі? Можа, чым-небудзь, чым і зьбіраўся забіць - манціроўкай якой... Тут павінен быць пратакол з месца здарэньня, на судзе згадваўся, ці то судзьдзёй, ці то пракурорам, ці то адвакатам... Можа, што-небудзь адзначана? Пратакол такі, зразумела, павінен быць дзесьці ў пачатку. Вось ён. З фотаздымкамі нават?-

                                             “Пратакол агляду месца здарэньня.

                                             Сьледчы СА гарадзкога аддзела УС

                                                                Караваеў А. П.

    Аглядам вызначана:

    Дом знаходзіцца на вуліцы С. Кавалеўскай № 15. Знадворку дома бачных сьлядоў непарадку і г. д. не бачна. У двор дома вядуць весьніцы, якія на момант агляду адчыненыя, вароты зачыненыя на завалу.

    Праз весьніцы заходзім у двор. З левага боку знаходзіцца павець для дроў. З правага боку знаходзіцца сам дом. Сюды выходзяць тры вакны з падвойнымі рамамі. Крайнія вокны пашкоджаньняў не маюць.

    Сярэдняе акно пашкоджанае; правая фортка знадворнай рамы адчыненая, у ніжняй сэкцыі пабіта шыба, левая фортка крыху адчыненая, верхняя шыба пабіта. Пад вакном валяюцца асколкі шкла, за два мэтры ад сьцяны дома таксама валяюцца асколкі шкла. За мэтар ад вакна, на высокай траве кроплі крыві. Кроплі крыві агледжаны таксама на траве на адлегласьці прыблізна два мэтры пятнаццаць сантымэтраў.

    Дом у сярэдзіне...” - так, падумаў Арцём Іванавіч, знадворны агляд закончаны. Што ж выходзіць? Прыглядаліся вельмі пільна, кроплі крыві агледжаны за два мэтры ад дома. Але нічога болей не адзначана: ні, дапусьцім, манціроўкі, ні ключа або абцугоў, што могуць быць у кішэнях шафёра, ні пальчатак, ні рукавіц... Арцём Іванавіч, каб не памыліцца, перачытаў пратакол спачатку. Аказалася, ён прапусьціў чамусьці словы: “На павеці агледжаны сьляды шроту. Апрача таго, сьляды шроту агледжаны на коміне суседняга дома на вышыні 4,5 мэтра”. Тады ён прачытаў прачытанае трэці раз. Але і цяпер у пратаколе не знайшоў нічога, што гаварыла б, што Мікола лез у вакно не з голымі рукамі.

    Можа, тое, чым ён узброіўся, засталося ўнутры дома? “Дом у сярэдзіне складаецца з пярэдняй, дзе валяюцца без ладу рэчы (спальныя і насільныя), калідорчыка...”

    - Як магу я згадзіцца, каб мае дзеці былі аддадзены ва ўладу алькагалічкі?! - разьлеглася за сьцяной, у кабінэце. Арцём Іванавіч схамянуўся.

    - Сам ты алькаголік! - закрычала жанчына. - Я ў выцьвярэзьнік не трапляла!,  як ты!

    - Ты ў выцьвярэзьнік не трапляеш, бо дома п’еш! Але ты п’еш кожны дзень!

    - Дзе ў цябе доказы?

    - Таварышы судзьдзі, паклічце сюды Ванятку! Гэта старэйшы, ён скажа!

    - Я ў выцьвярэзьніку не начавала, як ты!

    - Гэта ж ты мяне наўмысна спаіла, а потым міліцыю выклікала!

    “Каб на іх ліха”, - падумаў Арцём Іванавіч. Ён заткнуў пальцам правае вуха, што было бліжэй да дзьвярэй кабінэта. Заткнуў бы і левае, але трэба было прытрымліваць цьвёрдую, нягнуткую вокладку справы.

    “Дом у сярэдзіне складаецца з пярэдняй, дзе валяюцца без ладу рэчы (спальныя і насільныя), калідорчыка, справа па калідорчыку разьмешчаны пакойчык, дзе стаіць непрыбраны ложак. З левага боку разьмешчана кухня, прыкметны сьляды рамонту. Прама ад уваходных дзьвярэй знаходзіцца заля прамакутнай формы. Справа каля вакна разьмешчана “тахта” сьпінкай упрытык да вакна. Другая рама ляжыць на тахце, верхняй і правай шыбаў няма. Рама разьмешчана за 50 см ад сьпінкі “тахты”. У пакоі, апрача таго, знаходзіцца “камод”, пральная машына “Чайка”, круглы стол. На стале разьмешчаны дзьве калёнкі, побач на падлозе тэлевізар, на ім прайгравальнік і партатыўны тэлевізар.

    Зьлева разьмешчаны яшчэ малюткі пакойчык, у ім таксама раскіданыя рэчы. Прыкметныя сьляды рамонту. Вакно, з якога выбіта рама, разьмешчана ў сярэдзіне каля сьцяны, справа. На падвоканьні асколкі шкла. На падлозе і “тахце” асколкі шкла не агледжаныя.

    У час агляду рабілася фатаграфаваньне фотаапаратам “Зэніт”.

    З месца здарэньня нічога не адабрана”.

    “Фатаграфаваньне... Дзе здымкі?” Арцём Іванавіч перагарнуў аркуш - здымкі былі пад ім, наклееныя на паперу. На адным было вакно знадворку, з правай форткай, расчыненай насьцеж, і левай прычыненай; на другім тое ж вакно было паказана з сярэдзіны хаты, разам з “тахтой” - жалезным ложкам з драўлянымі сьпінкамі. На тахце ляжала рама.

    “Як акуратна ляжыць, так строга сымэтрычна... - падумаў Арцём Іванавіч. - Быццам паклалі... ды пэўна ж і паклалі. Так удала ўпасьці з вакна, выбітая магутным ударам, яна не магла. I вось што яшчэ: асколкі шкла агледзелі толькі на падвоканьні, “на падлозе і “тахце” асколкі шкла не агледжаныя”. I, ізноў-такі, нічога ні пра які прадмет, якім можна было б пабіць вакно... Не знойдзена і ніякай насоўкі”.

    Усё гэта патрабавала асэнсаваньня, не тут і не цяпер. Пра ўсё гэта трэба было думаць і думаць у спакоі, цішыні. Але ж ці запамятаеш усе падрабязнасьці? Можа, штосьці яшчэ і прапусьціў? Трэба ўсё гэта занатаваць, і пратакол, і акт экспэртызы, і ўвогуле ўсю справу... А ён не ўзяў не тое што сшытка - нават шматка паперы. Нібыта ніколі не працаваў ні ў архіве, ні ў бібліятэцы. Арцём Іванавіч зыркнуў вачмі па прыёмнай - на стале сакратаркі ляжаў добры стос нарэзанай паперы. Ён імкліва, быццам яго маглі на гэтым злавіць, ахапіў ледзь не палову, тузануў ручку з кішэні пінжака і пачаў ліхаманкава перамалёўваць фотаздымкі. Тут ён. заўважыў, што ў раме, якая ляжала на “тахце”, добра бачныя цэлыя шыбы, трэба было параўнаць, ці супадаюць пабітыя на ёй і той, што стаяла ў вакне, але на гэта часу не было, трэба было перамалёўваць і перапісваць.

    Час ішоў - не, ён проста ляцеў, і Арцём Іванавіч з трывогай пазіраў на гадзіньнік, баючыся, што мала што пасьпее. Цяпер яго амаль не адцягвалі воклічы і крыкі за дзьвярыма кабінэта, хоць воклічы тыя маглі зацікавіць хоць каго, бо жанчыны і мужчыны, што парамі заходзілі ў кабінэт, крычалі і пра здрады, і пра полавую несумяшчальнасьць, і пра вэнэрычныя хваробы, якімі ўзнагароджвалі адзін адно мужы і жонкі... Прысуд жа быў стандартны: шэсьць месяцаў на прымірэньне. ХтосьцІ зароў, што, маўляў, прыходзіць другі раз, што тыя месяцы ўжо даваліся, але няўмольны судзьдзя падкрэсьліў: “Прыгавор суда канчатковы і абскаржваньню не падлягае”. “Як жа шмат людзей не знаходзіць сабе шчасьця ў сям’і!” - падумаў нарэшце Арцём Іванавіч і усьцешыўся, што ў яго з Верай ніколі не было ні здрады, ні гэтай самай несумяшчальнасьці, ні п’яных сварак, ды і цьвярозых, лічы што, не было. Жывучы такім спакойным жыцьцём, ён лічыў, што іначай і не бывае, гісторыя Любы і Міколы здавалася яму неверагоднай, выключнай, а вось глядзі ж ты - колькі мужчын і жанчын аніяк не могуць прызвычаіць адно да аднаго свае імкненьні, жаданьні, целы... Што гэта: знак новага часу ці так заўсёды было між людзей? Так думаў Арцём Іванавіч і пісаў амаль мэханічна, не асабліва ўлазячы ў сэнс таго, што перапісваў, але яно, тым не меней, не цалкам сьлізгала міма, асаджвалася ў мазгах.

    - Што гэта вы капіруеце? - пачуўся над вухам нездаволена зьдзіўлены голас судзьдзі. Арцём Іванавіч здрыгануўся, быццам яго засьпелі на нейкім крадзяжы.

    - Ды вось... Хачу паказаць бацьку Манькіна, калі патрабуе, - схапіўся ён, як за саломінку, за міколавага бацьку, на якога ўжо спасылаўся.

    - Ага. Ну, ваша справа. А ў нас абед. Мы - абедаць.

    - Зразумела, усе. Хто ж ад абеда адмовіцца.

    - Што ж мне рабіць? Я яшчэ не скончыў.

    - Ідзіце і вы паабедайце. Тут сталоўка ёсьць. На ДБК.

    - Я абяцаў па абедзе на рабоце быць...

    - Магу вас замкнуць, - сказала сакратарка. - Пішыце сабе.

    - Замыкайце!

    - Вязень сумленьня, - паіранізаваў судзьдзя. - I сумненьня. Каб мы, судоўцы, так гэтыя справы чыталі, як вы, кожны год па сто б неразгледжаных заставалася.

    - Няўжо іх так шмат?!

    - Не лічылі, колькі мы сёньня разгледзелі?

    - Не.

    - Шэсць. I яшчэ засталося дзевяць падрыхтаваных на сёньняшні дзень.

    - Божа мілы! А чаму ўсе - разводы?

    - Спэцыяльна зьбіралі такія справы, якія разглядаць не абавязкова ў залі. Бачыце, якое тут памяшканьне. А залю нам не кожны дзень даюць.

    - А чаму, - рашыўся Арцём Іванавіч, - вы літаральна ўсім вызначалі шэсьць месяцаў на прымірэньне? Чаму не разводзілі адразу? Гаварыліся ж проста жахлівыя рэчы.

    - Прыслухоўваліся ўсё ж? - Такая устаноўка: захаваць савецкую сям’ю. А вы што думалі? Пабег у суд ды адразу разьвёўся? Жартуеце. Гэта вам не на гнілым разбэшчаным захадзе.

    Немагчыма было зразумець, гаворыць судзьдзя ўсур’ёз або пасьмейваецца.

    - Ну, мы пайшлі. Пішыце, вязень сумненьня, - паўтарыў судзьдзя свой досьціп - відаць, самому спадабаўся.

    Пляснулі дзьверы, чуваць было, як на іх павесілі замок. Арцём Іванавіч зноў паглыбіўся ў справу.

    У безупыннай пісаніне прайшло мінут сорак. Раптам у калідоры пачуўся нягучны кашаль, стук сядзеньня, якое апусьцілі. Каля дзьвярэй, Арцём Іванавіч бачыў, стаяла сэкцыя крэслаў з залі. Потым усё сьціхла. Пяро - дакладней, шарык на ручцы Арцёма Іванавіча рушыла далей. Але яшчэ мінут праз пяць за дзьвярыма разьлеглася трубнае смарканьне хрыпаты жаночы голас спытаў:

    - Да Пятрова судзьдзі?

    - Так.

    - Другі голас быў нейкі палахлівы.

    - Я за вамі. Так і скажаце, калі хто прыйдзе.

    Арцём Іванавіч думаў, што пасьля гэтых слоў уладальніца хрыпатага голасу скіруецца назад, ці тая перадумала, ці й не збіралася бодей нікуды, - стукнула яшчэ адно сядзеньне.

    - А вы па якой справе? - спытала хрыпатая.

    - Па адной... такой...

    - Чаго мычыш, не целісься. Развод?

    Нават праз дзьверы Арцём Іванавіч пачуў гаротны ўздых.

    - Ну дык што кісьнеш? Падумаеш. Гэта страшна толькі першы раз, як ц... ламаць. А потым прыемна.

    - А вы што, разводзіліся ўжо? - У гэтых словах прагучала надзея на нейкую параду.

    - Само сабой. Я табе, мілка, так скажу: навошта ён табе ў хаце? Кармі яго, цыруй, трусы яму мый... Хай сам мые.

    - Але ж...

    - Хочаш сказаць, уночы сумна будзе? Не бойся. З такой пысай не прападзеш. Толькі сьвісьні - на ноч каго захочаш прыкоціцца. Гэта ж сабакі. Дай панюхаць - за падол учэпіцца, хоць аддзірай потым.

    - Штосьці так адзінокіх жанчын шмат...

    - Вось тота-ж і яно. Жаніцца - тут яны азіраюцца, мнуцца. А для той справы, пра якую гаворым, заўсёды знойдзецца. Прыпеўку ведаеш?

    I хрыпатая фальшывячы засьпявала:

                                                     Пакахала хлопца я,

                                                     Аказаўся без ...

                                                     А нашто мне без ...,

                                                     Калі з ... да ...

    Слова, замест якога мы ставім кропкі, яна вымаўляла з выклікам і асалодай.

    - Што вы такое сьпяваеце, - спалохалася другая, - пачуе хто-небудзь...

    Ну і хай чуюць! Судзьдзі няма, а болей нам ніхто не страшны.

    Крыху памаўчаўшы, хрыпатая загаварыла зноў:

    - Кажу табе, з тваёй мордай няма чаго баяцца. Я са сваім носам бульбінай - ведаеш, колькі іх мела? Ды яны, па праўдзе кажучы, на морду і не глядзяць, абы было куды тыцнуць. Анэкдот ведаеш?

    - Які анэкдот, - другая ўжо напалохалася быццам.

    - Ну, Манька, кажа, давай! Манька: а у мяне месячныя. То паварочвайся. Манька: а ў мяне гемарой. Ну, калі ў цябе яшчэ і ангіна!

    Хрыпатая каротка зарагатала.

    - А пры чым тут ангіна? - амаль прашаптала другая.

    - Ну, такая глядзі ты якая - неапальная купіна, не ўзьнятая цаліна! Нібыта першы раз чуеш.

    - Чуць чула, але... Не разумею, што тут прыемнага...

    - А вось паспрабуй, тады зразумееш.

    Арцём Іванавіч гарэў ад сораму ў прыёмнай, але што ён мог зрабіць? Трэба было даць ведаць, што ён тут сядзіць, з самога пачатку, цяпер жа ён маліў бога, каб потым, калі дзьверы адчыняцца, гэтыя жанчыны, зайшоўшы ў іх, не зразумелі, што ён тут быў і ўсё чуў. Да чаго ж яно дайшло, тое паветранае стварэньне, якое здаўна завуць лепшай паловай чалавецтва, якому паэты прысьвячалі самыя пранікнёныя, ды самыя чыстыя радкі! За дзьвярыма пачуліся крокі, гэта прыйшоў яшчэ хтосьці. Хай бы мужчына! Але ж не - зноў жаночы голас:

    - Таварка, здарова была! Ты чаго сюды?

    - Ды вось, позва. Судзьдзя Пятроў пазбаўляе правоў.

    - Якіх?

    - На дзяцей. Маўляў, тлятворны ўплыў. Ужо не маем права ўплываць на ўласных дзяцей. А, у рот я гэтага судзьдзю... - чыста мужчынскай лаянкай скончыла хрыпатая.

    - Табе ж, здаецца, няма чым, - засьмяялася яе таварка.

    *

    Перакалеўшы пад дзіравым вакном, Арцём Іванавіч сеў у першы аўтобус, не глядзячы, што за ён, а праехаўшы з паўгадзіны, па круталях аўтобуса адчуў, што едзе кудысь не туды. Ён паспрабаваў прахукаць шыбіну, але бескарысна: дзень канчаўся, а ліхтары яшчэ не запалілі, і ў тумане нічога не было відно. Прыйшлося пытацца тых, хто сядзеў і стаяў побач. Аказалася, што гэта зусім іншы маршрут, чым той, які патрэбен Арцёму Іванавічу, а наступны прыпынак - вуліца Кавалеўскай. Каб трапіць у музэй, трэба было цяпер ехаць на гэтым аўтобусе да канца, а потым вярнуцца з ускраіны на іншым; ніякага сэнсу у такой камбінацыі не было, бо канчаўся дзень, не толькі сьветлавы, але і рабочы.

    Кавалеўскай... Гэта была вуліца, дзе адбылося тое, пра што сёньня ён чытаў больш, чым палову дня і пра што думаў, міжволі едучы сюды. Але яшчэ не ўсё было ясна. I ён сышоў на прыпынку “вуліца Кавалеўскай”.

    З асфальтаванай і шырокай вуліцы, па якой хадзіў аўтобус, зьвярнуў на вузкую, пакручастую, у калдобінах і буграх, на якой цяпер, зімой, разьяжджаліся ногі. Асьвятлялася вуліца Кавалеўскай звычайнымі кватэрнымі лямпачкамі на драўляных слупах. Але патрэбны дом Арцём Іванавіч знайшоў даволі хутка - дапамагло, што ўвосень шукаў, ніхто за руку не вёў - запамятаў, і сьнег не зьбіў, што так усё мяняе.

    З пляна, зьмешчанага ў справе і перамаляванага ім, Арцём Іванавіч цяпер добра ведаў увесь гэты дом, куды з якога пакоя выходзіць кожнае вакно. Прайшоўшы па вуліцы уздоўж, ён адзначыў, што сьвятло гарыць толькі на кухні, а ў залі і спальных пакойчыках - цёмна. Гэта яму падыходзіла: з кухні было не відаць, што дзеецца ў двары. Ён падышоў да брамы, зьверыў вокам яе вышыню і вышыню плота, прыкінуў, ці мог Саламацін праз іх з аўтобуса бачыць, што рабіў у двары Мікола. Плот быў невысокі - каля двух мэтраў, можа, крыху больш - Арцём Іванавіч падняў руку і абмацаў верх плота, а брама толькі ледзь узвышалася над ім. На аўтобусе ж Міколавым Арцём Іванавіч езьдзіў, яго вышыня была пад мэтры два з паловай, нават болей, у той жа час з нізкай стольлю, гэта значыць, і ў таго, хто сядзеў ў ім, галава была недзе пад стольлю. Значыць, бачыць Саламацін мог. Арцём Іванавіч праз весьніцы ўвайшоў у двор. Яго цікавіла яшчэ адно пытаньне: наколькі высокае падвоканьне ў тым вакне, праз якое Мікола нібыта лез. Ён падышоў да гэтага вакна, сярэдняга - другога і з аднаго, і другога канца, ступіў бліжэй... Дом, хоць і быў яшчэ нестары, пасьпеў, аказваецца, асесьці. Ды яшчэ прызба - ад зімовага холаду. Калі стаць на прызбу, падвоканьне будзе на ўзроўні паясьніцы, падумаў Арцём Іванавіч. Мікола быў амаль што як я, значыць, і яму было да паясьніцы. “Вось ён тут стаяў, як я. Шрот атрымаў у грудзі, пад плячом, значыць, стаяў адкрыта, нават рукой не засланіўся. Дастаткова было падняць руку, выцягнуць яе наперад, і тое месца, куды трапіў шрот, было б закрыта. Падышоў сюды і пастукаў. Арцём Іванавіч памятаў, як стукаў Мікола: хоць у кватэры Арцёма Іванавіча і вісеў званок, заўсёды спраўны, Мікола чамусьці ніколі не званіў, толькі стукаў - Арцёма Іванавіча нават раздражняла гэтая звычка. Стукаў жа ён так: “та-та, та-та” - па азбуцы Морзе гэта азначала “М", першую літару ягонага прозьвішча. Нейкі час у войску, здаецца, вучыў рацыю і працаваў на ён, можа, тое было сумяшчэньнем вайсковых спэцыяльнасьцяў - хто яго ведае. Манькін увогуле любіў згадваць войска і вайсковае.

    Вось так ён стукаў: “та-та, та-та” - Арцём Іванавіч зьняў рукавіцу і стукнуў костачкамі ў шыбу. Гэта атрымалася само сабой, як працяг думак, бо хвіліну назад Арцём Іванавіч і не зьбіраўся стукаць. У доме пачуўся рух, нехта пабег па доме з кухні, у зале запалілася сьвятло - і Арцём Іванавіч сьцяўся, сэрца працяў жах - зараз, зараз шчоўкнуць куркі і з інтэрвалам у тры сэкунды грымнуць стрэлы: адзін і другі, і ён упадзе пад гэтым вакном, як Мікола.

    Да акна схіліўся хтосьці - гэта было бескарысна, убачыць штось са сьветлай залі ў цёмным двары праз замерзлыя рамы немагчыма. Крокі застукацелі назад - па калідоры, потым па пярэдняй і тэрасе. “Што я спужаўся, - пасьмяяўся з сябе, адтайваючы, Арцём Іванавіч. - Стрэльба ж адабрана, сам чытаў пратакол. Наўрад ці купіла новую, ды і хто ёй цяпер дазволіць купіць”. Ён не ведаў, што скажа Любе, калі гэта яна: навошта прыйшоў. I яшчэ быў час выскачыць за весьніцы, але Арцём Іванавіч чамусьці застаўся на месцы. Кадук яго ведае, мо таму, што скалеў.

    Над ганкам запалілася лямпачка, глуха вохнулі дзьверы:

    - Хто тут?

    - Я.

    - Арцём... А я спалохалася.

    - Не бойся, з таго сьвету не вяртаюцца, даўшы зразумець, што ведае, чаго яна спалохалася.

    - Дык ты наўмысна пастукаў, як ён?

    - Можа, і наўмысна.

    - Ну, раз прыйшоў, заходзь... Прадстаўнік пацярпелага боку.

    Яна прапусьціла Арцёма Іванавіча, зачыніла дзьверы.

    - Відаць, замерз? Давай на кухню. Як раз чай згатавала.

    - Ды не. Давай лепш у залі пасядзім, пагаворым.

    Арцём Іванавіч з асалодай выпіў бы кубак гарачага, з цукрам чаю, але ён не мог уявіць, як возьме кубак з яе рук. З тых самых.

    - Можна і ў залю прынесьці, калі ваша верхнасьць не церпіць кухонных пахаў.

    - Не, не, нічога не трэба...

    У наш час прыстойны чалавек у пярэдняй не толькі здымае футра, але і разуваецца. Арцём Іванавіч не зрабіў ні таго, ні другога. баючыся, што тады не сагрэецца. “Нічога, зіма. Увесь бруд цяпер не на вуліцы, а ў хатах, у нядбайных гаспадынь”, - апраўдваючыся, падумаў ён.

    Люба прашамацела кітайскім халатам міма яго ў залю, плікнула выключальнікам, пасунула ад стала крэсла, сама села насупроць і запытальна глянула на яго:

    - Прыйшоў па падзяку за пятніцу?

    - Падзякі ў пятніцу я ні ад кога не заслужыў.

    - Тады што? Хаця не думай, што я табе не рада, я пытаюся так таму, што ты нейкі не той.

    Арцём Іванавіч агледзеў залю. Усё, здаецца, было ў ёй так, як і страшным поўднем восьмага верасьня. На тым жа месцы, пад вакном, стаяла “тахта”, а на самім вакне ўсе шыбы былі цэлыя і абмазаныя кітам, шчыліны між рамай і вокнішчам заклеены паперай.

    - Што ў цябе? Кажы! - ледзь не крыкнула яна.

    - Бачыш, - разьляпіў ён вусны, - мяне катуе пытаньне: ці няўжо ў цябе не было ніякай вартай увагі прычыны, каб забіваць Міколу? Такой, пра якую ты і сказаць нікому не можаш? Калі ёсьць, скажы, далей за мяне гэта не пойдзе.

    - Што ты вярзеш? Няўжо табе мала таго, што ён хацеў забіць мяне, Лёдзю і ўнука?

    - Навошта?

    - Ты яго спытай, навошта!

    - Яго ўжо не спытаеш.

    - Якая, зрэшты, мне справа, што было ў яго галаве? Ён крычаў “заб’ю!” і лез у вакно, каб забіць.

    - Цягнучыся да твайго горла крывавымі рукамі? Ты так расьпісала мне тады гэтыя рукі, што я і паверыў.

    - Так яно і было! Чаго гэта ты раптам перастаў верыць?

    - Люба, я прачытаў тваю судовую справу. Ад пачатку да канца. I не кажы мне болей, што ён лез у вакно. Гэтага не было, Люба! Ён проста пастукаў, як я сёньня. А ты ўжо чакала гэтага і двойчы стрэліла. Першы раз - міма, бо не ўмееш страляць, ды і здалёк - адсюль вось, - Арцём Іванавіч устаў, зрабіў некалькі крокаў, - толькі ўскочыла ў залю, і стрэліла, таму міма. Ён не пасьпеў нічога ўцяміць, застаўся на месцы і нават рукі не падняў закрыцца - быў жа не зусім цьвярозы, - а ты падбегла і стрэліла вось адсюль, - Арцём Іванавіч падышоў да вакна, тут ён і ўпаў.

    - Што ты выдумляеш, фантазёр! Ён у вакно лез, лез. Ён пабіў знадворную раму і выбіў другую, а потым лез па падвоканьні. Я яго штурхнула гардзінай, ён упаў. Праўда, я тут сьледчаму трохі зманіла. Я сказала, што ён ускочыў і зноў палез, тады я пабегла зараджаць стрэльбу. Сапраўды ж я пабегла яе зараджаць, калі ён толькі ўпаў. Я, вядома, хацела яго папалохаць, але калі я ўбачыла, што ён зноў лезе, усё ў галаве маёй змуцілася, я спалохалася сама, што ён заб’е, калі не мяне, не Лёдзю нават, дык унука, бо што яго забіваць? Шчоўкнуў па лбе, і ўсё... Тады я і стрэліла ў яго. I болей не было нічога, клянуся табе.

    - У бога не верачы, клясьціся можна колькі хочаш. Грому ж нябеснага не баісься. Перад судом ілгуць, вокам не міргнуўшы, як тыя “сьведкі”, якіх ты прывяла. Каб усё было так, як ты кажаш, навошта б Лёдзі было крычаць над параненым Міколам: “Дабіць яго трэба, дабіць!”, а калі даведалася, што ён памёр, “Дзякуй богу”?

    - Не казала яна гэтага, хлусьня! Выдумана гэта!

    - Навошта было выдумляць гэта зусім староньнім людзям - Саламаціну і Паваротнікаву? Прытым улічы, што расказвалі не праз месяц, а праз дзень ці у той жа дзень, як было сказана.

    - Ну, дапусьцім, вырвалася ў яе. Дык зразумей, да чаго ён давёў дзяўчо, якое лічылася яго дачкою. Ты ж чуў, як яна казала - згвалціць яе хацеў? А потым з дому выгнаў?

    - Люба, навошта паўтараць гэтую мярзотную лухту? Не выгнаў, а дамогся, каб яна перайшла ў дом свайго так званага мужа, бацькі яе дзіцяці. Тым самым яе жаночую годнасьць, біяграфію, так скажам, ратаваў... Нарадзіць замужам - адно, а без мужа, ды яшчэ на шаснаццатым годзе - зусім іншае... А наконт таго, што “згвалціць” - хай застанецца на яе сумленьні. Яна ў той час ужо са сваім “мужам” спала, вось і прыходзілі да галавы брыдкія думкі.

    - Хопіць пра Лёдзю, не плявузгай.

    - Ты лічыш, выгадавала прыстойную дачку?

    - Якая б ні была, паглядзім, што з тваёй будзе.

    - На судзе, прынамсі, не схлусіць.

    - Што ты хочаш сказаць? Лёдзя ляпнула – “дзякуй богу”. I што ж? Як даводзіць гэта, што Мікола ў вакно не лез?

    - Тым і даводзіць. Каб ён застаўся жывы, вядома ж, пацьвердзіў бы, што не лез у вакно, а толькі стаяў і стукаў. Тады б табе не ўдалося выставіць, быццам перавысіла межы неабходнай абароны. Таму і крычала: “Дабіць яго трэба, дабіць!” Мёртвы - не сьведка. Тым болей, не помсьнік.

    - Арцём, ты мне прабач, што вымушана так гаварыць, але ўсё гэта - пустыя словы. Плён распаленага ўяўленьня. Гэтым ты не толькі мне - нікому нічога не давядзеш.

    Арцём Іванавіч зьдзіўлена зірнуў на яе:

    - Я ж казаў табе: я прачытаў справу!

    - Яе не толькі ты чытаў: і судзьдзя, і засядацелі, і пракурор. I не знайшлі нічога. А ты знайшоў. Шэрляк Холмс, выходзіць?

    Арцём Іванавіч пачаў шкадаваць, што зайшоў у дом і завёў гэтую размову. “Яна будзе трымацца зацята да канца... - думаў ён. - Сваю вэрсію яна не толькі вызубрыла сама, але і прымусіла вызубрыць Лёдзю... Цяпер любыя доказы будуць адскокваць ад яе, як гарох ад сьцяны. Нават самыя зьнішчальныя. А можа, я памыляюся? Гэта усё ж такі не прафэсійны забойца, гэта ж Люба...” Ён уздыхнуў.

     - Я не ведаю, чаму тое, што кінулася ў вочы мне, не заўважылі ні судзьдзя, ні пракурор. Зрэшты, наконт судзьдзі магу сьцьвярджаць з абсалютнай упэўненасьцю, што судзьдзя звыш галавы завалены справамі. Сёньня, лічы, на маіх вачах ён разабраў дванаццаць. Калі яму чытаць? Можа, і ў пракурора так. Хаця пракурор мог прапусьціць і з нявопытнасьці.

    - Ну, давай, што яны там прапусьцілі.

    Люба скрыжавала рукі, выпрасталася на крэсьле, выставіўшы падбародзьдзе. Глядзела яна на Арцёма Іванавіча з халоднай пагардай.

    - Перш-наперш наконт крывавых рук. У акце судова-мэдыцынскай экспэртызы пазначана, што ніякіх пашкоджаньняў на целе Міколы, апрача раны, не агледжана.

    - На рукі не глядзелі. У іх таксама працы звыш галавы, як ты кажаш.

    - ГлядзелІ. У акце сказана, што на безыменным пальцу правай рукі надзеты пярсьцёнак-пячатка. Я, дарэчы, пярсьцёнак гэты і сам памятаю. Заўжды драпаў, як рукаліся. Ён, здаецца, у палец урос, яго Мікола зьняць не мог.

    - Што з таго?

    - Ну як жа, яны маглі б заўважыць пярсьцёнак, не гледзячы на рукі? Пабойся бога, Люба! Правая рука - і без пашкоджаньняў. А Мікола ж быў не ляўшун. Значыць, гэтай рукой ён павінен быў пабіць шыбы ў дзьвюх рамах. I чамусь не пашкодзіў.

    - Абматаў насоўкай, адвакат жа казаў...

    - Куды ж яна падзелася, насоўка? У пратаколе агляду месца здарэньня нідзе не адзначана.

    - Была насоўка, кажу табе! Была! Я сама бачыла.

    Яна з гневам ускочыла з крэсла.

    - Сядзі, сядзі, - Арцём Іванавіч занепакоіўся, каб яна не перайшла на лямант. - Хай была. Але тады тым болей рукі не маглі быць у крыві... Чаму ж ты гаварыла?..

    - Не ведаю. Можа, прысьнілася. Так, быў такі сон. Ён цягнуўся да мяне крывавымі рукамі.

    - Дык можа, і тое, што ён у вакно лез, таксама - сон?

    - Ну, ведаеш!

    Яе аж затрэсла. “Няўжо і сябе запэўніла, што было менавіта так, як расказвае?” - мільганула ў Арцёма Іванавіча.

    - Калі не можаш слухаць, я пайду. Я, урэшце, і апынуўся тут выпадкова, - ён падняўся. - Як сабе хочаш. Я не кат. Я і не пракурор, і не судзьдзя, і нават не засядацель. Я проста знаёмы забітага і не хачу, каб ад яго засталася ілжывая чорная памяць, што быў забіты па заслугах, бо ірваўся забіць сам.

    - Не ўжо, сядзі. Нікуды не пойдзеш, пакуль не выкладзеш усё. Я павінна ведаць, што ты на мяне выдумляеш. Але давай карацей, бо праз гадзіну ці меней са школы прыйдзе Захарка. Я не хачу - ты чуеш? - каб ты пры ім плёў сваю бязглузьдзіцу.

    - Добра... За гадзіну пасьпею, калі не будзеш перабіваць. Табе пытаньне. Куды паляцяць асколкі, калі ўдарыць па шкле: туды, куды б’еш, ці, можа, назад, адкуль б’еш? Уперад, ці назад?

    - Відаць... уперад. А можа, і назад.

    - Назад не можа, гэта абсалютна ясна. Дык вось, чаму асколкі шкла былі у двары, а ў пакоі - вось гэтым пакоі - іх не было?

    - Чаму не былі? Былі, і яшчэ як! Я памятаю, яны аж трашчалі пад нагамі!

    - А ў пратаколе агляду месца здарэньня сказана, што асколкаў шкла не агледжана ні на падлозе, ні на “тахце”, вось на гэтым ложку, хоць менавіта на ім ляжала рама, што быццам бы выбіў з вокнішча Мікола.

    - Халтура! Былі асколкі і на падлозе, і на ложку!

    - Люба, у справе ёсьць здымак. На ім ясна відаць, што асколкаў няма. Прытым. Як ні пабі шыбу, кавалкі шкла застануцца ў раме, бо краях, каб трымаліся, шыбы кітуюць. А рама, што ляжала на ложку, ад такіх кавалкаў была ачышчаная. Частка шыбаў у ёй была, а там, дзе шыб не было, не было і такіх кавалкаў.

    - Ты можаш гэта сказаць на падставе здымка, зробленага ў напалову цёмным пакоі?

    - Здымак рабіўся з успышкай, і на ім добра відаць, дзе шкло ёсьць, а дзе няма. Шкло ж блішчыць. Такім чынам, гэта была рама, не выбітая з вокнішча, а яшчэ не ўстаўленая ў яго, другая, зімовая рама, якую яшчэ не пасьпелі ўставіць. Можа, і не ўстаўлялі таму, што ў ёй не хапала шыбаў. На ложак яе не кінулі, не выбілі, а асьцярожна паклалі, каб не пабіць тых шыбаў, што яшчэ былі цэлыя. Пра гэта сьведчыць і тое, як сымэтрычна яна ляжыць, і тое, што капа пад ёй разгладжаная, ніводнай зморшчыны.

    - Гэтая рама стаяла ў вакне ўсё лета.

    - Няпраўда.

    - Ды чым ты можаш давесьці?

    - Ты сама на судзе казала, што аднойчы Мікола ўночы ўлез у вакно, напалохаў Захарку. Такое ж паказаньне ты давала і сьледчаму. Ёсьць у справе і паказаньні таго чалавека, якога ты хацела браць за кватаранта. Ён паказаў, што пасьля таго, як Мікола, наскандаліўшы, пайшоў, ты з саслужыўцам гэтым пайшла ў міліцыю, каб скласьці акт. Дык вось, ён уласнай рукой піша, што спачатку зачынілі дзьверы з сярэдзіны, а потым вылезьлі праз вакно. Я не ведаю, для чаго табе спатрэбілася такая кансьпірацыя і што яна давала, але гэты факт пацьвярджае, што гэтым вакном усё лета карысталіся як другімі дзьвярыма.

    - Гэта не тое вакно.

    - Якое ж?

    - У спальні. Яно таксама з форткамі.

    - Але ж твой ложак стаіць пад гэтым вакном. I ты дазволіла таптацца па ім чужому чалавеку, саслужыўцу?

    - Загаліла пасьцель, і прайшоў.

    - Загаліла перад чужым?

    - Што ты задзёўб: загаліла, загаліла... Спатрэбілася - і загаліла! Пры патрэбе магу і падол загаліць!

    - Твая справа... Але ж тут патрэбы не было: мог жа ён выйсьці, праз дзьверы, як чалавек, а ты потым без яго выканаць свой манэўр...

    - Не дадумалася! Я ж жанчына.

    - А якім чынам Мікола напалохаў Захарку, калі залез праз вакно ў спальню?

    - Ён са мной спаў!

    - Ты спала з дзесяцігадовым хлопчыкам?

    - Што з таго! Гэта мой сын. Баяўся спаць адзін.

    - У цябе на ўсё адказ... Тады чаму Мікола палез не ў тое вакно, у якое прывык лазіць, а ў гэта? П’яны ж робіць па звычцы... Дый праз тое вакно, якое адчынялася, лацьвей улезьці, чым праз глухое!

    - У п’янага лёгікі няма!

    - Не такі ён быў і п’яны, калі вёў аўтобус, не парушаючы правілаў руху!

    - Па звычцы! Гэтулькі год стажу!

    - Значыць, п’яны усё ж такі робіць па звычцы?

    Яны абодва замоўклі разам, зразумеўшы раптам, што адзін адно не перакрычаць. Паўза цягнулася і цягнулася, ёй канца не было відаць.

    Першы парушыў яе Арцём Іванавіч.

    - Урэшце рэшт, галоўнае і не ў тым, праз якое вакно вы хадзілі, - сказаў ён амаль спакойна. - Галоўнае ў тым, што і гэтае вакно мае створкі і знадворная рама лёгка расчыняецца, і Мікола пра гэта ведаў. Яшчэ б яму не ведаць уласны дом!.. Ты кажаш, спачатку ён пабіў першую раму, потым выбіў другую, пасьля чаго ты штурхнула яго гардзінай. Ён упаў, а ты пабегла зараджаць стрэльбу. Так?

    - Так, - яна прыкметна не разумела, куды ён горне.

    - I калі ты вярнулася з зараджанай, ён яшчэ лез... Так?

    - Так.

    - Але калі “не стала” другой рамы (на самой справе, як я ўжо казаў, яе і не было) Міколу нічога не каштавала ўскочыць у вакно за адно імгненьне! Форткі знадворнай рамы былі расчынены, гэта на фотаздымку відаць выдатна. Падвоканьне знадворку Міколу было па пояс, яму дастаткова было перакуліцца праз падвоканьне, і ён быў бы ў хаце...

    - Хто ж расчыніў форткі, калі ён не лез?

    - Ты. Сваімі стрэламі. А можа, і ўвогуле вакно было прачыненае. Дзень жа стаяў гарачы, восьмага верасьня я добра памятаю.

    - У мяне быў унук, яму год толькі. Як маглі мы прачыняць вакно?

    - Значыць, яно было зачынена, але не на кручок. I ты сваім стрэлам хіснула левую фортку.

    Яна стамлёна зьвесіла рукі:

    - Ён лез, лез... Як ты не разумееш, ён лез...

    - I чамусьці не пасьпеў улезьці. У расчыненае вакно. Улезьці за той час, пакуль ты, з тваім “уменьнем”, зараджала стрэльбу. Два ствалы. Прытым, як вы паказвалі з Лёдзяй абедзьве, стрэльба ляжала загорнутай у анучу пад ложкам, а пачак патронаў у іншым пакоі, дзіцячым. Глядзі, што ты павінна была зрабіць, калі Мікола ўпаў: спачатку бегчы за патронмі ў гэты пакой, - ён паказаў направа, - потым з патронамі ў гэты, - махнуў рукой налева. - Тут ты павінна была ўзяць з-пад ложка стрэльбу, разгарнуць анучу, якая ж, відаць была добра накручана, калі верыць табе, што яе ніхто не кранаўся болей за год, дастаць з пачка патроны, зарадзіць два ствалы. Колькі на гэта ўсё павінна было пайсьці часу? Калі гэта не прадумаць, не сплянаваць загадзя - мінуты, але і сплянаваўшы, у мінуту не ўкладзесься. А за мінуту не тое што перакінуцца праз падаконьне - пешкі можна прайсьці мэтраў дзьвесьце.

    - Чаго не зробіць чалавек,у калі яму пагражае сьмерць!

    - Чаго немагчыма зрабіць, тое не зробіць.

    - Дык што ты хочаш сказаць сваім мудрагельствам вакол стрэльбы і патронаў?

    - Тое, што ты зарадзіла яе загадзя, калі Мікола яшчэ і не прыехаў, ведаючы, што ён павінен прыехаць за рэчамі - ты ж яму нават гадзіну прызначыла сама.

    - Не прызначала я! Гэта выдумка Саламаціна. Ён свае рэчы забраў усе яшчэ надоечы.

    - У пратаколе сказана: “У пярэдняй валяюцца без ладу спальныя і насільныя рэчы”. Няўжо гэта былі твае ўласныя? Навошта ж ты раскідала іх па пярэдняй?

    - Цябе не пыталася.

    - Я думаю, што забойства ты задумала нават і не ў дзень забойства, скажам, калі Мікола, пераначаваўшы, паехаў, а раней, можа, і нашмат раней. Бо навошта было б іначай браць стрэльбу ў хату яшчэ шостага верасьня?

    - Лёдзя ад сьвёкраў перабралася, усё сваё і ўзяла.

    - Не ўсё яна ўзяла, не ўсё. Калыску сынаву, напрыклад, не ўцяла. Значыць, фактычна яна і не перабралася, а стрэльба ўжо тут. У першую чаргу - стрэльба. Чаму? Хіба ж не магла яна паляжаць у сьвёкраў? Чаму ў першую чаргу - думка пра стрэльбу?

    - З чаго ты ўзяў, што не ўзяла калыску?

    - З пратакола агляду месца здарэньня.

    - Прапусьцілі!

    - Усё адзначана, Люба, усё. Нават тое, што на дзіцячым ложку - гэта значыць, ложку Захаркі - ляжаць розныя рэчы. Значыць, на гэтым ложку ў тую ноч, напярэдадні забойства, ніхто не спаў.

    - А хто павінен быў там спаць? Захарка ж быў у больніцы.

    - Вы ж на судзе дружна паказвалі, што ў хаце ў ноч з сёмага на восьмае знаходзіліся: ты, Мікола, Лёдзя з сынам і Сьвятлана. I ўсе ўрэшце рэшт паснулі. Пытаньне: дзе? Дзе хто спаў?

    - Якая табе справа, хто дзе спаў.

    - Я на дадзены момант не плёткі зьбіраю, а сьледзтва вяду. Мікола, зразумела, спаў на сваім ложку, гэта значыць, на вашым агульным, але ж ты той ноччу з ім не спала. На Захаркаў ложак - сама прызнаесься - ніхто не спакусіўся. Значыць, усе астатнія, гэта значыць, ты, Лёдзя з сынам і Сьвятлана - спалі на гэтай “тахце”?

    - А што зробіш, калі пагражае сьмерць?

    - Люба, не сьмяшы людзей. Як мог пагражаць сьмерці той, хто спаў? Ды вы яго соннага самі маглі забіць, каб ён быў такі небясьпечны. Усё гэта лухта. Бо ж сапраўды не было ні Сьвятланы, ні Лёдзі з сынам, а былі толькі ты і Мікола, і што між вамі было, можаш расказаць толькі ты, бо Мікола ўжо нічога не раскажа.

    Люба пырхнула і засьмяялася – зьедліва, гучна, але няшчыра.

    - Дарма сьмяесься. Цябе і Лёдзю дапытвалі двойчы: адразу пасьля забойства - сьледчы міліцыі, праз некалькі дзён - сьледчы пракуратуры. Дык вось. На допыце ў міліцыі ні ты, ні Лёдзя ні словам не абмовіліся наконт Сьвятланы, гаворачы пра тую ноч. Сьвятлана зьяўляецца толькі ў паказаньнях сьледчаму пракуратуры. Дый Лёдзя гаворыць на допыце ў міліцыі пра тую ноч самымі агульнымі словамі: не даваў спаць, пагражаў сьмерцю. Гэта было тое, што ты сама сказала ёй, калі яна прыйшла да цябе раніцой з сынам.

    - Адкуль ты вывеў, што яна прыйшла раніцой?

    - Бо напярэдадні дня забойства вы з ёю распачалі рамонт. У пратаколе адзначана: “У кухні - сьляды рамонту”, “у дзіцячым пакоі - сьляды рамонту”. Хто ж перабіраецца - тым болей з дзіцем - туды, дзе ідзе рамонт? Добра б яшчэ Лёдзя да гэтага жыла на вакзале, а то ж у блізкіх людзей. Для чаго? Каб дзіцёнак дыхаў фарбай? Няўжо нельга было пачакаць некалькі дзён, пакуль яна не высахне? На час рамонту заўсёды стараюцца перасяліцца куды-небудзь, а ў цябе нібыта наадварот. Дый, дадам, не магла ж Лёдзя перайсьці з сынам без калыскі, дзіця такое, што не можа яшчэ спаць на звычайным ложку, скоціцца і паб’ецца.

    - У цябе ўсё?

    - Хай будзе ўсё.

    - Няўжо яшчэ што-небудзь ёсьць?

    - Усё, што я табе казаў, выведзена са справы, з пратакола, акта, паказаньняў. Як бачыш, на сьведкаў я не спасылаўся. А былі ж і сьведкі. I паказаньні Саламаціна цалкам адпавядаюць таму, што занатавана ў пратаколе і акце, а твае паказаньні не адпавядаюць. Значыць, праўду кажа Саламацін, а ты - ілжэш. I Лёдзя твая ілжэ, і Сьвятлана, і іншыя суседкі...

    - Значыць, па-твойму, Мікола быў анёл, на якога варта было маліцца?

    - Не. Не анёл. Але і забіваць яго, па-мойму, не было завошта. Вы жылі дрэнна? Але ж ужо разьвяліся, ён табе дом саступіў, знайшоў прытулак сабе, пераехаў. Аддала б рэчы восьмага верасьня, ён бы паехаў і болей не меў прычын прыяжджаць, можа, і не прыяжджаў бы...

    - Знайшоў жанчыну, ажаніўся... - іранічна дадала Люба.

    - Можа, і так. Трыццаць сем год - не гады для мужчыны.

    - А сорак тры для жанчыны - гады ці не гады? Мяне, значыць, на сьметнік? Будзе жыць сабе, вольны, як птушка, не плацячы нат алімэнтаў? Ажэніцца з дзяўчынай, глядзіш, і нявіннай?..

    Яна крычала, яе трэсла.

    - Чакай. Ці ж ён кідаў цябе? Гэта ж ты спачатку зьехала, дак яшчэ не сказаўшы, куды, сама падала на развод. Выходзіць, ён табе і не быў патрэбен.

    - Ён павінен быў шукаць мяне, калі я зьбегла. Ён павінен быў маліць мяне на каленях, каб я яму даравала яго агідныя падазрэньні. Тады б мы і маглі жыць такім жыцьцём, якім не сорам жыць.

    - Ці  не занадтага ты хочаш ад мужчыны?

    - О, вы ўсе такія, вам заўсёды здаецца, што мы, жанчыны, хочам ад вас занадтага, хаця бы толькі таго і хочам, каб нас кахалі і паважалі. Ну і атрымлівайце адплату, якую заслужылі.

    - Значыць, як я зразумеў, асаблівай прычыны забіваць Міколу у цябе не было, а забіла ты яго невыпадкова, - падсумаваў Арцём Іванавіч, устаючы.

    *

    - Што я табе казала? - пераможна ўзьняла галаву Вера, калі Арцём Іванавіч позна ўвечары расказаў ёй пра свае знаходкі і здагадкі. - У меня ад пачатку не было сумненьняў, што Коля не здатны да забойства. А яна здатная. Задумала і ажыцьцявіла.

    - Што ж рабіць? - Арцём Іванавіч пацёр шчаку.

    - Сядай і пішы апэляцыю.

    - Каб яе ўпяклі ў астрог?

    - Ты яшчэ яе шкадуеш?! Яе, забойцу?!

    - А Захарка? Дзіця, ды яшчэ хворае... Хто за ім прыглядзіць?

    - Ці мала хто! Дзед і баба ёсьць. Манькін можа забраць. Ты лічыш, лепш, калі дзіця будзе выхоўваць забойца?

    - А можа... мы?

    Вера падумала.

    - Там паглядзімо. Нам яна яго наўрад ці дасьць. Мы для яе цяпер ворагі нумар адзін.

    Задаволеная, яна ўсю ноч, як даўней, не давала спаць, бы выпадкова штурхаючы ў плечы. Зрэшты, Арцём Іванавіч і так бы не спаў. I ў мінуты блізкасьці ён пакутаваў над пытаньнем: пісаць апэляцыю ці не.

    Але перад самым званком будзільніка яму сасьніўся Мікола: такі які застаўся навечна ў справе - з напалову заплюшчанымі вачмі і напалову адкрытым ротам. Вусны яго не варушыліся, але Арцём Іванавіч выразна чуў, як Мікола сказаў:

    - Што ж, Арцём Іванавіч, так і застануся я шалёным сабакам, якога прыстрэлілі? Так і будзе лічыць мой сын, што я хацеў забіць яго мамку?

    “Сапраўды... – падумаў прачнуўшыся, Арцём Іванавіч. - Гэта ж агідна. Яна ж ніколі не раскажа сыну праўды, і той будзе ўпэўнены, што яго бацька быў шалёным сабакам. I на магілу ніколі не прыйдзе.

    Але калі я напішу апэляцыю, то ён застанецца і без маці, круглым сіратой. Няўжо гэта лепш? Чорт ведае што... Ну чаму на мяне звалілася гэта? Чаму менавіта на мяне? Што я, сумленьне сьвету? Я звычайны, самы звычайны чалавек. У мяне свая сям’я, навошта мне займацца лёсам іншай.”

    “Правільна, у мяне свая сям’я, - вярнуўся ён да гэтых слоў, чысьцячы зубы, - і я павінен дбаць і аб ёй. Калі я цяпер не падам апэляцыю, Вера можа што хочаш учудзіць. I ў мяне не стане сям’і, прынамсі, нармальнай. Ці не занадтая плата за тое, каб чужы дзіцёнак не застаўся сіратой, не пазбавіўся маці-забойцы? Якім яна выхавае Захарку, такая маці, на душы якой увесь час будзе ляжаць грэх забойства? Вера мае рацыю. Захарку падыме Манькін, яго сям’я, калі Люба нам не дазволіць яго ўзяць. Яму яшчэ і лепш будзе, бо Люба дрэнная матка”.

    Ён, пасьнедаўшы, сеў быў пісаць апэляцыю яшчэ да работы, але зразумеў, што зусім не ведае, што гэта такое - апэляцыя, як яе пішуць: відаць жа, ёсьць пэўная форма. Трэба было параіцца, але з кім? Ды юрысконсультам ісьці? А дзе яна, тая кансультацыя? Колькі гэта можа каштаваць? Арцём Іванавіч не шкадаваў грошай, ён баяўся трапіць у няёмкае становішча: запатрабуюць нейкія грошы, а іх не знойдзецца ў кішэні. А галоўнае, нельга было траціць часу. На апэляцыю даваўся тыдзень, гэта значыць, ён павінен быў падаць яе не пазьней за пятніцу, сёньня ж ішоў ужо аўторак. Маракуючы так і гэтак, ён згадаў раптам маладога пракурора, якога так тапталі адвакат і судзьдзя. “Вось хто мне дапаможа”, - вырашыў ён.

    У сваім “кабінэце” ён трывала сеў на тэлефон, пакуль не знайшоў Красільнікава (прозьвішча, роўна як імя і імя па бацьку Арцём  Іванавіч знайшоў у прыгаворы, ды перапісаў “з усімі вантробамі”). Аказалася, гарадзкая пракуратура разьмяшчаецца ў драўняным доме побач з каменным Арцёма Іванавіча і ён кожны дзень хадзіў міма яе, не заўважаючы невялічкую шыльду ў глыбіні двара, дакладней, бачыў, але шыльда была такой невялічкай, што здалёк прачытаць яе было немагчыма, а падыходзіць бліжэй у Арцёма Іванавіча цікавасьці не хапіла.

    Дамовіліся, што Арцём Іванавіч забяжыць у пракуратуру, ідучы на абед дадому (у Красільнікава рабочы дзень пачынаўся пазьней і абед адпаведна таксама).

    Красільнікаў слухаў меркаваньні Арцёма Іванавіча з чырвонымі ад сораму шчокамі.

    - Няўжо ўсё гэта ёсьць у справе, - мармытаў ён, разглядаючы малюнкі Арцёма Іванавіча, зробленыя са здымкаў.

    - Можаце самі паглядзець. У пратаколе напісана прама: “Асколкаў шкла на падлозе і на тахце не агледжана”. Асколкі толькі знадворку, прычым даволі далёка ад сьцяны. Разумееце? Гэтыя асколкі занесла шротам. Вакно разьбівалася толькі з сярэдзіны дома.

    - А вы што, экспэрт? - неяк варожа азвалася раптам машыністка, што ляпала сабе і, здавалася, не прыслухоўвалася.

    - Па-мойму, тут не трэба быць экспэртам, - разгубіўся Арцём Iванавіч, - дастаткова цьвярозай галавы.

    - Па-вашаму, судзьдзі чыталі тое ж самае на падпітку?

    Арцём Іванавіч больш уважліва зірнуў на жанчыну. Сядзела яна плячмі да вакна, сьвятло ў пакоі ўжо не гарэла, таму замест твару Арцём Іванавіч мог бачыць толькі цьмяны сылюэт галавы з ускудлачанымі, як вароняе гняздо, валасамі.

    - А чаго вы так, уласна кажучы? Вас жа я, здаецца, нічым не мог пакрыўдзіць.

    - Вы распавядаеце, як які-небудзь Знаменскі. Вось і падумалася, можа, вы экспэрт, - іранічна закончыла машыністка. - Бачыце ўсё лепш за спэцыялістаў юрыспрудэнцыі.

    - Але ж і Алег Міклаевіч згодзен, што рама, выбітая з вокнішча, не магла ўпасьці на ложак так акуратна. А ўжо ён - спэцыяліст.

    - Так, Ларыса Пятроўна, я... згодзен з таварышам, - чырвань у пракурора не міналася, - і... не замінайце нам... калі ласка...

    Ларыса Пятроўна моўчкі ўскінула галаву і замалаціла па машынцы так, што ў вушах заклала.

    - Тут яшчэ такая падрабязнасьць, - Арцём Іванавіч нахіліўся бліжэй да пракурора. - Памятаеце, на судзе сьведка Саламацін гаварыў, што быў яшчэ адзін - Сувораў? Суд не стаў і слухаць яго і пісульку Сувораўскую не ўзяў, быццам бы “зэк праехацца хоча за казённы конт”.

    - Памятаю, - сказаў пракурор.

    - У паказаньнях Леакадзіі Манькінай, якія яна дала адразу ж пасьля здарэньня сьледчаму РАУСа, ёсьць такія радкі, - Арцём Іванавіч пакапаўся ў сваіх запісах, - вось: “Прыблізна а 14 гадзіне я пачула, як пад’ехаў аўтобус. Калі зірнула ў вакно, убачыла, што прыехаў айчым, з ім у аўтобусе былі яшчэ два чалавекі. Адзін высокі, з выгляду гадоў 35, з вусамі, на носе шрам”... Я думаю, сумненьняў няма, апісаны Саламацін?

    - Чытайце далей.

    - “Другі маленькага росту, у сіняй куртцы. Я іх бачыла першы раз”. Вось яшчэ, ужо пасьля стрэлу: “Я паглядзела ў вакно і ўбачыла, што каля вакна ляжыць айчым і ў правым плячы яго рана, ён хацеў падняцца, я выйшла у двор і ўбачыла, што з аўтобуса выйшлі двое мужчын, той, які з вусамі, спытаў, што здарылася, я сказала, што мама стрэліла ў айчыма”. Такім чынам, у справе ёсьць сьведчаньне, што сьведкаў было двое, а суд не стаў слухаць.

    - Гэта вельмі важны факт. Выходзіць, на месцы здарэньня ў момант здарэньня быў яшчэ адзін сьведка, а яго не дапытаў ні сьледчы, ні суд. Аднаго гэтага дастаткова, каб вярнуць справу на дасьледаваньне і новае слуханьне справы. Вы апэляцыю будзеце пісаць?

    - Буду.

    - Зьвярніце на гэта асаблівую ўвагу. У адпаведнасьці з артыкулам... КПК.

    - А што гэта - КПК?

    - Крымінальна-працэсуальны кодэкс. Шкада, што я ўжо падаў пратэст, мог бы таксама націснуць на гэта.

    - А як увогуле пішацца тая апэляцыя?

    - Як умееце, так і пішыце. Тут абавязковай формы няма. Галоўнае - пакажыце факты, якія сьведчаць, што суд вынес не той вырак.

    - Усё пісаць?

    - Чым болей фактаў, тым, відаць, лепш. Але не падавайце тых, у якіх сумняваецеся самі. Адвакаты шукаюць любую зачэпку. Наконт другога сьведкі - гэта бясспрэчна, тут і сьледзтвам, і судом дапушчана вялікая памылка, можна нават сказаць, рашаючая. Суд другой інстанцыі проста абавязаны вярнуць справу.

    Цяпер Красільнікаў расчырванеўся ўжо не ад сораму, а ад узрушэньня.

    - А што, хіба суд другой інстанцыі не выносіць канчатковага прысуду?

    - Толькі ў тых выпадках, калі зьмякчае. Калі ж ён лічыць, што пакараньне недастатковае, вяртае справу на новае слуханьне, або і дасьледаваньне. У нашым павінна быць другое. I вы ў сваёй апэляцыі павінны прасіць не аб болей суровым пакараньні, а аб вяртаньні справы на дасьледаваньне.

    - Дзякую за параду... Добра, што да вас зайшоў. Я ж у гэтым зусім лапаць.

    - Не такі і лапаць, калі знайшлі другога сьведку. Гэта трэба было агледзець.

    “Трэба было больш уважліва чытаць”, - прасілася на язык, але Арцём Іванавіч толькі разьвітаўся, прыязна ўсьміхаючыся, і пабег дадому.

    Сьпехам праглынуўшы талерку капусты, ён тут жа засеў за апэляцыю. Яна пісалася лёгка, бо ўжо склалася ў галаве; доказы Любінай віны ён ужо выкладваў і самой Любе, і Веры, і, нарэшце, пракурору. Адным махам, нібыта самі сабой, без адзінай памаркі выскачылі тры старонкі. Можна было іх несьці ў суд, але Арцём Іванавіч падумаў, што яму спатрэбяцца самае малое дзьве копіі: па-першае, пакінуць сабе, па-другое, даслаць старому Манькіну. Ён склаў апэляцыю і сунуў у кішэню пінжака: на рабоце ў яго стаяла машынка, старая, расхлябаная, але карыстацца ёю можна было, што ён зрэдзьчасу і рабіў.

    Зразумела, пры людзях, друкаваць гэтага не выпадала, Арцём Іванавіч не мог дапусьціць, каб хтось засьпеў яго на такой справе. Прыйшлося чакаць, пакуль не толькі пайшла Надзя, ды і ўсе апрача аховы, з галоўнага корпуса, але і ў кабінэце дырэктара згасла сьвятло. Машыністка з Арцёма Іванавіча была тая яшчэ: на перадрук сваіх трох старонак ён выдаткаваў паўтары гадзіны; Праўда, у стале не знайшлося капіркі, і каб зрабіць два экзэмпляры, прыйшлося друкаваць два разы - трэці раз ён ужо не стаў, сабе можна было пакінуць і тое, што напісаў ручкай.

    Несьці ў суд апэляцыю было ўжо позна, не хацелася браць яе і дадому - партфэля ў яго не было, а ў кішэні аркушы б пакамячылася. Арцём Іванавіч як мага глыбеў схаваў іх у стол, пад усе паперы, якія там былі, нат пад свае фантастычныя апавяданьні. Не тое каб ён чаго баяўся і што благое робіць не лічыў: проста яму не хацелася, каб хтосьці ведаў, якой непрыемнай справай даводзіцца займацца, зноў і зноў усе расказваць, калі спытаюць.

    Дома, яшчэ распранаючыся, Арцём Іванавіч пачуў на кухні голас жонкі і зьдзівіўся: гэта быў яшчэ не той час, калі яна прыходзіла. Голас быў нейкі роблена вясёлы - нібыта расказвала анэкдот, які сама не лічыла надта сьмешным, але іншага не згадалася, а разьвесяліць суразмоўніка трэба. “Каму гэта яна? Хто там яшчэ на кухні? Наташка была ў сваім пакоі - дзверы туды былі зачынены, але няшчыльна, і праз шчыліну Арцёму Іванавічу была відаць галава дачкі, схіленая над сталом.

    Раз Наташка сядзіць адна, значыць, на кухні з маткай нехта не надта для яе прыемны. Тут пачуўся яшчэ адзін голас, і Арцём Іванавіч не паверыў сваім вушам: голас нібыта Любы! Няўжо? Ідучы ў спальню пераапранацца, зазірнуў - сапраўды: плячмі да яго сядзела Люба. Як гэта разумець? Што ёй трэба? На што разьлічвае? Што ўгаворыць не падаваць апэляцыю? Дарэмна спадзяецца. Вера хай і расказвае анэкдоты, але ў гэтым ён будзе стаяць цьвёрда.

    Вера прыйшла дадому гадзіны на дзьве раней чым звычайна, значыць гэта сустрэча невыпадковая, дамовіліся па тэлефоне. Ці нават Люба схадзіла да Веры ў садок.

    Пераапрануўшыся, ён сеў у крэсла, узяў газэты, што ў абед не стаў і глядзець, шпурнуў на ложак. Так яны на ложку і засталіся - значыць, Веры было не да іх, сапраўды прыйшлі разам з Любай.

    - Арцём Іванавіч! - гульліва паклікала Вера. - Не хавайцеся ад дам. Мы чулі, што вы прыйшлі.

    “Што яна, п’яная, ці што?” - непаразуменна падумаў Арцём Іванавіч і пайшоў на покліч. Сапраўды, паміж жанчынамі на стале ўзвышалася нейкая высокая пляшка з замежнай наклейкай. Была і розная закусь. Каб гэтулькі нагатаваць, патрэбен час. Значыць, прыйшлі даўно. Арцём Іванавіч успомніў, што яшчэ не вячэраў. Ён узяў сабе катлету і крыху гародніннай салаты.

    - Што гэта вы абмываеце? - незадаволена спытаў ён.

    - О, што мы абмываем, - Вера п’янавата расьцягвала словы, - ваша мосьць і не здагадаецеся.

    - Днём нараджэньня не пахне, - Арцём добра памятаў і дзень нараджэньня Любы.

    - Дзень нараджэньня - лухта. У нашым узросьце жанчыны іх не адзначаюць. Ну! Даставай чарку. Нальем і табе.

    - Дзякую, нешта не хочацца, - пахмурна сказаў ён.

    - Я, Арцём, замуж іду, - пасьміхнулася Люба, пільна гледзячы яму ў в твар.

    - Вось як? I за каго?

    - Мог бы і сам здагадацца.

    - Адкуль жа! Я тваіх жаніхоў не ведаю.

    - Ведаеш! За твайго дырэктара! - урачыста абвясьціла Вера.

    - А! Ну што ж, віншую. Хаця, здаецца, стары кавалер не самая лепшая партыя, - Арцём Іванавіч не ўтрымаўся ад кпіны.

    - Нічым не горшая, чым, дапусьцім, для мужчыны векавуха.

    “На што яна намякае?” - зьдзівіўся Арцём Іванавіч.

    - А як жа наконт жалобы? - яшчэ не стрымаўся ён. - Удава ж, здаецца, павінна хоць год насіць.

    - Які ты цёмны ў мяне, Арцём! - паляпала яго па плячы Вера. - Люба не ўдава. Яна - разьвядзёнка. На момант сьмерці яе былы муж юрыдычна мужам ёй не даводзіўся.

    - А! Вось у чым справа. Ясна. Здаюся, - Арцём Іванавіч іранічна ўзьняў рукі.

    - I не сьмейся. Нічога сьмешнага. У нашым узросьце жанчыне траціць час на жалобу рызыкоўна. У сорак тры - яшчэ сюд-туд, а ў сорак пяць ужо нікуды, Аднаго жаніха адпудзіш - другога не сустрэнеш.

    Адчувалася, што і Вера крыху кпіць, бо і самой было столькі ж, як і Любе, таму яе кпіны выглядалі накшталт філязофіі.

    - Правільна, - Люба праз стол паціснула руку Веры. – Б’еш у самую кропку. Гэта мужчыны, калі што, могуць і пачакаць. Чаму заўжды нявест болей, чым жаніхоў? Ніхто не думаў?

    - Ну... - наморшчыла лоб Вера. - Вайна мужыкоў пакасіла...

    - Тыя ўжо даўно для нас не жаніхі.

    - Нараджаецца хлопчыкаў ж меней...

    - Наадварот. Статыстыка сьведчыць, што на тысячу дзяўчынак нараджаецца тысяча пяцьдзесят хлопцаў.

    - Тады чаму?

    - Мужчынам заўсёды будзе ставаць нявест, а жанчынам жаніхоў ніколі.

    - Ну скажы, чаму?

    - Таму што мужчыны заўсёды бяруць жанок за сябе маладзейшых.

    - Якая сувязь?

    - А вось падумай. Уявім сабе,пакаленьне, у якім роўна дзяўчат і хлопцаў. Здавалася б, чаго яшчэ? Але яны звычайна не жаніхі нявесты. Дзеўкі пойдуць за тых, хто за іх старэйшы, хлопцы возьмуць маладзейшых.

    - Ну?

    - Гну, дуга будзе. - Для хлопца, калі ён не ажаніўся, дапусьцім, у дваццаць пяць, нічога страшнага. Праз год зьявіцца колькі хочаш сьвежых васемнаццацігадовых нявест. Зноў не выбраў? Нічога. Праз год адбудзецца новы вылет нявест. Выбірай! Выбірай без канкурэнцыі, бо равесьнікі гэтых нявест, васемнаццацігадовыя хлопцы, практычна яшчэ не жаніхі. Ім у армію, ВНУ і ўвогуле васемнаццацігадовы хлопец жаніхом не лічыцца.

    - Пачынаю разумець.

    - Зусім інакшае становішча ў дзеўкі. Калі яна не пайшла замуж да дваццаці пяці, знайсьці пару ёй вельмі цяжка. Яна ж можа выйсьці, галоўным чынам, толькі за тых, каму дваццаць сем, дваццаць восем і болей. А гэтыя большай часткай ужо жанатыя, калі ж шукаюць нявесту, то ў такіх на выбар восем-дзесяць пакаленьняў нявест. Выбіраюць жа звычайна маладзейшых, сьвяжэйшых...

    - Але ж бывае і так, што і мужоў знаходзяць маладзейшых, - шматзначна ўставіў Арцём Іванавіч. Разважаньні Любіны, хоць і нечаканыя, былі слушныя, але Арцёма Іванавіча яны толькі раздражнялі, як і ўся гэтая недарэчная вячэра за адным сталом з забойцай. Люба востра зірнула на яго.

    - Правільна. Бывае. Але жанчына кожны такі раз пераконваецца, што шматвяковы вопыт сямейнага жыцьця не абвергнеш. Пакуль табе трыццаць, муж пры табе, хай бы ён быў і на дзесяць год саплівейшы, яму нават і цікавей з жанчынай, якая сёе-тое у ведае і ўмее. Як толькі табе робіцца трыццаць пяць - трымай за штаны, не ўтрымаеш. Нядоўгая радасьць канчаецца, пачынаецца тое, пра што нікому і не раскажаш.

    Яна нібыта змазнула сьлязіну.

    Лепш ужо гадаваць дзіця адной. Гэта, дарэчы, выйсьце для любой жанчыны, якую не хочуць браць. Усё ж такі побач жывая душа, працяг жыцьця, дапамога пад старасьць. Таму дзяўчына, якой пад трыццаць, думае толькі аб гэтым. Дарэчы, тваёй Сакаловай - не дваццаць восем?

    - Сакаловай? Якой Сакаловай? - не зразумеў Арцём Іванавіч.

    - Той самай, з якой па тэатрах ходзіш. Супрацоўніцы тваёй.

    - Ах, Надзі! Пэўна не ведаю, але, здаецца, ты перабольшваеш. Так-так, перабольшваеш. Ёй дваццаць шэсьць, - прыгадаў Арцём Іванавіч.

    - Якой Сакаловай? Якой Надзі? Па якіх тэатрах? - устрывожылася Вера.

    - Ат, супрацоўніца мая, - з прыкрасьцю адмахнуўся Арцём Іванавіч. - Далі ў аддзел. Не разумею, чаму пра яе зайшла гаворка.

    - Даўно далі?

    - Ды з месяц.

    - А чаму я пра яе першы раз чую?

    Тонкая зларадасная ўсьмешка кранула Любіны вусны.

    - А што пра яе гаварыць? Іншым галава занятая.

    - Як іншым, калі ў тэатар водзіш?

    - Божа, які там тэатар. “Восем раз’юшаных жанчын”.

    - “Восем закаханых жанчын”, - паправіла, падкрэсьліўшы “закаханых”, Люба.

    - Дык гэта калі апоўначы прыйшоў?

    - Я ж казаў табе, быў дыспут. Вось і Люба скажа.

    - Не ведаю. Я пайшла ў антракце. Надзвычай сумная п’еса, - пазяхнула Люба.

    - Ды быў дыспут! А ў тэатар я пайшоў таму, што Паваротнікаў даў кантрамарку на дваіх... – “Што гэта я? Быццам апраўдваюся. У чым?” - падумаў ён раптам.

    - А! Я і забылася. Ты ж мне расказваў усё гэта!

    Вера авалодала сабой і цяпер давала Любе зразумець, што не дасьць убіць клін паміж сабой і мужам, але сказанае прагучала фальшыва.

    - Ну, не ў гэтым справа, не ў спэктаклі і дыспуце... - Люба была яўна здаволена, нечаканы ўдар трапіў у цэль, цяпер можна было разьвіваць наступ. Ці не для таго яна і прыйшла? - Ты кажаш: “не разумею, чаму пра яе зайшла гаворка”. Я яе для прыкладу. Вось адзінокая жанчына дваццаці шасьці год. I яна вырашае праблему, што ёй рабіць далей: пачакаць яшчэ - а раптам хто-небудзь знойдзецца, або займець дзіця без мужа.

    - Ну што ты лухту вярзеш! Такая сымпатычная, слаўная, і не мае жаніха? - раззлаваўся Арцём Іванавіч і асекся.

    - Сымпатычная і слаўная, - прамармытала Вера.

    - Сымпатычная і слаўная, але спазьнілася, - Люба надзейна трымала лейцы. - Дваццаць шэсьць - крытычны ўзрост. Яшчэ год-два, і чакаць будзе нельга. Тады яна цябе і ашчасьлівіць унукам.

    - Чаму унукам?

    - Ты ж яе дачкою лічыш: Арцёмаўна.

    “Намёкі, намёкі... Зласьлівыя, брыдкія...” - падумаў Арцём Іванавіч.

    - Да таго ж, у тваёй Надзі няма праблем з жыльлём. Асобная кватэра ў маладой жанчыны - гэта ў нашым горадзе вялікая рэдкасьць.

    - Адкуль кватэра?

    - Адзіная дачка ў сям’і, а бацькі памерлі. Дакладней, загінулі. А кватэра засталася.

    - Першы раз чую.

    - Тады ты павінен дзякаваць за зьвесткі.

    - Навошта мне яны?

    - Ну а як жа? Ты ж яе начальнік. Прыйдзе кватэру прасіць, а ты: прабачце, дачушка, але кватэра ў вас ужо ёсьць...

    - Адкуль ты гэтае ведаеш?

    - Ты сваё сьледзтва вядзеш, я сваё.

    - Але для чаго?

    - Ці мала што... Можа, і спатрэбіцца.

    - Ведаю я, адкуль твае зьвесткі, - стамлёна кінуў Арцём Іванавіч. - Ад жаніха.

    - Яшчэ Ламаносаў казаў, што ўласьцівасьці рэчываў не мяняюцца ад спосабу атрыманьня.

    Вера хціва вадзіла позіркам з Любы на Арцёма Іванавіча і назад. Але, разумеючы, што гэтая перапалка кідае цень і на яе, вырашыла зьмяніць пласьцінку:

    - Хопіць вам пра гэтую Сакалову! Давайце лепш вып’ем.

    - Піце сабе. Ніякага жаданьня, - Арцём Іванавіч адсунуў талерку і пайшоў у спальню.

   Ён разгарнуў мясцовую газэту, паспрабаваў чытаць, але літары дваіліся, разьбягаліся, як прусакі. Тым часам жанчыны, відаць, кульнулі, бо з кухні панеслася бязладная гаманіна, з якой Арцём Іванавіч нічога не разумеў, дый не прыслухоўваўся ён. На сэрцы сьпела трывога. Што ўломіць Вера? Дарма не расказаў пра Надзю раней і сам. Чаму не сказаў хаця б, што атрымаў супрацоўніка? Баяўся? Але ж павінен быў разумець, што надоўга такое не ўтоіш, рана ці позна дойдзе да жонкі. I вось дайшло, але з чужых вуснаў, з бруднымі намёкамі і перасьцярогамі. А каб сказаў сам, усё выглядала б інакш. Навошта хаваць, калі няма чаго хаваць?

    А на кухні пачалі сьпяваць. Гэта была даўно забытая, студэнцкая: “Ночка лунная, девчонка юная, из-за тебя погибнет, кажется, студент”. У песьні былі радкі: “Не ходи ты рядом с нежным взглядом в такой момент”. Вера і Люба зацягнулі, як некалі на “бульбе”: “Не ходи ты рядом с толстым задом”. Быў і яшчэ адзін варыянт, іх уласны, курсавы: “Не хадзі ты побач, Танька Лобач”. Аўтарам яго, здаецца, быў Мірон, але не хваліўся гэтым, каб не папала ад Танькі, хаця, падумаў Арцём Іванавіч, нічога ж крыўднага для Танькі Лобач тут не было, наадварот, калі пра дзяўчыну сьпяваюць. “Из-за тебя погибнет, кажется, студент”, гэта павінна цешыць... Вера і Люба давялі песьню да канца, а потым, відаць, падміргнуўшы адна адной, зноў грымнулі: “Не хадзі ты побач, Танька Лобач...” Зразумела, нічога дзіўнага, калі людзі, што ведаліся ў маладосьці, прыгадваюць тую маладосьць пры стрэчы не было, але Арцёму Іванавічу стала непрыемна, як пры выглядзе дарослага чалавека, які дзяцініцца.

    На шчасьце, песьня стала апошнім нумарам праграмы, праз колькі мінут на кухні зарухаліся зэдлікі, потым Вера пайшла праводзіць. госьцю ў пярэднюю. Там яны яшчэ пабалябонілі крыху, потым ляснулі дзьверы. Вера вярнулася на у кухню, загрукацела посудам. У ракавіне зацурчэла вада - Вера ніколі не пакідала прыборку на заўтра, гэта было нібыта ў крыві. Памыўшы посуд, доўга чысьціла ў ваннай зубы і, здаецца, нават сама спаласнулася - у спальню ўвайшла ў халаце на голае цела, села на ложак.

    - Дык што там за культпаход у тэатар? - спытала цьвярозым голасам.

    Арцём Іванавіч да такога пытаньня быў гатовы.

    - Ахвота табе слухаць плёткі! Я ж усё сказаў за сталом.

    - А чаму толькі сёньня?

    - Не надаваў значэньня.

    - Ты так болей не рабі, калі не хочаш плётак.

    - Я ж ніколі нікуды не хаджу. Ты ж ведаеш.

    - Адкуль я магу ведаць? Я да поўначы на рабоце. А што ты робіш вечарамі...

    Арцём Іваьавіч з папрокам зірнуў на яе.

    - Добра, на гэтым скончым. Але каб апошні раз.

    - Што ў апошні раз? У апошні раз у тэатар?

    - У апошні раз з іншай жанчынай. Калі ўжо цябе так туды цягне, сходзім разам. І памятай, што цяпер у музэі за табой будзе добры нагляд.

    - Нагляд? Чый жа? Люба наабяцала?

    - А цяпер вось што... Ты зразумеў, што яна сказала?

    - Пра што?

    - Што выходзіць замуж.

    - Якая мне справа да яе замужжа!

    - Я бачу, ты ўсё ж такі не зразумеў, за каго яна выходзіць.

    - Чаму не зразумеў? Да гэтага даўно ішло. Я толькі не думаў, што дойдзе да афіцыйнага шлюбу.

    - Калі шлюб гэты і не будзе афіцыйным, мы павінны зрабіць на яго папраўку.

    - Што ты хочаш сказаць?

    - Я хачу сказаць - не трэба падаваць апэляцыю.

    “Што гэта яна... Правярае - ці не заскачу ад радасьці або ўсур’ёз?” - падумаў ён.

    - Так-так, не рабі вялікіх вачэй. Я гэта кажу добра падумаўшы. Чорт з ёю, хай яе карае ўласнае сумленьне. Калі ты будзеш судзіцца з жонкай свайго начальніка, для цябе гэта дабром не скончыцца. А значыць, і для нас з Наташкай. Ён і так цябе прыціскае, а цяпер, глядзіш, і ўвогуле звольніць. Дзе ты знойдзеш тады работу ў тваім узросьце? На што будзем жыць?

    - Ты думаеш, так лёгка звольніць у нас чалавека, які добра працуе?

    - Арцём, мы бяспраўныя людзі. Гэта толькі здаецца, што маем нейкія правы.

    - Ты ўсё гэта сама прыдумала ці Люба падказала?

    - Не буду хаваць - пагражала.

    - I мы здадзімся? Адступім перад нахабствам забойцы?

    - Арцём, я сказала ўсё! Нічога больш слухаць не буду!

    Быццам варам апякло Арцёма Іванавіча.

    - Я ўжо падаў апэляцыю. Сёньня пасьля абеду, - роўным голасам схлусіў ён.

    - Чаго сьпяшаўся так?!

    - Тэрмін жа кароткі даецца.

    - Мог да пятніцы пачакаць. Разважыць, абмазгаваць, як сьлед.

    - Што мазгаваць, калі ўсё ясна.

    - А калі не ўсё? Наклічаш на нявіннага чалавека бяду.

    - Ужо нявіннай стала? Яшчэ ўчора ты гаварыла іншае.

    - Ты нагаварыў, я і паверыла. А Люба інакш расказвае, і быццам яе праўда. Чаму я буду верыць менавіта табе? Ты што, Шэрляк Холмс і маёр Знаменскі ў адной асобе? Ты ўсяго музэйны работнік. Заўтра ж забяры апэляцыю назад.

    Такога, нічога падобнага ад Веры Арцём Іванавіч не чакаў. Адкуль такі выверт? Чым яго растлумачыць? Ці толькі тым, што Люба быццам бы йдзе замуж і, такім чынам, робіцца, з пункту гледжаньня Веры, бясьпечнай? Сапраўды баіцца помсты з боку дырэктара? Не... Гэта не ўся праўда. “Цяпер за табой у музэі будзе добры нагляд”. Паміж Верай і Любай заключана змова: адна абяцае сачыць, ці не стане Арцём Іванавіч заляцацца да маладой, другая - спыніць справу. Чорт ведае што! Абраза здушыла горла.

    - Ну?

    - Я табе не лялька: хачу апрану, хачу - распрану. Даўно апранаюся сам. I сорам маю. Голы хадзіць не буду, каб людзі сьмяяліся, - адрэзаў ён.

                                 НАДЗВЫЧАЙНАЕ ЗДАРЭНЬНЕ МУЗЭЙНАГА МАШТАБУ

    Назаўтра ўдзень Арцём Іванавіч аднёс у суд апэляцыю, а ўвечары Вера сказала:

    - Ты, аказваецца, манюка. Казаў, што апэляцыю падаў учора, а на самай справе толькі сёньня. Вось не думала, што ты такі.

    Арцём Іванавіч змоўчаў.

    - Няўжо не разумееш, што помсьціць жанчыне непрыстойна? Ну, ідзе яна зноў замуж, што з таго? Уласную жонку маеш!

    I на гэта ён не сказаў ні слова.

    - ГлядзІ ж, каб заўтра забраў!

    Зразумела, Вера сама ў судзе не была. Ёй пазваніла, а можа, і зайшла ў садок Люба. Садок жа зусім недалёка ад вуліцы Кавалеўскай.

    Уночы Вера спрабавала прыгарнуцца, але і гэта Арцём Іванавіч успрыняў як гвалт над сабой - прымушае, калі ён не хоча. I ён драўляна ляжаў на спіне, не варушачы пальцам, як усыплены гіпнатызёрам. Але ён якраз не спаў - які там сон! Ён не хацеў быць лялькай, якую апранаюць і распранаюць. Яму заўсёды было ніякавата бачыць голую ляльку. Хай на плястмасавым цельцы нічога сараматнога і не было, яму заўсёды хацелася загарнуць галыша хоць у анучку. Параўнаньне з сябе з лялькай у яго вырвалася нечакана, раней яно да галавы не прыходзіла, але яму здавалася, было такім трапным, што ён і так і гэтак яго разьвіваў, трацячы на такое глупства кароткі час сну. Ды яшчэ прыгадалася, што лялькі ж бываюць і на нітачках - так званыя марыянэткі. I з памяці выплыў верш з інстытуцкай насьценнай газэты. Не, не з інстытуцкай - у інстытуце была друкаваная шматтыражка, а насьценныя вывешваліся на факультэтах. Верш гэты вычытаў Арцём у газэце рускага аддзяленьня філфака. Назву ён забыў, аўтара таксама, а сам верш, аказваецца, памятаў:

                                      Талант актёра радостен и редок,

                                      Но женщины не в этом видят соль.

                                      Для них мужчины - мир марионеток,

                                      Играющих заведомую роль.

                                      А мы не любим женские капризы,

                                      Мы им сопротивляемся всегда.

                                      Тогда они уходят за кулисы,

                                      Натягивая нити без труда.

                                      У нас прически - словно клочья пакли.

                                      Перед глазами матовыми их

                                      Разыгрываем мрачные спектакли,

                                      Соперников играя запасных.

                                      О, женщины! Мы столько перед вами

                                      Друг друга лупим, лупим и себя,

                                      Игрушечными машем кулаками,

                                      От ярости игрушечной вопя!

                                      Но мы мужчины, все-таки мужчины,

                                      Мы хулиганим, курим, пьем, поем –

                                      И эти нити, словно паутину,

                                      Железною рукою оборвем!

    Верш урэзаўся ў памяць не толькі таму, што быў няблага скляпаны, але і таму, што вельмі добра перадаваў тагачасныя адносіны Арцёма з Любай. Сапраўды, круціла ім, як хацела. Вера была іншай, на пачатку ён сам мог бы круціць ёю. Але вось прайшлі гады, і на ім, Арцёму Іванавічу, ужо паджылым чалавеку, зноў павісьлі нябачаныя ніці, ды што там ніці - вяроўкі. I жалеза няма ў руках, каб іх абарваць...

    А іх тузаюць і тузаюць, даводзячы да шалу. “Вы, Арцём Іванавіч, таксама пад абцасам”, - сказаў даўней Мікола. I праўда. Пад абцасам жыў. Але трэба нарэшце быць мужчынам. Ёсьць межы, якія пераступаць нельга, калі не хочаш страціць годнасьць.

    *

    Гадзіне а дзесятай Арцёма Іванавіча выклікаў дырэктар.

    - А вы, аказваецца, у нас фантаст, - сказаў ён, калі Арцём Іванавіч прымасьціўся на краёчак крэсла.

    - У якім сэнсе? - разгубіўся Арцём Іванавіч.

    - У самым прамым. Вы што, нашу сёньняшнюю “Праўду” яшчэ не бачылі?

    - Не.

    - Дык глядзіце. Віншую.

    Дырэктар пасунуў газэту. Арцём Іванавіч узяў яе, нічога не прадчуваючы, зірнуў на першую старонку, апошнюю, потым хацеў ужо разгарнуць, думаючы, што тое, што яго тычыцца, недзе ў сярэдзіне, і раптам самлеў. Усю чацьвёртую старонку займала ягонае “Пагружэньне”! Ён, не верачы, спачатку паднёс газэту аж да носа, потым аднёс на выцягнутую руку... Дырэктар назіраў за ім без усьмешкі.

    - Калі не выпісваеце, бярыце. Я ўжо прачытаў.

    - Выпісваю, але...

    - Усё адно бярыце. Як аўтар.

    Арцём Іванавіч склаў напалам газэту, падняўся. Яму не цярпелася паглядзець, што атрымалася з ягонага апавяданьня.

    - Пачакайце. Я з вамі яшчэ хацеў пагаварыць.

    Арцём Іванавіч сеў.

    - Вы, таварыш Дабрэнька, здаецца, фантаст не толькі на паперы, але і ў жыцьці. Але жыцьцё - не літаратура, тут фантазіраваць не варта. Гэта можа прынесьці шкоду людзям.

    - Пра што вы? - разгубіўся Арцём Іванавіч.

    - Пра вашу ўчорашнюю апэляцыю. Як жа так! Мы ж, здаецца, гаварылі з вамі, як вы павінны дзейнічаць у судзе. I вось маеш, Вы не згадзіліся з рашэньнем суда, хоць суд і паставіўся аб’ектыўна, з разуменьнем.

    “Адкуль яму вядома пра апэляцыю? Учора падаў, а сёньня ведае. Хаця, што гэта я. Ад нявесты”, - маланкай праляцела ў галаве Арцёма Іванавіча.

    - Вы выказалі недавер не толькі Любові Піліпаўне, але і савецкаму суду. Адчуваеце, таварыш Дабрэнька? Савецкаму суду!

    - Я не савецкаму суду ўвогуле, я канкрэтнаму суду з канкрэтных людзей выказаў недавер, - апусьціўшы вочы, сказаў Арцём Іванавіч.

    - Што? Вы яшчэ пярэчыце? Што гэта значыць - канкрэтнаму суду? Усякі наш суд - савецкі!

    - Але для чаго тады даецца права на апэляцыю? Выходзіць, заканадаўства наша прызнае, што і савецкі суд можа дапусьціць памылку. Я ж, у рэшце рэшт, не ў ААН звярнуўся, а ў той жа савецкі суд, толькі яго больш высокую інстанцыю, - Арцёма Іванавіча пачала разьбіраць злосьць, але і начальніка яго, відаць, таксама:

    - Вы мне, таварыш Дабрэнька, дэмагогію тут не разводзьце. Гэта не ваша асабістая справа.

    - А чыя ж? - ускіпеў Арцём Іванавіч. - Можа, і ваша? Тады растлумачце, з якога боку.

    - Вы не прыватная асоба, а супрацоўнік музэя. Вашы фантазіі могуць дорага каштаваць рэпутацыі нашай установы. Навыдумлялі чорт ведае чаго... Быццам і шкла не было, а сьведкаў, наадварот, было поўна. Вы разумееце, што вы, як прадстаўнік нашай установы, кідаеце на яе цень? Што падумаюць у судзе пра наш музэй? Што пра яго скажуць? Кодла суцяжнікаў, скажуць.

    - Вось гэта і ёсьць самая сапраўдная дэмагогія! - усклікнуў Арцём Іванавіч.

    - На зьнявагі вы здатныя. Адзін - забойца, другі - дэмагог. Кім трэцяга абзавяцё? Глядзіце, таварыш Дабрэнька, не зарывайцеся. Зло беспакараным не застаецца.

    - Раю і вам не забыцца пра гэта! - Арцём Іванавіч ускочыў і з размаху бразнуў дзьвярыма.

    “Што гэта такое, - думаў ён, кіруючыся ў галоўны корпус, непраходная тупасьць або разьлічаная псыхічная атака? Разьлік на маю прывычную пакору, сонную згоду з усім? Калі так, то дарэмна. Хопіць... Быў Дабрэнька, стаў Бадрэнька... Больш я не сплю, спаць небясьпечна, бяззубаму між зубатых”.

    “А Вера як у ваду глядзела, - згадаў ён жончыны словы, што дырэктар выганіць з музэя. - Хаця пры чым тут вада? Гэта ж ёй Люба нагаварыла, настрашыла. А сама дырэктара навуськала, каб на мяне ціснуў. Маўляў, Дабрэньку змалку ведаю, на яго гыркнуць - і задрыжыць. Ну вось і гыркнуў. Але гэта і ў характары дырэктара - гыркаць. Жартуеце... Гітлераўскую акупацыю перажылі, што нам тое гырканьне”.

    Ён і сам не ведаў, што яму надало такога бясстрашша - ці то начное рашэньне стаць мужчынам, ці мясцовая “Праўда”, што сьціскаў у руцэ. Ён пра яе, нібыта, і не думаў, але і не забываўся на аніводную сэкунду.

    У сваім кабінэціку ён плюхнуўся на крэсла, хвілінку пасядзеў, за плюшчыўшы вочы... Неяк страшна было пачаць без аніякага і чытаць. Не, Арцём Іванавіч ніколі не марыў, каб ягоныя апавяданьні хтосьці надрукаваў. Яму было дастаткова і таго, што ён сам надрукаваў іх на машынцы. I ў газэту адважыўся аднесьці толькі таму, што хацелася выслухаць думку хаця б аднаго чалавека, асабліва спрактыкаванага. Вера ж так груба забракавала ягоныя першыя спробы яшчэ і насьмяяўшыся, што Арцём Іванавіч і пісаў на рабоце - па сказу, па два, калі выдавалася такая часіна, калі зусім няма было чаго рабіць і ніхто не маячыў побач. На размову з загадчыкам аддзела напярэдадні забойствы Міколы ён зусім забыўся - менавіта з-за гэтага забойства, і не пайшоў у рэдакцыю, хаця загадчык запрашаў, і той, мабыць,. не дачакаўся, сам выправіў тое, што трэба выправіць... Цікава, што ж?

    Усю сярэдзіну старонкі займаў малюнак - чалавек ляжыць на клюмбе, трымаючы на выцягнутых руках дзіця. Арцёму Іванавічу малюнак спадабаўся. Уверсе іншым шрыфтам была надрукавана прадмова, падпісаная загадчыкам аддзела. Яна паведамляла, што аўтар апавяданьня для пачаткоўца не такі малады, але ў празаікаў і гэта не рэдкасьць... Арцём Іванавіч падбадзёрыўся. Зразумела, пісаў, далей загадчык аддзела, для сапраўднай навуковай фантастыкі аўтару нехапае як спэцыяльных ведаў, так і пісьменьніцкага вопыту, але ў сваёй крытыцы буржуазнага грамадзтва яму удалося ўсё ж падняцца на больш высокі, чым звычайна, узровень, на мяжы філязоўскага абагульненьня. Арцём Іванавіч, стаў зусім задзіраць нос. Але тут дзынкнуў тэлефон. Прыйшлося падняць трубку.

    - Вы так імкліва зьніклі, - сказаў дырэктар, - што я не пасьпеў сказаць вам галоўнага. Таварыш Дабрэнька! Вы павінны адазваць сваю апэляцыю.

    - Чаму? - глуха спытаў Арцём Іванавіч.

    - Я ўжо казаў чаму. Гэта пляма на ўвесь музэй. Вам нічога не дабіцца, запэўніваю вас. Вашы выдумкі на юрыстаў не зробяць ніякага ўражаньня. Дарэчы, пракурор Красільнікаў ужо адазваў свой пратэст. Вы засталіся са сваёй апэляцыяй адзін. Вы нічога не дасягніце і толькі зганьбіце нашу ўстанову. Раю вам не марудзіць і забраць сёньня ж.

    Дырэктар паклаў трубку. Бразнуў сваю і Арцём Іванавіч. Колькі хвілін ён сядзеў як пад прэсам, цяжка хапаючы ротам паветра.

    “Адкуль у яго такое нахабства? - думаў ён, сьціскаючы і разьнімаючы кулакі. - Нахабства, нахабства... Не саромеючыся, у лоб... Зразумела, без сьведкаў... Але ж ты сам сабе - сьведка! Няўжо табе усё роўна, што я пра цябе думаю?”.

    “Але, здаецца, мая апэляцыя ім вельмі не ў нос, - паспакайнеў, нават павесялеў ён. - Баяцца яе, баяцца... I яна, I ён... Каб не баяліся, каб былі ўпэўнены, што нічога не зьменіць, наадварот, не ціснулі б цяпер, а расправіліся пасьля слуханьня. Значыць, я маю рацыю - буду ісьці да канца!”

    Ён зноў узяўся за газэту. Не, глядзі ты, усё ж такі надрукавалі! Значыць, ён чагосьці варты?.. Апавяданьне было парэзана, не хапала вялізных кавалкаў. Зразумела, іначай яно і не зьмясьцілася б на адной газэтнай старонцы. Але сэнс не траціўся, сюжэт разьвіваўся нармальна - загадчык аддзела быў майстар сваёй справы. Дзе-нідзе трапляліся чужыя словы, і ўсе, здаецца, былі якія трэба. Можа, вось так і пісаць - каб не болей чым на газэтную старонку? Хто цяпер чытае доўгія апавяданьні? Нашто размазваць, калі можна сказаць каротка і ясна? “Трэба зайсьці падзякаваць, - падумаў ён. - і скарачэньні ўдалыя, і прадмова прачулая. Праўда, капіталізм крытыкаваць я не зьбіраўся, але, мусіць, так прынята пісаць”.

    Ён паклаў газэту ў стол, падышоў да вакна, зірнуў у белы падворак. Узрушэньне аціхла, і ён вярнуўся да тэлефоннай гутаркі з дырэктарам, не мог адкараскацца ад яе. Якое нахабства! - паўтарыў ён каторы раз. - Адкуль яно ў такіх людзей? Наваяўленыя фэадалы. Ім падначаленыя - як прыгонныя сяляне: могуць караць і дараваць, ганяць сюд-туд, прымушаць працаваць на сябе - свае дысэртацыі... Хіба што не жэняць яшчэ і не прадаюць мужоў і жонак у розныя рукі. А мо, і да гэтага з часам дойдзе?..

    Але было і яшчэ штосьці, што не давала спакою. Што ж? Ага: пракурор забраў пратэст! Вось табе маеш. Такі гарачы і ўпэўнены, перакананы, што забойства было зламысным - і даў ход назад. Таксама націснуў хтось? Як яны ціснуць адусюль, мярзотнікі!..

    Што ж цяпер рабіць? Гэта цяжкі ўдар. Пракуратура, выходзіць, адмовілася ад абвінавачваньня. Ягоны голас стаў адзіным. Але ж ці ў такіх выпадках праўда залежыць ад большасьці галасоў? Хай адзіны, яго голас гучыць дастаткова пераканаўча. Толькі трэба сёе-тое падмацаваць.

    Трэба знайсьці Саламаціна, а праз яго - Суворава. Суд адмовіўся браць паказаньні Суворава толькі з-за таго, што подпіс не быў засьведчаны. Значыць, трэба ўзяць паказаньні з засьведчаным подпісам.

    Заадно ўзяць паказаньні іншых людзей, хто мог бы праліць сьвятло на справу. Напрыклад, ніхто не дапытваў жонку Саламаціна і яго цесьця. А ў гэтых людзей Мікола вячэраў напярэдадні стрэлу і абедаў за гадзіну да стрэлу. Колькі піў, як сябе трымаў, што гаварыў? Гэта ж вельмі важна. Ніхто не дапытваў сьвёкраў Лёдзі. Чаму? Гэтыя ж людзі шмат што могуць сказаць. Напрыклад, наконт стрэльбы, што быццам бы хавалася ў іх хаце. Ці праўда гэта? Дзе была Лёдзя ў ноч напярэдадні стрэлу? Арцём Іванавіч сказаў Любе - у сьвёкраў, але гэта толькі меркаваньне, па ўскосных дадзеных. Люба прывяла на суд цэлую купку суседзяў. А з сям’і сьвёкраў чаму нікога не прывяла?

    Учора, калі падаваў апэляцыю, Арцём Іванавіч спытаў, ці хутка будзе разгляд і ці павінен ён быць на судзе другой інстанцыі. I яму сказалі, што ён мае права прысутнічаць, але яго прысутнасьць не абавязковая; спраў жа ў судзе другой інстанцыі назьбіралася столькі, што, мабыць, разгляд адбудзецца месяцы праз два. “А мяне папярэдзяць, калі гэта будзе?” - спытаў Арцём Іванавіч. “Да прышлём позву”. Значыць, у яго каля двух месяцаў часу. Можна пасьпець.

    У дзьверы прасунула галаву Надзя:

    - Я вам патрэбна, Арцём Іванавіч?

    - Вы мне заўсёды патрэбны, Надзя, - пажартаваў ён, адганяючы. прыкрыя думкі.

    - Праўда?

    Яна ўвайшла.

    - Вы, мусіць, мяне згубілі. Я была ў Доміку рэвалюцыйнай славы, там мяняюць экспазыцыю, дапамагала.

    Домік рэвалюцыйнай славы, прысьвечаны палітычнай ссылцы, быў у двары.

    - Не, жартую, я вас не шукаў. Я тут упіваўся сваім посьпехам, Арцём Іванавіч пасьміхнуўся.

    - Якім?

    - А вы не бачылі? Тады я дарэмна прабалбатаўся. Выходзіць - пахваліўся.

    Ён дастаў з шуфляды газэту:

    - Цяпер вы мусіце зьвяртацца да мяне “Фантаст Іванавіч”.

    Ен іранізаваў з сябе, але яго раптам агарнула вогненнае жаданьне, каб Надзя прачытала “Пагружэньне”. Апавяданне пакуль што было прагледжана толькі варожымі вачмі дырэктара, а так хацелася, каб яго прачыталі і прыязныя вочы.

    - Дык гэта ваша? А я ўжо чытала!

    - А як жа вы не здагадаліся, што маё? Я, здаецца, у горадзе адзін Дабрэнька.

    - Дык тут жа надрукавана “Дабрэнка”! Я думала, хтось іншы. Сапраўды, і тут яго пераблыталі, як усюды. Трэба ж, не заўважыў! А Надзя такая ўважлівая!

    - Ну, і як вам мой опус? - ён паспрабаваў схаваць за сьмяшком палкую прагу, каб ёй спадабалася, каб спадабалася хоць ёй.

    - Вельмі цікава! Я думала, гэта перадрук з цэнтральнай прэсы. Толькі...

    Яна замоўкла.

    - Не бянтэжцеся, рэжце праўду-матку. Я ж пачатковец, фантаст самадзейны. Для мяне ад кожнай чужой думкі карысць.

    - Ніколі не даводзілася гаварыць з пісьменьнікам, ды яшчэ рэзаць праўду-матку.

    Яна з захапленьнем страсянула галавой.

    - Добра. Калі хочаце праўду-матку, я вам яе скажу. Па-першае, прозьвішча вашага героя. Яго ж, героя вашага, не стала? Ён не тое каб памёр, а быццам бы яго зусім не было. Так?

    - Так, - насьцярожыўся Арцём Іванавіч.

    - А раз яго не стала так, быццам бы і не было, то адкуль тады прозьвішча? Яно ж павінна зьнікнуць разам з ім. У тым і трагедыя вашага Сьвіта, што ён не проста гіне, не проста гінуць яго дзеці, а зьнікае і самая памяць пра яго, бо ён жа гіне не нарадзіўшыся. Разумееце?

    - Чорт, - пляснуў сябе Арцём Іванавіч па лобе, - сапраўды. Вось рэбус прыдумаў. Яго ж павінны забыць так, быццам ён і не існаваў.

    - Але можа застацца легенда з гісторыі пагружэньняў. Легенда пра кагосьці, хто зьнік. I ў гэтай легендзе не будзе ні Сьвіта, ні Сьміта, а будзе нейкі Ён. Вам і трэба было называць яго - Ён.

    - Вы ведаеце, - прызнаўся Арцём Іванавіч, - мне вельмі дарагое гэтае прозьвішча. Бо я над ім доўга думаў.

    - Бо вы зашыфравалі ў ім сваё прозьвішча? - пырснула сьмехам Надзя. –“Сьвіт” жа - салодкі, ласкавы. Як у гэтым радку Шэксьпіра.

    Яна сказала штось па-англійску.

    - Вы ўгадалі, - сумеўся Арцём Іванавіч, але яму было прыемна. - Як вы добра валодаеце англійскай. А я з нямецкай амаль нічога не памятаю і нават героя свайго па-нямецку зашыфраваць не змог. Таму адшукаў гэтае слова ў англійскім слоўніку дачкі. Мне спачатку хацелася назваць Сьвіта “добрым”, але атрымлівалася немілагучна.

    Але ж гэта, мусіць, невыпадкова, што гэтаму герою вы далі сваё прозьвішча? Значыць, і вы маглі б... вось так ахвяраваць сябе?

    - Ну... не ведаю, - Арцём Іванавіч надзьмуў ад няёмкасьці шчокі. Хацелася б верыць... Але на што чалавек здольны, ён спазнае толькі ў такія страшныя імгненьнІ. Мне ж, дзякуй богу, трапляць у іх не даводзілася. А ўвогуле я слабахарактарны, мая дабрыня, відаць, дабрыня слабасьці, а не дабрыня сілы.

    Яна зажмурылася, быццам ёй стала страшна ад такой адкрытасьці.

    “Навошта я так, - падумаў Арцём Іванавіч. - Не трэба пераходзіць мяжу саслужыўскіх адносін”.

    - Ну, а па-другое? - пасьля кароткага маўчаньня спытаў ён.

    - Па-другое, апавяданьне ў цэлым мне падалося нейкім скамечаным. Месцамі быццам не апавяданьне, а ягоны пераказ. Паўнаты не хапае.

    - Дзе? Пакажыце.

    - Ну, вось гэты абзац... I гэты...

    - Гэтыя не я пісау, гэта ў рэдакцыі. Тут і праўда пераказ таго, што ў мяне напісана. А мне здалося, лепш стала.

    - I шмат яны скарацілі?

    - Шмат, здаецца. Можа, палову.

    - А вы мне дасьцё пачытаць усё?

    Арцём Іванавіч павагаўся, павагаўся:

    - Адвярніцеся, калі ласка.

    Ёй зноў стала сьмешна, але яна стрымалася, павярнулася вузкаю сьпінаю, што зьлёгку ўздрыгвала. Арцём Іванавіч вывалак са сховішча другі экзэмпляр свайго шэдэўра:

    - Але тут не чытайце. Вазьміце дадому, а то хто-небудзь убачыць. Толькі не згубіце, прашу вас, бо болей копій у мяне няма, а першую, відаць, з рэдакцыі ўжо не атрымаеш.

    Яна згодна кіўнула, скруціла апавяданьне ў трубку і паклала ў сумачку.

    У яго бліснула карысная думка.

    - Раз вы такі ўважлівы чытач, - ледзь не запабягаючы сказаў ён, - дык я прасіў бы вас прачытаць яшчэ адзін мой твор. Усе кажуць, што ён няўдалы: і галоўная “гераіня”, і дырэктар наш, і нават мая жонка... Я б і хацеў праверыць, хто мае рацыю: я ці яны. Вядома, праўда заўжды на баку большасьці, але можа тут выключэньне? Будзеце чытаць або ў вас і без таго спраў багата? Вы дэтэктывы любіце?

    - А вы яшчэ пішаце і дэтэктывы?!

    - Гэта мая першая спроба. А ці буду яшчэ займацца гэтым, залежыць і ад вашай думкі. Мяне не столькі стыль турбуе, колькі лёгіка. Ёсьць яна ці яе няма?

    - Вы мяне вельмі зацікавілі, - сказала яна шчыра.

    - Калі так, сядайце і чытайце. Гэта няшмат, а мне хацелася б ваш адказ пачуць хутчэй. Я не засну сёньня, калі вы скажаце, што дасьцё яго толькі заўтра.

    Арцём Іванавіч падаў Надзі экзэмпляр апэляцыі, які яшчэ не пасьпеў адаслаць Манькіну, а сам пайшоў аглядаць уладаньні. Сэрца яго білася. Яму так была патрэбна падтрымка хаця б гэтай дзяўчынкі. Не, не ў тым сэнсе, што яе падтрымка магла дапамагчы яму выйграць справу - яна дала б дадала ўпэўненасьці і бадзёрасьці, зьмякчыла б нарэшце тое пачуцьце адзіноты, якое сёньня яго апанавала.

    Калі ён вярнуўся, Надзя ўжо скончыла чытаць і таропка гартала апэляцыю, удакладняючы нешта.

    - Ну што? - незнаёмым ад хваляваньня голасам спытаў ён.

    - Па-мойму, бясспрэчна.

    - Дзякуй... Дзякуй! - усклікнуў Арцём Іванавіч і ў нейкім парываньні прыціснуў Надзю разам з крэслам да грудзей і пацалаваў у тугі духмяны вузел валасоў. Тут жа сумеўся і рэзка ступіў да вакна, ледзь не стукнуўшыся носам у шкло. Што яна рабіла пасьля гэтага недарэчнага пацалунку, ён не бачыў. Ён думаў, што яна зараз ускочыць і з гневам кінецца з кабінэта. Прайшла, здавалася, вечнасьць, але за яго плячмі было ціха.

    - Я, праўда, справу не чытала, - нарэшце, першая пачала яна. - Але я думаю, што вы выкладаеце без памылак.

    Ён сеў на свае крэсла, крадком зірнуў Надзі ў твар, крыху спалоханы, а можа, яму так здалося. Глядзела яна не на яго, а па-ранейшаму ў апэляцыю.

    - У гэтай справе для мяне ёсьць яшчэ загадка, - стараючыся не думаць пра тое, што адбылося хвілю назад.

    - Якая?

    - Саламацін пісаў у сваіх паказаньнях... Ну, гаспадар кватэрны забітага... Сьведка...

    - Разумею. Вы на яго спасылаецеся.

    - Ён пісаў, што напярэдадні дня забойства яны з Міколам выпілі пляшку гарэлкі на траіх. Ад Саламаціна Мікола паехаў позна ўвечары, калі крамы ўжо зачыненыя. У рэстаране Мікола браць гарэлку не змог бы, на гэта ў яго не хапіла б грошай. Уласна кажучы, у яго не хапіла б і на пляшку з крамы, бо якраз у дзень напярэдадні забойства ён пазычаў у Юры, вахцёра тэатра - памятаеце, бязрукі? - дзесяць рублёў, каб абмыць улазіны. Я даўно гарэлкі не купляў, але мне здаецца, што цяпер яна рублёў шэсьць каштуе.

    - Я чула, шэсьць трыццаць.

    - Вось-вось, і гэтыя шэсьць трыццаць ён выдаткаваў, каб пачаставаць Саламаціна і яго цесьця. Ноч, як мы ведаем, Мікола правёў у Базуновай, у канфлікце, тут яму не магло абрыбіцца. Гадзіне а дзесятай, паказвала Лёдзя, “айчым пайшоў у краму піць піва”. Потым вярнуўся, сеў у аўтобус і паехаў да Саламаціна. Сустрэў жа яго з жонкай ля крамы. Жонка Саламаціна купіла ім пляшку гарэлкі. Гэтую пляшку яны расьпілі за абедам з Суворавым. Калі б нават Мікола піў і нароўні, то гэта было б зусім няшмат для яго, што за доза - меней за шклянку! А Саламацін яшчэ гаворыць, што Мікола за абедам зусім не піў. I тым не меней, у гісторыі хваробы ўрачы адзначаюць: “з рота рэзкі пах алькаголю”.

    - Піва дае рэзкі і непрыемны пах. Можа, праўда піў піва?

    - Але ж піў яго гадзіны за чатыры да забойства, пасьля абедаў... Пах ад піва няўстойлівы, ён толькі сьвежы моцны. Ды і не пах галоўнае. Хімічная экспэртыза засьведчыла, што ў крыві Міколы было 2 і васемнаццаць сотых працэнты алькаголю, “што адпавядае стану моцнага ап’яненьня ў здаровых асоб”. А што такое моцнае ап’яненьне? Мне здаецца, што каб такі мужык, як Мікола, быў моцна пьяны, ён мусіць выпіць пляшку, і не ўчора, а толькі што.

    - Я чула, алькаголь трымаецца ў крыві трое сутак.

    - Але ж гэта не значыць, што і праз трое сутак будзе столькі ж, як праз гадзіну пасьля гулянкі. Я думаю, тое, што Мікола выпіў у Саламаціна, вечарам, можна ўвогуле ў разьлік не браць. Выходзіць, за абедам добра ўзяў? Але чаму ж Саламацін і Сувораў далі б яму болей, чым выпілі самі? Саламацін увогуле заядлы піток, такі сябе не пакрыўдзіць дзелячы. А дзяліў, вядома, ён - як гаспадар... Дзьве пляшкі было? Але ж навошта будзе цяжарная жанчына купляць мужу дзьве пляшкі гарэлкі? Што ў яе, лішнія грошы завяліся? Наўрад. Дый навошта ёй, каб муж быў п’яны. I на адну пляшку, мабыць, прыйшлося Саламаціну выдаткаваць усё сваё красамоўе.

    - Тады адна выснова: ваш таварыш піў уночы, у свае былой жонкі. Яна выставіла, болей няма каму...

    Вы так думаеце? - папярхнуўся Арцём Іванавіч.

    - У яе ж магла быць і пляшка, і дзьве.

    - Але навошта яна стала б яго частаваць?

    - Ну, па-першае, можа, каб памірыцца, каб ліхам не згадваў. Прытым прыехаў, можа, з дабром, маўляў, жыць без цябе не магу, давай, пагаворым, як людзі... Магло гэта быць?

    - Магло, і яшчэ як магло. Саламацін жа паказваў, што ў іх усё было ціхамірна. Выпілі, пагаманілі, паглядзелі тэлевізар, леглі спаць. Сталі ўсе засынаць, і раптам Мікола ускочыў, сеў у аўтобус свой і паехаў.

    - Значыць, яму стала сумна ў чужым доме, сярод чужых людзей. Згадалася жонка, падумалася: ну чаго мы дайшлі да такога жыцьця? Няўжо і зьмяніць ужо нельга нічога? Відаць, з такімі словамі і заявіўся. Іначай яна ў дом бы яго не пусьціла. I не толькі пусціла - выставіла на стол пляшку: давай, маўляў, пагамонім па-людзку апошні раз. Мо, і сама спадзявалася, што зноў усё павернецца на дабро. Бо ў яе ж мужчыны іншага не было, ну і шкадавала ўсё ж, што адна застаецца, сын без бацькі застаецца. Вы ж даводзіце слушна, што яна адна была, ні на кога не трэба было азірацца. Але гарэлка - дрэнны мірыцель, калі столькі ўзаемных крыўдаў за плячмі. Ваш таварыш піў, але не лагаднеў, як яна спадзявалася, а наадварот, узрушыўся, стаў пералічваць сее і тое, тут і яна сама...

    - Вы нібыта там былі, - з павагаю прамовіў ён.

    - Нічога іншага не ўявіш, калі ведаеш, чым гэта скончылася.

    - Я кажу - нібыта вы там былі - бо Базунова на судзе фактычна пацьвердзіла гэта. Па яе словах, позна ўночы, перад сном, Мікола сказаў ёй: “Мне без цябе не жыць і табе без мяне, я цябе ўсё адно заб’ю, нават не ўздумай рабіць рамонт”. Я думаю, што такія словы былі сапраўды сказаны, думаю з-за такога канкрэтнага: “Нават не ўздумай рабіць рамонт”.

    - Вось тады яна і вырашыла, мусіць, забіць сама. Ведаючы, што ён прыедзе яшчэ за бялізнай, яна ўсё прадумала і разьлічыла. Але, магчыма, што забойства гэтае было задумана даўно, бо вельмі ўжо падазроная валтузьня са стрэльбай. Трэба ж было раней купіць патроны, выпрабаваць стрэльбу - вы ж пішаце, адзін патрон быў патрачаны раней...

    - I ўсё ж такі галоўную ролю адыгралі Міколавы словы: “Нават не ўздумай рабіць рамонт”.

    - Вельмі магчыма.

    - Скажыце, гэта яе апраўдвае?

    Арцём Іванавіч стоіў дыханьне. Ад таго, што яна скажа, цяпер залежала ўсё, што ён будзе рабіць далей.

    - Па-мойму, не. Гэта ж было сказана п’яным, вельмі п’яным чалавекам, а яна сама яго напаіла. П’яным уласьціва гразіцца, увогуле, у іх усё перабольшана: замест “паважаю” - скажа “кахаю”, замест “наб’ю” – “заб’ю”. Гэта любому даросламу вядома, а тым болей чалавеку яе ўзросту. Можа, яна даўно вырашыла яго забіць і толькі чакала такіх слоў, каб апраўдацца перад самой сабой

    - Адкуль вы так глыбока ведаеце людзей? - усклікнуў уражаны Арцём Іванавіч.

    Яна паціснула дзіцячымі плечукамі:

    - Прыглядаюся. Думаю. Разважаю. Жыву практычна адна, ніхто не перашкаджае.

    *

    У абед, узяўшы з паштовай скрынкі газэты, мясцовую Арцём Іванавіч сунуў у стары чамаданчык, дзе захоўваў “рэліквіі” яшчэ студэнцкіх часоў: дзёньнікі, канспэкты, лісты... Крый божа, Вера ўбачыць “Пагружэньне”. Тады ад кпінаў, як ад дзядоў, не абярэсься. Іншая жонка б, глядзіш, ганарылася, а Вера будзе толькі зьдзекавацца, асабліва цяпер, калі і без таго злая. А Наташка? Наташцы варта паказаць, але цішком і каб трымала язык за зубамі. Як-небудзь пасьля...

    Вярнуўшыся ў музэй, з невялікім спазьненьнем, яшчэ на лесьвіцы пачуў бязладны шум у сваім аддзеле: сьмех, ускрыкі, тупат ног.

    Каля дзьвярэй кабінэта яго сустрэла Надзя:

    - Арцём Іванавіч! Экскурсія са школы. Я хацела правесьці, а настаўніца патрабуе менавіта вас...

    - А! Гэта не экскурсія. Я вас забыўся папярэдзіць, дый сам забыўся, што гэта сёньня. А дзе настаўніца?

    - Там, у залі. Іх жа без нагляду не кінеш.

    - Добра, хадзем.

    Гэта быў “Урок камунізму”, што ўжо ўвайшоў у нейкі звычай. То з адной, то з другой школы прыходзілі клясы, звычайна старэйшыя, па адным ці два адразу, і Арцём Іванавіч на матэрыяле свайго аддзела праводзіў “урок”. Гэтым разам у яго была дамоўленасьць з Аляксандрай Барысаўнай, кляснай кіраўнічкай таго самага дзевятага “Б”, дзе вучылася Наташка. Арцём Іванавіч дужа не хацеў сьпяваць прапагандысцкім салаў’ём перад дачкою, і доўга аднекваўся, але настойлівая Аляксандра Барысаўна дабілася свайго.

    Арцём Іванавіч таропка ўвайшоў у залю, агледзеўся. Пасярод стаяла Аляксандра Барысаўна, пільна сочачы, як квахтуха, што робяць яе кураняты. Падлеткі, сярод якіх узвышаліся і хлопцы, на галаву вышэйшыя за Арцёма Іванавіча, гаманілі сабе, штурхаліся. На сцэны са стэндамі ніхто не глядзеў, адно каля рэйкі двое спрачаліся, сапраўдная яна ці не. Падняць, каб праверыць, яны не маглі, таму што рэйка была надзейна ўмацавана ў падстаўку. Сярод дзяўчат Арцём Іванавіч хутка знайшоў і Наташку. “Нічога не зробіш, - падумаў ён. - Узлазь на амвон”.

    - Добры дзень, таварышы, - гучна павітаўся ён, а потым асобна з Аляксандрай Барысаўнай: - Добры дзень.

    Школьнікі адказалі бязладна, хто адразу, хто спазьніўшыся, крыху аціхлі.

    - Ага, вось вы, - з палёгкай сказала Аляксандра Барысаўна. -Так! Замаўчалі, замаўчалі... Так, так... Як у клясе, як у клясе. Пачынаем урок камунізму... Весьці яго будзе Арцём Іванавіч Дабрэнька, загадчык аддзела савецкага пэрыяду, - апошнія словы яна прачытала з паперкі. - Капусьціна і Баландзіна, зараз жа сьціхніце, або выганю з кляса.

    Па школьніках прашумеў сьмяшок. Усьміхнуўся і Арцём Іванавіч, адна Аляксандра Барысаўна не заўважыла, што назвала залю музэя клясам.

    - Ну што ж, таварышы, - Арцём Іванавіч ведаў, што пакуль ён не загаворыць, ціха не будзе. - Вы знаходзіцеся ў залі, дзе стараньнямі шматлікіх людзей сабраны экспанаты, якія расказваюць пра будаўніцтва камунізму ў нашым краі. Вы, пэўна, ужо азнаёміліся з часткаю іх толькі што, можа, хто заходзіў да нас раней. I вы маглі ўпэўніцца, што разгорнутае будаўніцтва сьветлай будучыні чалавецтва ідзе ў нас не меншымі тэмпамі, чым у цэнтры. Вось паглядзіце, - Арцём Іванавіч падышоў да рэйкі. - Гэта - кавалак так званага “срэбранага зьвяна”, узятага там, дзе вялікая магістраль, будоўля стагодзьдзя, дайшла нарэшце і да мяжы нашага краю. Ужо і ў нас ідуць цягнікі. Пакуль што - рабочыя, але праз год-два можна будзе ад нас ехаць і пасажырскім, хуткім, экспрэсам хочаш да Масквы, хочаш і далей. Але Вялікая магістраль будуецца не толькі для гэтага. Яна выкліча да жыцьця некранутыя таежныя нетры. Побач з рэйкамі паўстануць руднікі, капальні, гарады. Стане цяплейшым наш сьцюдзёны край...

    - А вось тут, - ён перайшоў у другі кут залі, - макет новага горнаўзбагачальнага камбіната, што будуецца ў Сонечным. Як вы ведаеце, наш край вельмі багаты на радовішчы карысных выкапняў. Там, дзе разьмешчаны Сонечны, здаўна здабывалі алавяную руду - касітэрыт. Але далей перапрацоўка касітэрыту не ішла. I вось прынятае рашэньне аб будаўніцтве ГУКа. Прама на месцы будзе выплаўляцца волава. Для гэтага будуецца Мадычанская ГЭС. Ранёй касітэрыт вазілі аж у Заходнюю Сыбір, каб там атрымліваць з яго волава. Праз колькі год з Сонечнага будуць вывозіць чыстае волава, што значна таньнейшае. Раней на месцы Сонечнага шумела адна тайга, дзе блукалі ласі і мядзьведзі. Праз пяцігодку тут. вырасьце вялізны горад, прастора напоўніцца дыханьнем людзей.

    - Яшчэ больш фантастычныя пэрспэктывы чакаюць нас праз дзьве пяцігодкі, - працягваў ён, сам захапіўшыся тым, што казаў. - Ад Вялікай магістралі чыгунка прыйдзе ў наш горад. Гэта будзе мець агромністае значэньне...

    - Вядома, нарэшце ў нас да вясны будзе хапаць бульбы, - пачулася чыесьці нягучнае. Арцём Іванавіч ад неспадзеўкі запнуўся.

    - Хто гэта сказаў? - ускінулася Аляксандра Барысаўна.

    - Дапусьцім, я.

    Школьнікі расступіліся і прапусьцілі высокага чарнабровага хлопца ў пінжаку. Іншыя, як адзначыў Арцём Іванавіч, былі ў форме, - якая вельмі ж не пасавала аксэлератам.

    - Так я і думала - Чарных. Вы што ж, Чарных, мяркуеце, калі вы - Чарных, то вам усе можна?

    - А што я такога сказаў? - хлопец паціснуў плячмі. - Мне здаецца, і таварыш лектар не будзе пярэчыць, што калі да горада прыйдзе чыгунка, у нас нарэшце будзе хапаць бульбы.

    - Вы хацелі сказаць, што сёньня ў нас яе не хапае.

    - Не хапае. Ужо і сёньня не хапае. А да вясны яшчэ далёка.

    - Я думаю, Чарных мае рацыю, - мякка сказаў Арцём Іванавіч. - Сапраўды, чыгунка значна палепшыць забесьпячэньне горада. Гэта, можна сказаць, адна з яе задач.

    - Можна пытаньне? - падняў руку Чарных і, як у клясе, другой падпёр локаць.

    - Калі ласка.

    - Тут у вас, у гэтай залі - партрэт сёньняшняга дня?

    - Так. I крыху будучага.

    - А чаму ў ёй няма такой важнай дэталі нашага дня, як талёнаў на мяса і масла?

    Школьнікі зашумелі, хтось засьмяяўся.

    - Што вы сабе, Чарных, дазваляеце! - узьвілася Аляксандра Барысаўна. - Я вам двойку за гэты ўрок пастаўлю!

    “Гэта ж сын сакратара, - згадаў Арцём Іванавіч. Пра зьяўленьне гэтага хлопца ў клясе, як пра сэнсацыю, яшчэ недзе на пачатку верасьня расказвала Наташка.

    - А што, і вашу сям’ю непакояць гэтыя талёны? - падкусіў ён.

    - Ленін у гімназіі таксама ні ў чым не цярпеў нястачы.

    - Знайшоў з кім сябе параўноўваць! - ядавіта ўсклікнула Аляксандра Барысаўна. Арцём Іванавіч ужо меў магчымасьць прыгледзецца да гэтай неразумнай, абмежаванай настаўніцы: на бацькоўскія сходы заўжды хадзіў толькі ён, бо Вера скрозь працавала вечарамі. “Хіба ж можна так з дзевяціклясьнікамі? – падумаў ён. - Гэта ж, лічы, дарослыя людзі. Самі даўней з чатырнаццаці год на завод, у калгас, на будоўлю ішлі нашы бацькі. З чатырнаццаці год нам давяралі станкі, жывёлу і іншую дзяржаўную маёмасьць. А мы сваім да вусоў думаць не дазваляем”.

    - Мы зьбіраем тое, што будзе вечна. А талёны на мяса - часовая рэч, - пасьміхнуўшыся, сказаў ён.

    - Нішто сабе часовае! Шэсьць ці сем год. I канца не відаць. Што ж яны, і пры камунізьме будуць? Ці можа, як іх скасуюць, якраз камунізм і абвесьціце? I калі ён, дарэчы, будзе, той камунізм?

    - З камунізмам, сябры, аказалася не так проста, як здавалася. Вы павінны ведаць, што ў свой час была прынятая праграма разгорнутага яго будаўніцтва. Разьлічаная на дваццаць год.

    - Ведаем! Чулі! - загаманілі школьнікі.

    - Цяпер пра яе згадваюць рэдка, бо тэрмін мінуў, а камунізму няма. Я добра памятаю, як яна прымалася. Тады шат хто верыў, што праз дваццаць год будзе жыць пры камунізьме. Бо ўсё здавалася разьлічана на навуковай аснове. Цяпер навукоўцы лічаць, што да камунізму яшчэ далёка. На адной з лекцый мне давялося чуць, што ён настане недзе каля 2045 года. Чаму не 2050-га - не ведаю. Я ж думаю, што пры нашых тэмпах і тады камунізму не будзе.

    - Яго не будзе ніколі! - безапэляцыйна кінуў Чарных.

    - Вось як... Чаму?

    Чарных зацікавіў Арцёма Іванавіча. Сынок сакратара абкаму, што не верыць у камунізм - такое стрэнеш, як кажуць, не першы дзень. Што за размовы бываюць у бацькі з сынам, калі яны, напрыклад, вячэраюць разам?

    - Таму што прынцып камунізму – “ад кожнага па яго здольнасьцях кожнаму - па яго патрэбах” - ажыцьцявіць немагчыма. Дзе вы возьмеце ўсяго на тыя патрэбы?

    - Сёньня, вядома, не возьмем, а заўтра, дакладней, пасьлязаўтра...

    - Ні заўтра, ні пасьлязаўтра, ні пасьляпасьлязаўтра. Не, вы не думайце, я не дурань, разумею, што можна забясьпечыць і хлебам, і мясам, - талёны, нарэшце, скасуем. Але што рабіць з тым, чаго яшчэ няма?

    - Што вы маеце на ўвазе?

    - Ну, нарабілі ўсяго: і хлеба, і мяса, і легкавых аўтамашын. Усім хапае. Абвяшчаем камунізм. I раптам дзе-небудзь на захадзе зьяўляецца штосьці такое, што ўсім адразу захочацца мець...

    - Што?

    - Я не ведаю што, але штосьці прывабнае і не простае, што за дзень для ўсіх не зробіш. Ну, напрыклад, махалёт... Самалёцік такі, які б рухаўся з дапамогай ног, як вэлясыпэд. Карысная рэч?

    - Здаецца, так.

    - Вы не ўяўляеце нават, якая карысная асабліва ў нас, у Сыбіры. Можна лётаць па грыбы, па ягады, у рыбу праз бездараж, праз балоты... Адным словам, адразу ўсім захацелася мець.

    - Так... Так... - Арцём Іванавіч пачаў разумець, да чаго вядзе дыскутант.

    - А камуністычная прамысловасьць іх яшчэ не выпускае. Спачатку трэба заплянаваць, потым даручыць нейкаму інстытуту выканаць праект, стварыць досьледны ўзор, пабудаваць заводы, на якіх выраблялася б гэтая штука... Гады ідуць. А патрэба не задавальняецца. Дыпляматы вязуць сабе з-за мяжы, начальства таксама. Рэштка чакае. Дзе ж роўнасьць?

    Хлопец расчырванеўся. Таварышы яго, падміргваючы адзін аднаму, пазіралі то на Арцёма Іванавіча, то на настаўніцу. Тая, як налілася сьвінцом - стаяла, не пераступаючы, з выразам твару, які немагчыма перадаць.

    - Нарэшце, запусьцілі ў сэрыю... А краіна агромністая - чатырыста ці пяцьсот мільёнаў чалавек. Каб усім даць махалёты, трэба іх вырабляць дзесяць год. Хто ж атрымае першы? Сёньня з гэтым ясна: у каго ёсьць грошы, пасада, блят... Ніхто не крыўдзіцца, бо вядома, што сацыялізм поўную роўнасьць не забясьпечвае. Пры камунізьме ж усе ўсё атрымліваюць бясплатна, грошай няма... Сьцёрты межы між горадам і вёскай, фізычнай і разумовай працай, дзяржавы няма - значыць, начальства няма... Хто ж павінен атрымаць першы, а хто праз дзесяць год? Хочаш не хочаш, або не будзе роўнасьці, або махалётаў, гэта значыць, каб захаваць роўнасьць, прыйдзецца нічога новага не вырабляць, вырабляць толькі тое, што ўжо вырабляецца, застыць на месцы. Аляксандра Барысаўна гаварыла, што вы - пісьменьнік-фактаст, значыць, пра будучыню думаеце, вам такая будучыня падабаецца ці не?

    - Не, - адказаў Арцём Іванавіч, зьбянтэжаны, што ўжо і дзецям вядома, што ён – “фантаст”.

    - I гэтак жа не спадабаецца нікому! А раз нікому не будзе падабацца, значыць, ніхто на ваш камунізм не згодзіцца. А не згодзіцца народ - не будзе камунізму.

    - Вашы развагі здаюцца лягічнымі, - крыху падумаўшы, сказаў Арцём Іванавіч, - але толькі на першы погляд. Бяда ў тым, што будучыню вы мераеце быццам бы меркай сёньняшняга дня. Вы забываецеся на навукова-тэхнічны прагрэс. Праектаваньне, абмеркаваньне, плянаваньне - гэта ж усё прыкметы сёньняшняй эканомікі, у будучыні ўсё гэта будзе інакш. Вы нават лічыце, што і ў той час штосьці лепшае будзе зьяўляцца спачатку ў іх, - ён паказаў вялікім пальцам сабе за плечы, - а ўжо потым у нас... Бог з ім, махалётам вашым. Я думаю, што такімі апаратамі ўсе мы мы будзем забясьпечаны задоўга да камунізму, яны ж ужо дзе-нідзе зьяўляюцца. А што датычыць болей складанага, што ўсім хацелася б мець... Я не думаю, што пры камунізьме людзі будуць гэтак жа залежаць ад грамадзтва, як сёньня: нейкай вытворчасьці, складаў, разьмеркаваньня... Не! Чалавек камунізму будзе ў стане сам зрабіць усё, што яму патрэбна. Махалёт спатрэбіўся - калі ласка, землярый - ізноў жа калі ласка. Сваімі рукамі, з дапамогай уласных матэрыялаў, уласных крыніц энэргіі. Разумееце? Не залежачы ні ад кога. Крыніцай энэргіі стане сонца, якое над усімі ходзіць, матэрыялам - звычайная гліна, што ў кожнага пад нагамі. Вунь японцы ўжо керамічныя маторы для самалётаў робяць. Людзі будуць абменьвацца, дзяліцца ідэямі, кожны будзе высноўваць свае ідэі, шчасьлівыя думкі будуць адразу падхоплівацца і ажыцьцяўляцца на ўсёй прасторы зямлі. Такой я бачу будучыню.

    - Але да вашай будучыні можна прыйсьці і праз капіталізм! - як Архімэд “эўрыку”, крыкнуў Чарных.

    - Вы так лічыце? Па-мойму, наўрад. Грамадзтва павінна быць больш чалавечным, каб даць такі плён. Дарэчы, - Арцём Іванавіч зірнуў на гадзіньнік і з палёгкай усьміхнуўся, - ваш сорак пяць мінут скончыліся, і я з вашага дазволу даю званок на заканчэньне ўрока. Школьнікі кінуліся да выхаду, Чарных затрымаўся - відавочна, хацеў яшчэ штосьці сказаць. Арцём Іванавіч паціснуў яму потную руку:

    - Прыемна было пагутарыць. Але думайце больш. Думаць не шкодна.

    I кіўнуў разьвітваючыся. Хлопец кінуўся за сваімі. Сьледам за ім рушыла і Аляксандра Барысаўна з тым жа сьвінцовым тварам. Яна не падзякавала нават за “урок”.

    Арцём Іванавіч пайшоў да сябе, сеў на крэсла, стамлёна правёў далоняй па ілбе. Увайшла Надзя - з усьмешкай:

    - Вам не здаецца, што мадам пабегла “куды трэба”?

    - Вы думаеце, я гаварыў штось лішняе? - разгублена прамовіў Арцём Іванавіч.

    - Бадай што не. Але дазвалялі гаварыць.

    - Ну, за вучня хай яна сама адказвае. Не я ягоны клясны кіраўнік.

    Ён засьмяяўся, прыгадаўшы шэры твар Аляксандры Барысаўны. Такі ён бачыў аднойчы ў нябожчыка, што памёр ад раку стрававода.

    - Як жа было затыкаць рот? Шаснаццаць год, і такія думкі. Хай думае!

    *

    Пад канец рабочага дня, калі Арцём Іванавіч ужо зьбіраўся дадому, прыімчалася Шырокава, прафсаюзны “бос”:

    - Праз пяць мінут тэрміновы сход у прыродзе. Пэрсанальная справа.

    I тут жа зьнікла. Была Шырокава важкою жанчынай, пудоў пад шэсьць, і Арцём Іванавіч не разумеў, як яна пасьпявае ўсюды на сваіх кароткіх нягнуткіх нагах.

    - Ясна, - уздыхнуў Арцём Іванавіч. Шырокава яго ўжо не чула.

    Сышлі ўніз. У музэі не мелася вольнага. памяшканьня, дзе маглі б разьмесьціцца адразу ўсе супрацоўнікі, хоць іх было і не так шмат. У дадатак яшчэ не хапала і крэслаў, кожны на сход ішоў са сваім. Таму і зьбіраліся звычайна на першым паверсе, каб не цягаць крэслы на другі.

    Арцёму Іванавічу і Надзі было зусім блізка. Варта было сыйсьці па лесьвіцы і адчыніць дзьверы, і адразу трапляў у апошні куток аддзела прыроды, дзе звычайна і вяліся сходы.

    Перад макетам марскога берага з чучаламі цюленя, белага мядзьведзя і ружовай чайкі ўжо стаяў столік прэзыдыюму, па краях якога сядзелі дырэктар і нейкі незнаёмы ў скураным пінжаку, са значным непранікальным тварам. Музэйшчыкі сядзелі хто дзе здолеў прыладзіцца. Арцём Іванавіч знайшоў месца побач з цыліндрам, у якім разяваў зубатую пашчу засьпіртаваны шчупак. Хвост яго вытыркаўся з цыліндра і даўно засох. Надзя са сваім крэслам прайшла далей, у калідор. Адтуль таксама было чутно.

    З лесьвіцы скацілася Шырокава, плюхнулася пасярод дырэктара і незнаёмага:

    - Усе, таварышы? Ці каго няма?

    - Усе, - адгукнуўся хтось, каб сход пачынаўся кіршпнй, і адпаведна канчаўся, хутчэй.

    - Тады прыступім. Таварышы, даю слова Міхаілу Парамонавічу. Для паведамленьня.

    Дырэктар устаў, абцягнуў пінжак, паправіў над скронямі валасы.

    - Таварышы, у нашым калектыве, надзвычайнае здарэньне. Над-звы-чай-нае.

    I са значэньнем змоўк.

    “Пра што гэта ён? - узьняў бровы Арцём Іванавіч. - Ці не пра дыспут са школьнікамі? Вось дык штука”.

    - У нашым калектыве завёўся здраднік, - дырэктар зноў замоўк.

    “Няўжо гэта і так можна назваць? А чаму не адразу - агент сусьветнага імпэрыялізму?”

    - Таварышы, пра гэта і гаварыць цяжка, але сказаць павінны. З кампэтэнтных органаў, - дырэктар зьлёгку кіўнуў на нёзнаёмага ў скураным пінжаку, - нам паведамілі...

    “Не, гэта штось іншае, - з незразумелым расчараваньнем падумаў Арцём Іванавіч. - Але што? Каб яго кадук забраў. Чаго маўчыць?”

    - Нам паведамілі, што адным нашым супрацоўнікам пададзена заява на выезд. Думаю, штоо няма патрэбы тлумачыць, хто падаў тую заяву і куды навастрыў лыжы.

    Тут Арцём Іванавіч убачыў, што Кац, што сядзела наперадзе, сядзіць неяк асобна, як на востраве - нягледзячы на цеснату кутка, паміж ёй і іншымі супрацоўнікамі нібы цякла нябачная рэчка. Вось яно што!

    - Сёньня мы павінны чыстасардэчна прызнацца, што ў свой час дапусьцілі вялізную палітычную памылку, дапусьціўшы гэтага чалавека ў нашу ўстанову. Мы прыгрэлі сіянісцкую зьмяю на грудзях нашай установы. Радзіма... не, не яе радзіма! - наша радзіма узгадавала яе, дала вышэйшую адукацыю, спакойную, чыстую пасаду. За ўсё гэта таварыш Кац... зрэшты, які яна нам таварыш! грамадзянка Кац... дый не грамадзянка ўжо! Дзе тое слова, якім можна вас назваць? Не памыліўшыся?

    - Я думаю, што можна было б называць Соф’яй Львоўнай... - падказаў Арцём Іванавіч. Дух супярэчлівасьці сёньня трымаўся ў ім, як ніколі. - Памылкі не будзе.

    Заплаканая Кац тарганулася, ускінула галаву і тут жа апусьціла.

    - Я думаю, мы гэтае слова знойдзем, - прадоўжыў дырэктар. - Эмігрантка Кац - вось калі сапраўды не будзе памылкі. За ўсе даброты, якія аказала наша радзіма эмігрантцы Кац яна заплаціла чорнай няўдзячнасьцю. Цяпер яна будзе паклёпнічаць на нашу краіну, наш лад, нарэшце, на нас з вамі.

    - Я.. не буду паклёпнічаць... я буду казаць толькі праўду... перарывіста сказала Кац.

    - Кіньце вы, Кац! Хто вам паверыць, калі вы гэтулькі год уводзілі нас у зман, прыкідваючыся нашым чалавекам. Я лічу, таварышы, што павінны даць і дадзім эмігрантцы Кац адпаведную ацэнку.

    - Таварышы, прашу выказвацца, - ускочыла Шырокава. - Я асабіста лічу, што гэта вельмі добра, што Кац едзе. Такія, як яна, нам непатрэбны. Вы згадайце толькі, як яна, прыкрываючыся хворым дзіцем, то спазьнялася раніцай, то зьбягала за паўгадзіны да канца рабочага дня. Гэта было не раз і не два, а можа, сотні разоў. А колькі яна брала бюлятнёў! Можна сказаць, жыла на ўтрыманьні прафсаюза, дзяржавы. I вось цяпер такая няўдзячнасьць, Хай едзе! Я лічу таварышы, што мы павінны неадкладна прыняць рашэньне аб выключэньні Кац з прафсаюза. Хто хоча выступіць?

    Выступілі некалькі чалавек. Усе яны казалі прыблізна адно і тое ж, з чаго Арцём Іванавіч здагадаўся, што прамоўцы былі загадзя падрыхтаваны. А да яго ніхто з гэтым не падыходзіў. Што б азначала тое? Выйшаў адразу з даверу? У прыяцельстве з Кац, здаецца, яго ніхто не мог западозрыць.

    Гэтая Кац мела цётку дзесьці там, куды цяпер зьбіралася, і не хавала гэтага. Атрымліваючы пасылкі, нібыта хвалілася імі: апранала тут жа ці кофту, ці сьвітэр, ці прыносіла ў музэй цукеркі з малюнкамі, што білі ў вочы зыркасьцю фарбаў; усё гэта Арцёму Іванавічу не надта падабалася, але ён ніколі не думаў, што Кац “навострыць лыжы”.

    Паставілі на галасаваньне членства Кац у прафсаюзе. Арцём Іванавіч разам з усімі падняў руку: чалавек едзе за мяжу, дык навошта яму заставацца членам нашага прафсаюза? Усё адно не будзе плаціць узносаў. Але, з другога боку, навошта гэта камэдыя? Ці ж памёршага, напрыклад, выключаюць з прафсаюза? Выкрэсьліваюць са сьпісаў, дай усё. Так і тут можна было б, без судовішча. Арцёму Іванавічу стала неяк шкада Кац, што сядзела, скурчыўшыся, пасярод пакоя, аддзеленая ад рэшткі рэчкай адчуджэньня.

    Арцём Іванавіч быў устаў, думаючы, што камэдыя скончана, але ён памыляўся. Слова зноў узяў дырэктар.

    - Цяпер, таварышы, хоць гэта і пустая фармальнасьць, прашу прафсаюзную арганізацыю дазволу на неадкладнае звальненьне Кац. Я кажу фармальнасьць, бо Кац ужо не член прафсаюза і, значыць, абараняць яе прафсаюзу няма падстаў.

    - Зьлітуйцеся! - крыкнула Кац, выцягнуўшы рукі да дырэктара.

    - Вы штосьці хочаце сказаць, Кац? - з пагардай кінуў той.

    - Я скажу... Так. Я скажу!

    Яна падскочыла, забегала вачмі, шукаючы пункту, з якога стаяла б тварам да ўсіх - як “прэзыдыюму”, так і рэшткі, але такога не было, і яна ўсё ж такі стала тварам да рэшткі, а не начальства.

    - Я не здрадніца... І не сіяністка... Я адзінокая няшчасная жанчына, якая без мужа гадуе дзіця... Хворае дзіця... Дактары адмаўляюцца лячыць... А я хачу, каб яно жыло і было здаровае...

    Я не змагу яго выратаваць ў сваёй кватэры... Жыву ў драўляным доме, пад падлогай вада, зімой і ўлетку. У чарзе на кватэру стаю столькі год, і ўсё на тым жа месцы... Родных - нікога, адна цётка - там... Піша, жыць можна з ёй... Дактары там добрыя... а галоўнае, клімат. Сухі, гарачы... Вось і ўвесь мой сіянізм...

    Яна задыхнулася, памаўчала імгненьне, і зноў пасыпаліся адрывістыя фразы:

    - Я яшчэ толькі падала заяву... Разглядаць, можа, паўгода будуць... Правяраць, ці ведаю дзяржаўныя тайны... Чым жа я буду жыць, калі звольніце? Праем усё, што сабрала? Як я тады даеду? Вы ведаеце, колькі каштуе білет?..

    Закрыла рукамі твар і села.

    - Прашу выказвацца, таварышы, - кінуў дырэктар.

    - Я скажу. Я вось што скажу, - Шырокава секанула краем далоні па стале, - вы, Соф’я Львоўна! Вы ўжо і тут паклёпнічаеце на савецкую ўладу. Прадчуваю, што вы скажаце там! I дзіцёнка вашага не лячылі, і кватэры вам не давалі... А што лячэньне ў нас бясплатнае, вы, вядома ж, не скажаце. I што вы стаіцё ў чарзе сем год, а ёсьць людзі, што ў той жа чарзе стаяць і па дваццаць, нават інваліды Вэ-А-Вэ, вы гэтага, вядома ж, не скажаце. З вамі ўсё ясна. Я думаю, што наш калектыў не можа цярпець яшчэ паўгода, цэлых паўгода, у сваіх радах такога члена. Вось вы плачаце, маўляў, дапамагчы вам няма каму. Суродцы вам дапамогуць..

    “Чорт ведае што...” - падумаў Арцём Іванавіч.

    - Прашу слова, - не вытрымаў ён.

    Атрымалася гэта ў яго неяк пагрозьліва. Шэпт і бубненьне сьціхлі.

    - Я думаю, нельга так ставіцца да чалавека. Соф’я Львоўна выразна растлумачыла нам, што едзе не па палітычных матывах. Для здароўя дзіцяці любая матка, калі яна сапраўды матка, гатовая на любое выпрабаваньне, будзе шукаць любы сродак. Хто спрачаецца, што мэдыцына там лепш за нашу. Калі славуты фізык Ландаў трапіў у аварыю, яго туды вазілі лячыць, хоць і не было дыпляматычных адносін. Што ж датычыць таго, што яна там будзе пра нас гаварыць... як да яе паставімся, так і будзе гаварыць. Паставімся па-людзку - будзе згадваць як людзей, а не па-людзку паставімся - адпаведна. I ці будзе гэта на карысьць аўтарытэту нашай краіны, нашага ладу.

    - Так-так, - выпрастаўся на крэсьле дырэктар, - значыць, вы супроць звальненьня Кац?

    - Супроць. Хай працуе, пакуль не атрымае дазвол на выезд. Працуе яна добра, заахвочвалася не раз.

    - Ясна, - дарэктар падымаўся над сталом марудна і злавесна, як сьмерць. - Вось яна, таварышы, палітычная блізарукасьць, калі не сказаць болей. Палітычная сьлепата! А можа, гэта і не сьлепата, а сьвядомая вылазка ворага? Не хацелася б так думаць. Хаця таварыш Дабрэнька дае падставы. Не даўней, як сёньня, так правёў урок камунізму, што настаўніца прыбегла да мяне проста ў жаху. Аказваецца, таварыш Дабрэнька наладзіў з дзевяцікласнікамі дыспут, будзе ці не камунізм. Маўляеце - будзе ці не камунізм! Разумееце, у таварыша Дабрэнькі маюцца сумненьні, ці будзе камунізм!..

    - Не ў мяне гэтыя сумненьні. Іх выказаў сын сакратара абкаму Чарных. А я толькі адказваў на яго сумненьні! - хвастануў Арцём Іванавіч.

    - I яшчэ прыкрываецеся.сакратаром абкаму. Та-ва-рыш Дабрэнька! Па склізкай дарозе крочыце! Глядзіце, каб не зваліцца ў кювэт! Як бачыце, і ў нашай сям’і не без... - крыху цішэй дадаў ён, нахіліўшыся да малайца ў скураным пінжаку. Той не азваўся ні словам, ні кіўком, ні нават рухам броваў. - Галасуйце, - стамлёна распарадзіўся дырэктар. - Хопіць размоў.

    - Хто за тое, каб Кац звольнілі з пасады, - раўкула Шырокава. Вакол Арцёма Іванавіча падняўся лес рук. “Эх, людзі, людзі, - скрушна падумаў ён. - А яшчэ цукеркі елі”.

    - Хто супроць? Адзін. Запісваем: адзін...

    - Не-не. Не адзін. Я таксама супроць, - пачуўся з калідора голас НадзІ.

    - Хто там? Сакалова? Таксама супроць?

    - Таксама.

    - Бачыце, - сказаў дырэктар. - Уплыў Дабрэнькі. З такім аддзелам савецкага пэрыяду далёка не пойдзем, Трэба ўмацоўваць аддзел.

    - Сход закончаны, таварышы... - апошняе слова Шырокавай патанула ў шуме. I грукаце. Хапаючы крэслы, супрацоўнікі кінуліся з кутка. засталося начальства, ніцая Кац, Арцём Іванавіч і Надзя. Арцём Іванавіч паглядзеў шкадуючы на Соф’ю Львоўну, і з крэслам пад пахай пайшоў да сябе. Надзя дагнала яго ўжо наверсе

    - Дарэмна вы ўсьлед за мной галасавалі супроць, - сказаў Арцём Іванавіч апранаючыся.

    - А што мне зробяць? Таксама звольняць?

    - Ці варта пачынаць з нязгоды з начальствам?

    - Як пачнеш, так і будзеш жыць. Адзін раз у хамут улезеш, дык і будзеш яго цягаць да самай сьмерці.

    Яе гарачнасьць разьвесяліла Арцёма Іванавіча:

    - Скажыце, а вы калі-небудзь трымалі ў руках хамут?

    - Не... А вы?

    - Яшчэ і як. Я ж вясковы. З трынаццаці год працадні зарабляў. Якраз і тым, што запрагаў коніка і вазіў снапы. Думаю, што і цяпер змог бы запрэгчы.

    - А гэта складана?

    - Не так і проста. Паглядзіце, колькі ўсяго патрабуецца, каб конь стаў маторам драбін: хамут, аброць, дуга, супонь, сядзёлка, лейцы... І ўсё    гэта трэба ставіць на свае месца.

    - А калі не на свае?

    - Конь распражэцца, воз перакуліцца...

    Гаворачы так, яны абое апрануліся, спусьціліся на першы паверх і міма вахцёршы выйшлі з музэя. Арцёму Іванавічу было крыху не па дарозе, але ён пайшоў разам з Надзяй.

    - Я, Надзейка, не жартуючы казаў што дарэмна вы галасавалі. Хіба не бачыце, што ў нас за дарэктар?

    - А самі вы?

    - Я ўжо конь стары, мяне не так проста з баразны сапхнуць. А вы толькі паступілі. У пэўным сэнсе нават выпрабоўваючы тэрмін не прайшлі. Цяпер чакайце прыдзірак. I кожная будзе заносіцца ў кандуіт.

    - Ну і хай сабе! Калі і звольніць, плакаць не буду. Вярнуся на тэлеграф прынамсі. Мне аднаго толькі будзе шкада.

    - Чаго?

    - Што не буду працаваць пад вашым чулым кіраўніцтвам.

    - Гэта было сказана гульліва, але Арцёму Іванавічу здалося, што гульлівасьцю той маскуецца нешта болей сур’ёзнае.

    - У вас у жыцьці будзе яшчэ шмат чулых кіраўнікоў, - сказаў ён.

    - Паглядзеўшы ка Міхала Парамонавіча, не надта ў такое паверыш...

    Размова неяк нечакана абарвалася. Арцём Іванавіч ніяк не мог намацаць новую тэму, а працягваць ранейшую баяўся. Трэба было разьвітвацца і ісьці сваім шляхам, а ён моўчкі ішоў побач з дзяўчынай цёмнымі дварамі.

    - Ну, дайшла, - з нейкай палёгкай выдыхнула Надзя. - Вунь мае вокны. Бачыце?

    У вокнах гарэла сьвятло.

    - Сардэчна дзякую. Не кожны кіраўнік праводзіць падначаленых з работы дадому, - з той жа гульлівай іроніяй прамовіла яна і кінулася ў пад’езд.

    Вечар быў для пачатку студзеня мяккі, і Арцём Іванавіч не стаў сьпяшацца дадому... Трэба было неяк астынуць пасьля насычанага дня. Зьбегам абставінаў у яго набілася, як у венцер рознай рыбы: шчупакоў і плотак - і прыемнага, і непрыемнага, нават трывожнага, нават такога, з-за чаго, глядзіш, зноў не засьнеш. А што самае-самае? “З такім аддзелам савецкага пэрыяду мы далёка не пойдзем, - сказаў дырэктар. - Трэба ўмацоўваць аддзел...” Гэтым ён даў зразумець, што трэба прызначыць новага загадчыка аддзела. I з-за чаго? З-за таго, што ён заступіўся за гэту няшчасную Кац, каб на чужыне не памінала ліхім словам радзіму. Яго, Арцёма Іванавіча, не памінала... Дык у каго, можна задаць пытаньне, тая палітычная сьлепата: у яго ці можа, у тых, хто робіць усё, каб радзіма Кац здалася пеклам?!..

    Цяпер пра “дыспут” з хлопчыкам. Што ён сам, Арцём Іванавіч, такога сказаў? Што камунізм будзе няскора? Дык пра гэта вучоныя грамадзтвазнаўцы гавораць. Два гады назад у Маскве на курсах павышэньня кваліфікацыі Арцём Іванавіч сам слухаў такую лекцыю. Здаецца, і канспэкт захаваўся. Трэба пашукаць, можа спатрэбіцца, каб апраўдацца перад гэтым тупілам. Што ж датычыць Чарных, то за яго не Арцём Іванавіч адказвае. Хай за яго адказвае высокапастаўлены татусь ды настаўніца, што на “уроку” слова не сказала, а адразу пасьля “званка” пабегла скардзіцца дырэктару, каб, вядома ж, зьняць з сябе адказнасьць.

    Не, абодва гэтыя выпадкі цягнуць самае большае на заўвагу, на паніжэньне ў пасадзе іх ніяк не хопіць. Але трэба ў далейшым трымаць сябе абачлівей. Дый Надзі сказаць, каб не вытыркалася, бо кожнае такое яе вытырканьне зваляць на яго, як на непасрэднага кіраўніка і выхавацеля.

    Божа, дзе мы жывем і як жывем, слова шчырага не скажы, вушы тапыр ды азірайся, няўжо і будзе так цягнуцца вечна?..

    Вера была ўжо дома, для яе крыху ранавата, але ўсё ж такі сход быў і пасьля Арцём Іванавіч бадзяўся, так што ён не вельмі зьдзівіўся.

    - Явіўся не запыліўся, раздражнёна кінула яна, як толькі ён увайшоў у спальню.

    - Узімку пылу не бывае, - паспрабаваў ён аджартавацца.

    - Затое, здаецца, бывае гарачыня пачуцьцяў?

    Арцём Іванавіч так і сеў, не зьняўшы з адной нагі калашыну:

    - Што ты гэтым хочаш сказаць?

    - Што? Што добра ведаеш сам.

    - Нічога такога не ведаю.

    - Значыць, загадваеце нагадаць? Добра.

    Вера ўстала, скрыжавала рукі:

    - Хто на дзьве гадзіны ў кабінэце са сваёй красунькай зачыняўся? Хто з сябе героя ўдаваў перад ёй спачатку на так званым уроку, а потым на сходзе? Хто дадому праводзіў аж да гэтай гадзіны? Можа, Пушкін?

    Як атрымаўшы абухам па галаве, Арцём Іванавіч пэўны час не рухаўся, не варушыўся, так і сядзеў у напалову зьнятых штанах. Потым устаў, зьняў іх з другой нагі, зьняў шарсьцяныя рэйтузы – споднікаў ён не любіў, у рэйтузах было штось спартыўнае, павесіў усё ў шафу, нацягнуў хатняе трыко, і ўсе гэта не гаворачы ні слова.

    - Ага! Маўчыш! Няма чаго сказаць?!

    - Гэта што за татальны шпіянаж, - прасіпеў ён нарэшце.

    - Я ж цябе папярэджвала, што цяпер ад мяне нічога не схаваеш!

    - Ды навошта гэта?

    - Як навошта? Заплюшчыць вочы, рабіць выгляд, што не бачу, як за маладой улягаеш? Так, я ведаю, ёсьць жанчыны, якія на гэта скрозь пальцы глядзяць, маўляў, перашалее... Але я не з такіх, памятай!

    - Не крычы! Наташка ўчуе, - папрасіў ён.

    - Наташка ў кіно, не ўчуе. Бачыш, нацэліўся. Маладая, “слаўная”, ды яшчэ адна ў кватэры. Можна зайсьці калі душа пажадае, дакладней, якая там душа...

    Арцём Іванавіч усьміхнуўся:

    - Цяпер зразумеў. Выходзіць, уся загваздка ў яе кватэры. Каб жыла ў інтэрнаце, відаць, у цябе было б менш падазрэньняў.

    - Дзіва што!

    - Дык вось, магу цябе ўсьцешыць. Яна не адна жыве, гэта выдумка Любы. Гэта яна наўмысна, каб нас пасварыць.

    - Не адна? А ты адкуль ведаеш? Значыць, да яе ходзіш?

    - Хіба ж трэба, каб пра гэта даведацца, заходзіць? Сама сёньня сказала, што не адна жыве. Ты спачатку як сьлед разьведай, а потым ужо лухту пляці. Базунова між нас спэцыяльна клін заганяе, а ты ёй верыш. Яна стараецца, каб я апэляцыю з суду ўзяў, а я не вазьму. Цяпер ужо не вазьму нізавошта, раз яна на ўсялякае паскудзтва гатовая, значыць, сапраўдная забойца.

    - Значыць, ты сёньня да яе не забрыдаў? – пацішэла Вера.

    - Зразумела, не. Прайшоўся трохі.

    - Ну, гэта мы праверым.

    - Ты што, да яе суседзяў пойдзеш пытацца? распытваць? ганьбіцца пойдзеш?

    - Не хвалюйся, у жонкі ёсьць спосаб высьветліць, ці ходзіць муж да іншай жанчыны.

    “Знаў спаць не дасць”, - з сумам падумаў Арцём Іванавіч.

    - А апэляцыю ты ўсё ж забяры. Няўжо не бачыш сам, што калі не забярэш, расплацісься пасадай? Ці ж цябе не папераджаў дырэктар?

    - Рукі ў яго кароткія!

    - Забяры, забяры, - зусім спакойна сказала Вера.

                                                   ЯШЧЭ НА АДВЕЧНУЮ ТЭМУ

    Чарга рухалася марудна, недзе на аднаго чалавека за дзесяць хвілін, і Арцём Іванавіч, нязвычны да такіх выпрабаваньняў, зусім скалеў.

    Чарга рухалася марудна таму, што насустрач ёй з “Быліны” гэтай жа рэдка ішлі тыя, хто ўжо наліўся да горла і болей не хацеў. Адзіны на ўвесь горад піўны бар перапоўнены, гвалт і дым курэлі праз шчыліны ў вокнах.

    “Учора хутчэй трапіў”, - думаў Арцём Іванавіч, ужо злёгку ляскаючы зубамі. Потым успомніў, што ўчора быў чацьвер, а сёньня - пятніца. Усе зразумела.

    Люта змагаючыся з дрыжыкамі, што ад калень беглі і па хрыбетніку, і па жываце, ён не забываўся пільна ўглядацца ў твары тых, хто выходзіў з бара. Зрэшты, з бара не выходзілі, - а вывальваліся. Відаць, падлога за парогам была значна ніжэйшая за ганак. Чалавек адчыняў дзьверы і, трымаючыся за вушак, няўклюдна задзіраў нагу, каб пераступіць парог, але толькі і мог, што на яго наступіць. Потым, дзякуючы штуршку адзаду, сягаў на ганак і тут, не ўтрымаўшыся, ехаў з яго на ўбіты нагамі сьнег. Шапка ў кожнага была зухавата ссунутая, вушы не завязаны, і Арцём Іванавіч не баяўся, што прапусьціць таго, каго шукаў. Піва яму было непатрэбна, ён спадзяваўся сустрэць тут шабленосага і вусатага.

    “Ану, як вусы згаліў?” - пахаладзеў ён. - Трэба ўважлівей глядзець... Галоўнае - рубец на носе”.

    I не думаў Арцём Іванавіч, што так цяжка будзе знайсці галоўнага сьведку. Адрас Саламаціна Рамана Пятровіча ў справе быў. Але калі Арцём Іванавіч адшукаў ягоны дом на драўлянай ускраіне, жонка Рамана, маленькая жанчынка з вялікім жыватом - відаць, да родаў было ўжо зусім недалёка - усхліпваючы сказала:

    - Ён тут даўно не жыве! Іншы раз забяжыць - і не начуе...

    - Вы што, разьвяліся?

    - Не. Хто б нас разьвёў, калі чакаю дзіця. Хаваецца!

    - Ад чаго?

    - Думае, што яго абавязкова пасодзяць. За тое самае забойства.

    - Але ж не ён забіў!

    - Ён баіцца, кажа, усё супраць яго... Раз прызналі, што кватарант наш забіць зьбіраўся, а Рома з ім разам быў, значыць, таксама забіць зьбіраўся...

    - Вось табе маеш. Ужо і другі невінаваты вінаватым стаў.

    - А вы лічыце, і кватарант наш быў невінаваты?

    - Безумоўна. Калі б я думаў іначай, навошта б да вас прыйшоў? Я якраз і хачу давесьці судовым органам, што ён нічым не быў вінаваты. Апрача, так кажучы, маральнай віны за сям’ю, Але ж за гэта сьмерці не заслугоўваюць.

    - Я, па праўдзе, і сама не верыла неяк, што ён тады забіваць паехаў. Разумееце, нішто за гэта не гаварыла. Я ж за ім назірала тады і ўвечары, і за абедам, калі іх трох карміла.

    “Гэта ж таксама сьведка”, - азарыла Арцёма Іванавіча.

    - Скажыце, а колькі яны пілі?

    - Увечары - пляшку гарэлкі ўтрох, з маім бацькам... За абедам - таксама пляшку ўтрох, толькі цяпер замест бацькі быў гэты выпадковы хлопец.

    - Ну і што, Мікола нароўні піў ці болей за іншых?

    - Увечары - нароўні, а за абедам, па-мойму, амаль нічога. Так-так, памятаю, сказаў: “Я за рулём, мне нельга...”

    - А судова-мэдыцынская экспэртыза паказала, што ён быў у стане моцнага ап’яненьня. Пасьля абеду яны не маглі выпіць дзе-небудзь па дарозе?

    - Наўрад, у іх жа грошай не было. Кватарант сам казаў, што не мае, а ў свайго я грошы заўсёды брала, тую пляшку я купляла. Не ведаю, дзе ён мог напіцца.

    Арцём Іванавіч ужо разумеў, дзе Мікола мог напіцца, і перавёў гутарку на іншае:

    - Ну сядзелі яны, абедалі... Што-небудзь пра жонку Міколаву гаварылі?

    - Абсалютна нічога. I насторой звычайны быў, прыўзьняты, як у людзей, што ўзрадаваліся, што пляшку здабылі. Толькі кватарант быў нейкі стомлены. Пасьля абеду нават лёг, спаў паўгадзіны.

    “Усё сыходзіцца, - падумаў Арцём Іванавіч, - Саламацін на судзе паказваў тое ж самае”.

    - Таго, трэцяга, вы, значыць, зусім не ведаеце?

    - Зусім.

    - Шкада. Мне ён яшчэ болей патрэбны, чым ваш Раман. Але ваш муж усё ж такі бывае дома?

    - Забягае, але вельмі рэдка. Грошы прыносіць, і ўсё.

    Жанчынка зноў усхліпнула.

    - Калі ён прыйдзе наступным разам, перадайце яму, калі ласка, што я прасіў яго зайсьці. Вось адрас... - Арцём Іванавіч хуценька накрамзоліў на выпадковай паперцы, што валялася на стале. - Вы скажыце, што яму няма чаго баяцца. Пратакол з месца здарэньня неабвержна сьведчыць, што Манькін, ваш кватарант, не замахваўся на сваю жонку, значыць, нічым не вінаваты і ваш муж. Вы скажыце, што я маю поўны доказ яго невінаватасьці, разумееце? Хай зойдзе або хаця патэлефануе. Вось тэлефон...

    Ён таропка дадаў на паперцы свой нумар.

    - Дзякуй... Дзякуй! - жанчынка зазьзяла і на яе душы гэтае забойства вісела чорнай хмарай. - Вы ведаеце, мне казалі, што бачаць яго ў “Быліне”... Ведаеце, піўны бар? Ён там нібыта часта бывае. Але я туды ісьці не магу, разумееце...

    Яна сарамліва адвярнулася.

    - Разумею, жанчыне там няма чаго рабіць. А я паспрабую.

    I вось ён пнецца ў гэтую праклятую “Быліну” ужо трэці раз. Пазаўчора і ўчора ён прастаяў за столікам каля дзьвюх гадзін, але Салмацін так і не зьявіўся . Бар быў невялікі, без калён і перагародак, усе ў залі былі як на далоні, Арцём Іванавіч быў упэўнены, што нізавошта б яго не прамаргаў. Проста так стаяць было нельга, адразу б выпхнулі з бара, і прыйшлося выпіць на два куфлі. Сказаць, каб гэта была ўжо вельмі непрыемна, не скажаш, але непрыемнасьці чакалі з іншага боку. Тры дні ўзапар ён вяртаўся дадому на некалькі гадзін пазьней за канец рабочага дня. Тры дні - бо і дом Саламаціна таксама шукаў пасьля работы. I гэта Веру ўстрывожыла не на жарт. Зразумела, Наташка ніколі б ёй не сказала што татка прыходзіць так позна - Наташка ведала, дзе ён бывае, але як схаваеш гэта, калі Вера ў любы момант можа пазваніць дадому і пакуль не падыдзеш да тэлефона, ніколі не паверыць, што ты дапусьцім, у ваннай? I ўчора, і пазаўчора былі вельмі непрыемныя размовы, калі, нарэшце, яна і сама прыходзіла з дзетсада.

    I нават пах піва не пераконваў яе, што быў у “Быліне”: піва, маўляў, піць можна, дзе хочаш... “А калі б ты нават і Салмаціна гэтага шукаў, - дадала яна пад канец змрочна. - Я ж табе забараніла надалей займацца гзтым!..”

    Няўжо прыйдзецца ісьці сюды ў адведкі яшчэ і заўтра, і пасьлязаўтра?..

    З бара выкулілася вясёлая кампашка ці не з пяці малойцаў. Тут жа ў “Быліну” усмактаўся пярэдні канец чаргі. Арцём Іванавіч быў шосты, але і яму неяк удалося ўкруціцца, міма рук мажнага швэйцара. Той хацеў быў схапіць Арцёма Іванавіча за каўнер, але Арцём Іванавіч спрытна адскочыў і нават перад бар’ерам гардэроба аказаўся ўперадзе ўсіх. Перамогшы хвілінную няёмкасьць, сунуў нумарок у кішэню і рушыў у залю.

    Тая была напханая пад завязку. Вольным быў толькі адзін столік - мусіць, якраз за ім і балявала кампашка. Але калі Арцём Іванавіч са здабытымі двума куфлямі скіраваўся туды, вакол століка ўжо стаяла дастаткова шчыльнае кола.

    - Можна між вас прыладзіцца, - зьвярнуўся тады Арцём Іванавіч за суседні столік, дзе быццам бы сьвіціўся нейкі прасьвет.

    - Калі ласка, я ўжо іду, - мужчына выцер вусы насоўкай, узяў з-пад стала партфэль і вызваліў месца. Арцём Іванавіч тут жа ўлез туды.

    Цяпер можна было не сьпяшацца і як сьлед разгледзецца. Звонку драўляны бар быў атынкаваны пад цагляны, у сярэдзіне ж, наадварот, яго аздобілі дрэвам,: абшылі плянкай ды адлякіравалі. На сьценах вісела нейкая мудрагелістая разьба, што на ёй было выяўлена - Арцём Іванавіч разабраць не мог, дый не цікавіла яго гэта: у яго быу іншы клопат - знайсьці Саламаціна. Ён глынуў піва - з марозу яно здалося занадта цёплым, як астылы чай, і павёў уважлівым вокам па зале.

    Скрозь стаялі мужчыны, жанчыны былі напералік, дый язык не паварочваўся назваць іх жанчынамі - гэта былі ўскалмачаныя істоты, неахайна апранутыя, нібыта дзён дзесяць узапар начавалі на вакзале. Зрэшты, у Арцёма Іванавіча не было часу іх разглядаць: ён баяўся не заўважыць Саламаціна, тым болей што шмат мужчын стаяла да яго плячмі, а з плячэй Салкмаціна Арцём Іванавіч не памятаў.

    -Прашу прабачыць, можна праверыць адну выснову, якая тычыцца вас? - падкрэсьлена ветліва, але з хітраватай усьмешкай зьвярнуўся да яго сусед зьлева.

    - Калі ласка, - зьдзівіўся Арцём Іванавіч.

    - Я за вамі і ўчора назіраў, і пазаўчора. I, здаецца мне, здагадаўся, што вы прыходзіце сюды не піць піва, а кагосьці шукаеце. Правільна?

    - Правільна, - яшчэ болей зьдзівіўся Арцём Іванавіч і ўважлівей зірнуў на суседа. Той быў добра ўкормлены і адпрасаваны, як кажуць, дагледжаны, на падлозе трымаў нагамі партфэль. - А як жа...

    - Нічога асаблівага. Не гэтулькі піва п’яце, колькі азіраецеся. Не сакрэт, хто вам патрэбен? Я тут бываю даволі часта і, здаецца, ведаю ўсіх, хто заходзіць пастаянна.

    Дагледжаны каўтануў добры глыток.

    - Сапраўды, шукаю, - з гатоўнасьцю прызнаўся Арцём Іванавіч. - I чалавек даволі прыкметны... Нос у яго такі, - Арцём Іванавіч паказаў сагнуты палец, - як шабля, і са шнарам...

    - Нос са шнарам? - удакладніў дагледжаны.

    - Так, нос. і яшчэ вусы. Чорныя, віслыя... Але вусы, вядома, можна і згаліць, тым болей, што хаваецца ад міліцыі.

    - Хаваецца? Цікава. А вы самі што, з міліцыі?

    - Не, што вы! Няўжо падобны? Я яго якраз шукаю, каб сказаць, што яму хавацца не трэба, - Арцём Іванавіч сказаў усё гэта вельмі таропка, баючыся, што дагледжаны прыме яго за міліцэйскага віжа і нічым не дапаможа.

    - Што вы так перапудзіліся? Я і сам з судовых органаў. Калі чалавек хаваецца ад міліцыі, трэба міліцыі садзейнічаць.

    - Хоць бы вы і с органаў... Я не віж, - запярэчыў Арцём Іванавіч,-  кадук яго ведае, можа, дагледжаны правярае.

    - Яго Раманам клічуць?

    - Раманам.

    - Можаце заспакоіцца: яшчэ не прыйшоў. Калі з’явіцца, дам вам ведаць.

    - Дзякуй.

    Дагледжаны зноў узяўся за куфель: добра было відаць, што пойла дае яму сапраўдную асалоду. Але Арцёму Іванавічу ўсё адно рупіла, што яго прынялі за шпега. Што, калі гэты тып “з оргпнаў”, што кожны дзень ходзіць у піўную, толькі для выгляду сказаў, што падкажа, а на самай справе, толькі Раман зьявіцца, дасьць знак - і толькі таго Рамана бачылі? Трэба было запэўніць піўнога аматара, што ён, Арцём Іванавіч, не зрабіць Раману ніякай шкоды.

    - Бачыце, - пачаў ён, - у нас у горадзе на пачатку верасьня было забойства...

    - Якога чысла?

    - Восьмага.

    - А, жонка забіла мужа? Стрэльба ТОЗ-34Р. Памятаю, памятаю. Стрэльба была ў поўным парадку, адвольнага стрэлу не магло здарыцца.

    - Адкуль вы ведаеце такія падрабязнасьці? Быццам заключэньне экспэрта па зброі чыталі.

    - Я не чытаў. Я яго, шаноўны, пісаў.

    Спадылба пазірнуўшы ў твар Арцёма Іванавіча і, мусіць, задаволіўшыся эфэктам, дагледжаны зноў сербануў піва.

    - Ясна, ясна... - замармытаў Арцём Іванавіч. - Экспэрт Сініца С. Т.

    Дагледжаны лыпнуў вачмі ды адхіснуўся:

    - Цяпер я вас павінен вылічыць. Так... Маё прозьвішча вы ўзялі са справы. Значыць, чыталі справу. Вы - не сьледчы, не пракурор, не судзьдзя і не адвакат. Тых я ўсіх, хоць бы і ў твар, ведаю. Значыць, вы - з крэўных забітага? Прадстаўнік пацярпелага боку?

    - Правільна вылічылі. Як сапраўдны экспэрт.

    - I што вы хочаце ад Рамана, які ўцякае ад міліцыі?

    - Ён быў на месцы здарэньня ў момант здарэньня.

    - Значыць, ведзяце прыватнае сьледзтва? А ведаеце, што гэта забаронена законам?

    - Няўжо? - зьбянтэжыўся Арцём Іванавіч.

    - I артыкул есьць адпаведны.

    - Чорт ведае што... - усхваляваўся Арцём Іванавіч. - Выходзіць, я не маю права нават удакладніць штосьці?

    - Удакладніць - гэта яшчэ... А што вы хочаце ўдакладніць?

    - Разумееце, на судзе гэты Раман сказаў, што на месцы здарэньня быў не адзін і нават падаў запіску другога сьведкі, але запіску тую суд не ўзяў - маўляў, подпіс не засьведчаны. Вось я і хачу з дапамогай Рамана знайсьці таго, другога, каб даў паказаньні з засьведчаным подпісам.

    Экспэрт пабарабаніў пазногцямі па куфлю:

    - Значыць, вас не задаволіў прысуд?

    - Не задаволіў.

    - Два гады ўмоўна?

    - Адкуль вы ведаеце? Вы ж, здаецца, на судзе не былі?

    - Для гэтага неабавязкова быць на судзе. Два гады ўмоўна - усесаюзны стандарт для такіх спраў. П’яніца-муж кідаецца на жонку, тая з мэтай самаабароны хапаецца за што трапіцца: нож, сякеру, пранік... Лупіць па галаве або ў грудзі... Натуральна, забівае, бо цьвярозая і сытая. I вось наш брат туды, - экспэрт паказаў вялікім пальцам на дол, - а ёй два гады ўмоўна за перавышэньне межаў неабходнай абароны.

    - Разумееце, - расхваляваўся Арцём Іванавіч, - тут зусім іншы выпадак, а яго як раз да такога і прыраўнялі. Вы ж ведаеце, забіла са стрэльбы, прытым праз вакно. Ён жа не мог забіць, покуль не ўлез. А ён і не лез зусім, проста стаяў на двары, у вакно пастукаў. I адразу - два стрэлы. Гэта бачылі двое сьведкаў. Аднаго выгналі з залі суду, калі ён даваў паказаньні, ад другога адмахнуліся, нават не знайшлі і паказаньні яго не ўзялі з надуманай прычыны. Можна ж было...

    - Скажыце, у гэтай жанчыны дзеці ёсьць? - паблажліва перапыніў яго экспэрт.

    - Ёсьць, дачка сама з дзіцем, і хлопчык адзінаццаці год.

    - Тады я вам не раю займацца далей гэтай справай.

    - Чаму?!

    - Бо нічога не выйдзе. Толькі страціце час і нэрвы.

    - Але ж я вам кажу: двое сьведкаў! І пратакол...

    - Не мае значэньня, - экспэрт дапіў куфаль, штурхнуў ад сябе на сярэдзіну століка і ўзяўся за другі. - Вы, здаецца, прапусьцілі міма вушэй: усесаюзны стандарт. Што ў нас, што ў сяльцу Падліпкі Палтаўскай губэрні – і не мае значэньня. Калі б судзьдзя першай інстанцыі паставіўся іначай - то яшчэ можна было б спадзявацца, але той добра ведае, што суд другой інстанцыі ўсё адно збавіць да двух умоўна і таму не хоча рызыкаваць. Бо папраўка ў судзе другой інстанцыі - брак у рабоце судзьдзі. А каму ахвота, каб яго работу лічылі бракам?

    - Не разумею, - варухнуў вуснамі Арцем Іванавіч.

    - Пастарайцеся зразумець. У жанчыны - непаўналетняе дзіця, якое не можа само сябе пракарміць. Падумайце пра гэта дзіця. Бацька яго забіты. Калі пасадзіць матку, яно застанецца сіратой. Куды яго? У дзіцячы дом - на шыю дзяржаве? Так, ці што? А вы ведаеце, як у нас перапоўнены дзіцячыя дамы?

    - Але ж справядлівасьць!

    - Справядлівасьць. А што гэта такое? Ці справядліва, што за сямейныя лаянкі, сваркі, здраду, мардабой і гэтак далей - да забойства - будзе расплочвацца дзяржава, гэта значыць, мы з вамі, бо дзяржава ж сродкі бярэ не з паветра, а з нашых кішэняў? Вось аб чым падумайце. Яна будзе сядзець ва ўтульным бараку, адпачываць ад сямейных нягод, а мы тым часам будзем карміць, апранаць, выхоўваць яе дзіця, а то і дзяцей. Ого-го, як справядліва!

    I экспэрт адным махам кульнуў у рот паўкуфля:

    - Цяпер падумайце яшчэ над вось чым. Вы патрабуеце болей суровага пакараньня. Але суд другой інстанцыі згодна закону прызначыць болей суровае пакараньне неможа. Ён можа толькі вярнуць справу на дасьледаваньне і новы разгляд. Значыць, ёю зноў прыйдзецца займацца і сьледчаму, і пракурору, і судзьдзі... А вы ведаеце, якія гэта занятыя людзі? Злачыннасьць расьце катастрафічна... Катастрафічна! - паўтарыў экспэрт. - А штаты сьледзтва і суду не павялічваюцца. Сьледзтва і суд ператварыліся ў гонку, разумееце? Яны гоняць справы, і ў гэтым не вінаватыя. Вінавата грамадзтва, якое не можа забясьпечыць матэрыяльны бок судова-сьледчай справы.

    Экспэрт адарваў руку ад куфля, узьняў з патасам да столі. Твар яго расчырванеўся. “Усё ж такі штосьці ў піве ёсьць, не адна вада, - з лёгкай іроніяй падумаў Арцём Іванавіч, хаця і было не да сьмеху, бо як бы там ні было, побач стаяў судовец і, мусіць, ведаў, пра што казаў.

    - Дык вось. Вярнуць на дасьледаваньне вашу справу - значыць паставіць тормаз на руху такіх жа спраў, што таксама патрабуюць неадкладнага, тэрміновага разбору... I самому ж суду другой інстанцыі зноў прыйдзецца потым займацца ёю... Таму я вам і кажу, што чым барукацца ў судах, лепш смактаць піва.

    Экспэрт скончыў другі свой куфель і схапіў другі, некрануты яшчэ, куфель Арцёма Іванавіча. Арцём Іванавіч гэтага нават і не заўважыў.

    - Што ж гэта выходзіць, - абурыўся раптам мужык у кухфайцы, што стаяў за тым жа столікам насупроць, - яны нас б’юць і нажамі, і сякерамі, і вось са стрэльбаў, і ім - нічога?

    Быў гэты мужык здаравушчы, галавою аж пад вэнтылятар, што, зразумела, не круціўся, і яго жаласьлівыя словы, выгукнутыя плаксівым голасам, насьмяшыла Арцёма Іванавіча, і ён схаваў ухмылку ў куфель.

    - Чаму нічога? Два гады ўмоўна - таксама судзімасьць. Але не болей. Вас хоць пракуратура падтрымлівае? - нахіліўся экспэрт да Арцёма Іванавіча.

    - Пракурор падаў пратэст, а потым чамусьці забраў назад.

    - Вось бачыце! Я вам растлумачу, чаму: I яму неахвота займацца яшчэ раз той жа справай, дый яшчэ без гарантыі, што будзе карысьць. Зразумела, і націснулі: заўсёды ёсьць каму націснуць...

    - А калі, дапусьцім, я яе? - азваўся нізенькі чырванашчокі мужычок, што ўзвышаўся над сталом адной галавой. I пытаньне яго прагучала нібыта з-пад стала. Экспэрт уважліва пазірнуў на нізенькага:

    - Не раю.. Аж да расстрэлу.

    - Бач, што робіцца!

    - Дзе ж справядлівасьць?

    - З намі так, а з імі гэтак? - загуло вакол стала. А Арцём Іванавіч і не думаў, што хтосьці слухае іх размовы!

    - Разабраліся, значыць, што ім нічога! Толькі і чуеш: там забіла, там забіла... I паўсюдна - два гады ўмоўна.

    - Далі сьцервам волю! Вось і зарыентаваліся!

    - А якія хітрэнныя сталі! - заскуголіў той жа даўгі ў кухвайцы. - Я вам пра швагра свайго раскажу. Гэта вам не чуткі, можна сказаць, з першых рук. Ён шафёрам рабіў, як я. Жылі з жонкай у інтэрнаце сямейным. Ведаеце, як яны выглядаюць: двухпавярховая драўляшка, наскрозь калідор на тым і другім паверсе, па баках пакоі... Раз паслалі ў рэйс, а ён не выехаўшы з горада зламаўся. Прыйшлося на чужым хвасьце ў гараж вяртацца... Пакуль дагледзеў камазіну, каб у рэйс назаўтра, з раніцы, ужо вечар, дый добры. Па дарозе вось сюды забрыў, пару піва ўліў, хтось са знаёмых стрэўся, пляшку раздушылі, адным словам дадому прыйшоў не п’яны, але на падпітку. Прэцца ва ўласныя дзьверы, ключом шнырыць, аж там зачынена, з сярэдзіны. на кручок!.. Але нічога благога дурань не думае: баба есьць баба, думае, страшна адной спаць, на ўсё, што можна, зачынілася...

    - Ага, страшна ім. Ні бога, ні д’ябла не баяцца, - уставіў хтось.

    - Стукае: адчыні, Машка, гэта я! А за дзьвярыма нейкі шэпт і шолам.

    Застольнікі заківалі галовамі:

    - Ясна, які шолам.

    - Ён яшчэ раз у дзьверы, гучней... Ужо, чуваць, суседзі заварушыліся па пакоях! А час позьні, не выйшла б скандалу! Стукае швагер ды ледзь не шэпча: адчыні, Машка! Тут адчыняюцца дзьверы, заходзіць швагер. Бачыць, жонка яго на ложку сядзіць, а пасярод пакоя апрануты і ў паліто ўжо здаравушчы амбал - во! На галаву за мяне вышэйшы. Ну і ў плячах адпаведна. Швагер яго ніколі не бачыў, адкуль узяла - невядома. Размахваецца вось так...

    Уладальнік ватоўкі аднёс руку з куфлем на ўвесь разварот рукі.

    - З чужой бабай сьпіць ды яшчэ і б’ецца! - загаманілі вакол стала.

    - Цішэй, мужыкі, Не б’ецца... Размахваецца ды як дзугне - раз і другі: па скуле, па сківіцы!

    - Як жа не б’ецца?

    - Ды не яго, не швагра! Яе!

    За сталом прыціхлі:

    - Яе?

    - Незразумела.

    - Пераспаў, ды яшчэ ў морду?

    - Зараз зразумееце! Яны ж нездарма шапталіся, дамаўляліся. Б’е па мордзе раз і другі, а потым адкідвае швагра з дарогі і імчыцца вон з пакоя і з інтэрната... I тут гэтая Машка як закрычыць: “Забівае! Ратуйце! Ратуйце!” Ірве на сабе камбінацыю, ускудлачвае валасы, размазвае па твары кроў з зубоў і верашчыць, як недарэзаная сьвіньня. Швагер як ачмурэлы стаіць пасярод пакоя. Набягаюць суседзі, зьбіваюць з ног, вяжуць і выклікаюць міліцыю. Прыбывае нарад, грузіць у “чорны воран” і вязе на аналіз. Аналіз, вядома, паказвае: у алькагольным стане. Абцяжарваючая акалічнасьць - замах на забойства - пяць год.

    - Пяць год? - недаверліва перапыталі збоку.

    - Пяць год і ні кап’я меней.

    - Магло быць і больш, - падаў голас экспэрт. - Відаць, раней у вашага швагра з жонкай не было сур’ёзных сварак, якія б скончыліся выклікам міліцыі.

    - Дык за што - пяць год? Ён жа пальцам не крануў! Прытым, а як жа наконт амбала? Каб нават і стукнуў, дык было б за што!

    - Амбала з суседзяў ніхто не бачыў, а сама яна сказала, што спакойна спала, раптам зьявіўся п’яны муж. Яна адразу зразумела, што ён п’яны, гэта было не першы раз, яна даўно ўжо забараніла яму дадому прыходзіць такім, таму не адразу адчыніла. Ён жа п’яны вырашыў, што ў яе хтосьці начуе, выламаў дзьверы і стаў забіваць... Каб хоць швагер не на падпітку быў! Вось дзе наша слабое месца, на тым і гарым. Але гэта не ўсё. Ах ты, д’ябал, у горле перасохла...

    Сусед зьлева лінуў уладальніку ватоўкі піва.

    - Дзякуй. Адседзеў швагер пяць год, да капеечкі. За гэты час жонка пасьпела з ім разьвесьціся і выйсьці за таго амбала, і з тым таксама разьвесьціся, адным словам, да яе хадзілі. Швагер усё гэта ведаў, мірыцца не мерыўся, але меў клопат. У Машкі рэчы яго засталіся: вопратка там, струмант. Трэба было забраць. Але швагер ужо вучаны быў і спачатку пайшоў не да яе, а ў аддзяленьне. У тое самае, што пяць год назад яго зьвязанага на аналіз вазіла і першае сьледзтва вяло. А прыйшоў пад вечар, калі той сьледчы, старлей, ужо дадому зьбіраўся. Швагер і прыстаў да яго: маўляў, вельмі прашу вас пайсьці са мною за рэчамі, а то і не ведаю, што са мной будзе. Пашкадуйце, просіць, моліць, можна сказаць. Старлей і пашкадаваў, што яму каштавала, усё адно там блізка жыў. Старлей на работу без мундзіра хадзіў у звычайным цывільным. Гэта прашу запамятаць, вельмі важна. Ну, пайшлі. У дзьверы стук. “Хто там?” “Я, па ішоткі, як папярэджваў”. Сапраўды, швагер ёй на работу званіў, яна і падрыхтавалася. “Рэчы твае,. - кажа, - у кладоўцы на вуліцы. Вось вазьмі ключ”. Выскоквае ў калідор, - бум носам аб сьцяну, потым кофту - р-раз! паехала, потым сама на падлогу бразь - ды як загалосіць: “Ратуйце! Забіваюць!” Ну, суседзі, відаць, таксама былі папярэджаныя, як вокам міргнеш набеглі, зьвязалі абодвух і ў міліцыю тэлефануюць. А Машка яшчэ на сьледчага пальцам: “Бач, барыгу зэка прывёў, каб да апошніх трантаў маіх вынесьці”. Старлей маўчыць, зубамі скрыгоча. Прыяжджаюць малойчыкі з аддзяленьня, зірк - начальнік абораю абматаны. Вось дзе нямая сцэна была, як лярва датумкала, каго зьвязалі. Ну дык чалавек аказаўся, - закончыў апавядальнік, - старую справу падняў, нанова сьледзтва правёў і са швагра судзімасьць зьнялі, а Машку на тры гады засунулі. Дагэтуль там.

    Задаволены рогат ускалыхнуў тытунёвы дым, праз які твары глядзеліся, як праз нямытую шыбу. Арцём Іванавіч са зьдзіўленьнем агледзеў, што вакол століка ўтварылася нібыта другое кола людзей з куфлямі.

    - А колькі нашага брата сядзіць нібыта за гвалт! - пачулася з таго, знадворнага кола. - Сама палезе, а потым...

    - Пра гэта ў газэце адной было, - з яўным жаданьнем перакрычаць усіх пачаў той, што ўзвышаўся над столікам адной галавой. - Выпадак выключны. Магу пераказаць.

    - Валі! - дазволілі са знадворнага кола.

    - Гэта было, каб не памыліцца, у Туле, або Варонежу, а можа, і ў Калузе.Там, значыць, хлопца аднаго, маладога, гадоў дваццаць, замылілі на дванаццаць год. За гвалт і разбэшчваньне непаўналетняй, Тая непаўналетняя заявіла, што на кватэры ў яе сяброўкі сядзелі яны мірнай кампаніяй, слухалі пласьцінкі, а гэты гвалтаўнік завабіў яе ў пусты пакой, зачыніўся і зрабіў з ёю тое, што робіць тата з мамай, хоць яна і дужа крычала і сябры яе ў дзьверы ламаліся. Тое ж самае паказалі на судзе і яе сяброўка, тая самая, на чыёй кватэры гэта было, і яшчэ адна сяброўка. I наш гуманны, але строгі савецкі суд, апавядальнік з-пад стала паказаў на экспэрта, - паверыў тром паскудзінкам і прыпаяў хлопцу дванаццаць год, як вядома, найлепшых у жыцьці. А праз пяць год, - прамоўца ўзвысіў голас, - агледзелася, што хлопец не толькі не гвалціў непаўналетнюю, а і ўвогуле ў той дзень не заходзіў у тую кватэру і са “згвалтаванай” зусім не сустракаўся. Хлопец усё гэта на судзе казаў, ды суд паверыў не яму, а тром паскудзінкам, і яму, дакладней, бацькам яго, пяць год спатрэбілася, каб дамагчыся праўды. I што вы думаеце, што сказала непаўналетняя, калі ёй давялі, што ўзьвяла паклёп?  – “Хацела адпомсьціць, што хадзіў з іншай...”

    Па піўной пранёсься гул абурэньня.

    - А вы вось гэта чыталі? - прарваўся праз знадворнае кола нейкі лысы, трасучы над галавой папулярны тыднёвік. - Вы вось гэта чыталі?.. Не чыталі? Тады паслухайце.

    Лысы падняў газэту як мага вышэй, да люстры, што вісела пад самай стольлю. Твар яго ў сьвятле гэтай цьмянай люстры падаўся Арцёму Іванавічу зялёным, а можа, такі і быў:

    - “Як здабыць кватэру. без усякай чаргі - гэта выдатна веда Ганна Іванаўна Мяцёлкіна, яшчэ за нядаўнім часам жыхарка горада Масквы. Для гэтага, на яе думку, патрэбен алькаголік, пажадана стары і хворы, без жонкі, але з кватэрай. Менавіта такога агледзела аднойчы Ганна Іванаўна на суседняй вуліцы. Для ажыцьцяўленьня прадуманага пляна трэба было разьвесьціся з мужам. Так і было зроблена. Пасьля гэтага Ганна Іванаўна ўступіла ў шлюб з алькаголікам Бабіным. Прапісалася ў яго кватэры. Але пераяжджаць да яго не мерылася. Жыла сабе з былым мужам, чакала... I дачакалася. Праз тры месяцы Бабін памёр. У пахаваньні яго, дарэчы, Ганна Іванаўна ўдзелу не прымала. А як толькі яго пахавалі, дакумэнты на кватэру тут жа былі аформлены на імя “удавы”.

    - Вось гэта камбінацыя! - усклікнулі за плячмі Арцёма Іванавіча.

    - Але чаму той дурань згадзіўся? Незразумела.

    - Што ж тут разумець? Дала на гарэлку пару тысяч, тысячы тыя яго ў труну і загналі.

    Потым Ганна Іванаўна знайшла такіх жа “мужоў” і для сваёй дачкі, і былой нявесткі. Абодва выпадкі былі падобныя, як дзьве кроплі вады: маладая жанчына выходзіла замуж за хворага алькаголіка, прапісвалася ў яго кватэры, але не жыла, а праз некалькі месяцаў так званы “муж” Ішоў на той сьвет, а яго кватэра даставалася “жонцы”.

    Лысы апусьціў газэту і павярнуўся вакол сябе, пільна сочачы, якое ўражаньне робіць тое, што ён чытае.

    - Гэта яшчэ не ўсё, - папярэдзіў ён.

    - Чытай! - патрабавала грамада.

    - Чутка аб тым, што маецца спосаб так лёгка ўладкавацца ў Маскве, дайшла да жыхаркі горада Каракалінска Сьвятланы Міхайлаўны Шараваравай, даўняй знаёмай Ганны Іванаўны. Тут, у Каракалінску, яна мела ўсё - уласны дом, сям’ю і дзьвюх дзяцей - школьнікаў. Але закарцела ў Маскву. Сьвятлана Міхайлаўна была гатовая на ўсё. Патрэбны грошы - пяць тысяч рублёў? КалІ ласка. Развод з мужам? Калі ласка. Фёдар Антонавіч паспрабаваў быў пярэчыць, але Сьвятлана МІхаййлаўна выдала такую істэрыку, што інжынэр махнуў рукой і згадзіўся на фіктыўны развод. I вось Сьвятлана Міхаўлаўна ў Маскве - з грашыма і “чыстым” пашпартам, гатовая хоць зараз да алтара...

    Жаніх ужо чакаў - Сяргей Пятровіч Беленькі, хранічны алькаголік, інвалід, хворы на сухоты. Аформіўшы шлюб, Сьвятлана Міхайлаўна прапісалася ў кватэры Беленькага, пасялілася ў адным з пакояў гэтай кватэры і стала чакаць сьмерці гаспадара. Але той да продкаў не сьпяшаўся!. Тым часам Фёдар Антонавіч слаў жонцы лісты, што булькаталі рэўнасьцю. Фармальны развод пагражаў стаць фактычным. Святлана Міхайлаўна пасьпяшалася да Ганны Іванаўны: што рабіць? Ганна Іванаўна , дала пляшку з “пад гарэлкі, напоўненую нейкай вадкасьцю: “Пастаў не так, каб адразу ўбачыў, а сама куды-небудзь зьедзь”. Так Сьвятлана Міхайлаўна і зрабіла: пакуль Беленькага не было дома, нагатавала закускі, паставіла на стале ў кухні, пасярод пляшку і паехала ў Электрасталь да знаёмага. Вярнуўшыся праз тры дні, знайшла на кухні мёртвае цела...

    Відаць, у чатальніка перасохла ў горле. Ён плаксіва зморшчыўся і скамячыў газэту:

    - Ну і гэтак далей. Тут расказваецца, як атруцілі мэтылявым сьпіртам яшчэ некалькіх чалавек.

    Арцём Іванавіч чакаў узрыву абурэньня, але піўная, наадварот, прыціхла, быццам задумалася.

    - Піць трэба меней, мужыкі, - прамовіў хтосьці. - Бач, як гэтым карыстаюцца.

    - Вядома, Піць меней лепш, - падтрымаў другі. - I здароўе цалейшае, і ў сям’і болей ладу.

    - Як жа не будзеш піць, калі яны самі п’юць?

    - Хто?

    - Жанчыны, жонкі, палюбоўніцы.

   - П’юць? - засумняваліся ў глыбіні залы.

    - П’юць, і яшчэ як! Даўно прайшлі часы, калі жанчына на сьвята чарку прыгублівала ды на стол стаўляла.

    - Для каго ж тады жаночыя выцьвярэзьнікі адчынены?

    - Мужчыны п’юць, яны за намі і цягнуцца.

    - Без мужчын яны шчэ болей п’юць! Саромецца няма каго. Жаночыя калектывы п’юць болей за мужчынскія: у крамах, на фэрмах...

    - Летась езьдзіў да брата ў Забайкальле. Да граніцы там недалёка. Брат у ваенным саўгасе, бульдазэрыст. Ну, вёска як вёска, толькі дырэктар палкоўнік. Зямлі вакол прорва, але жанчыне рабіць няма чаго: арэ, бароніць, косіць тэхніка. Ну, жанчыны, можна сказаць, беспрацоўныя. Здавалася б, чаго яшчэ? Капай гарод, гадуй дзяцей. Дык не. Гародаў амаль што няма, жывёлу не трымаюць - авечак на мяса з саўгаса бяруць. I ад раніцы да вечара - з хаты ў хату. Адна да адной. Якая ні зачэпка - да віннага прылаўка. Набяруцца, нажлукцяцца, пасьпяваюць ды сьпяць. Абы працьверазіцца, пакуль мужык з поля прыйдзе. I так вось - з дня ў дзень.

    - Што там езьдзіць у Забайкальле, магу пра жонку сваю расказаць, - высунуўся наперад бялявы дзяцюк у лётнай форме. - Не скажу, каб хвастом круціла. - такога не заўважана. Але з гэтым,- лятун паказаў усім свой куфель, - з гэтым зусім іншае. Прытым не падумайце, што дома сядзіць. Навошта? Сыну ўжо чатырнаццаць. Так. Вяртаюся з рэйса - кожны раз ад мае шаноўнай не духамі пахне. Адзін раз засьпеў. Балююць усёй бухгалтэрыяй. Аказваецца, на рабоце пачалі, у нас працягваюць. Утрох, без аніякіх мужчын. Гляджу - на кухні пад батарэяй ужо тры пустыя пляшкі - з-пад гарэлкі! - цішком стаяць. Разабрала мяне: колькі ж яны увогуле могуць? Слова рэзкага не кажу, быццам нават рады, што вось такое сьвята учынілі. Пабег у краму, яшчэ тры пляшкі прынёс. Тут тэлефон: выклікаюць на разбор лётнага здарэньня. Можа, памятаеце, два барты сутыкнуліся, адзін ішоў з Харкава ў Мінск, другі ў Маскву з Кішынёва, “Пахтакор” - каманда футбольная... Ну, разбор доўгі быў, з настаўленьнямі і абяцаньнямі мацаваць бясьпеку палётаў... Вяртаюся а адзінаццатай. ПляшкІ пустыя, жонка на канапе, як была ў ботах, адна сябровачка на падлозе, на кухні, а другую знайшоў у пікантным месцы. Сядзіць ды сьпіць, храпе-пасьвіствае... Піўная аж палегла з рогату.

    - Дазвольце падаць голас у абарону жанчын, - велічна прамовіў за столікам Арцёма Іванавіча плячысты стары, з бухматай шапкай сівых кучароў. Усе разам, як па камандзе, змоўклі і ўтаропіліся ў някліканага абаронцу. Быў ён у пазношаным пінжаку, але пры гальштуку, і з кішэнькі на грудзях высоўваўся краёчак белай хусьцінкі.

    - Ты што, дзед? З глузду зьехаў? Пасьля таго, што тут гаварылася, будзеш яшчэ іх агароджваць? - прасіпелі недзе справа ад Арцёма Іванавіча. Стары адмахнуўся, як ад камара:

    - Грамадзяне, таварышы! Кожны суд павінен выслухаць абодва бакі бо іначай гэта не суд. Таму дазвольце выказацца з другога боку. Вам, не сумняваюся, вядома выказваньне славутага мысьліцеля: кожны народ мае такі ўрад, якога заслугоўвае. Перафразіруючы дадзены афарызм, я сказаў бы так: кожны мужчына, кожны муж мае такую жанчыну, якую заслугоўвае.

    - Вы што ж, мяркуеце, што я не заслугоўваю іншай жонкі? - аж ускочыў даўгалыгі лётчык. - Ды вы ведаеце, што я ўвогуле непітушчы? А колькі зарабляю? А важу і прадукты, і транты дадому ўсялякія з усяго сьвету? Чым я дрэнны муж?

    - Не заслугоўваеце. Усе мы не заслугоўваем. Мы іх не разумеем. Гвалцім штодзённа і тым самым псуем жанчыне характар.

    - У якім сэнсе гвалцім?

    - Усамым прамым. Мы прымушаем іх уступаць з намі ў полавую сувязь, калі таго хочам самі, не зважаючы на тое, хочуць яны ці не, і дзякуючы таму, што мацнейшыя фізычна, дамагаемся свайго, калі яны нават нам адмаўляюць. Гэта азначае, што мы іх гвалцім. Калі ж жадае жанчына, а мы не жадаем, яна нас згвалціць не можа. Адсюль вечная няроўнасьць, якую жанчына імкнецца ліквідаваць. Напрыклад, піць нароўні з мужчынам, кіраваць самалётам і трактарам, гуляць у футбол, абараняць свой гонар ад замахаў мужчыны з дапамогай дзю-до і каратэ. Жанчына цягнецца да цалкам мужчынскага, абы не адчуваць сябе згвалтаванай. Не гвалтуйце жанчыну. Уступайце ў сувязь з жанчынай толькі тады, калі жадае яна, і ў вашай сям’і будзе гармонія і парадак.

    - А калі яна, як вы кажаце, жадае раз на тыдзень?

    - Калі вам гэтага мала, шукайце іншую жанчыну. Вы абавязкова знойдзеце. У цэлым жанчына жадае не менш за мужчын, а можа, і болей. Калі б жаданьне жанчыны было слабым, яго адбіваў бы страх перад родамі, і чалавечы род даўно б спыніў сваё існаваньне.

    - Гэта што ж: мяняць жанчын, пакуль знойдзеш? А як жа дзеці?

    - Калі вам шкада кідаць дзяцей, не заводзьце іх, пакуль не знойдзеце.

    - Мы што ж іх, самі нараджаем? Што тут ад нас залежыць? Пакуль знойдзеш тую, якую шукаеш, колькі іх можа на сьвет з’явіцца?

    - Што ж, калі ўжо так вам не пашанцавала, што дзіця не дае вам шукаць далей, не шукайце, але і не гвалтуйце жонку, хоць бы яна жадала і раз на тыдзень.

    - Па-мойму, гэты дзед вар’ят, - кінулі ў задніх радах.

    - Або наглытаўся.

    - Не вар’ят і не наглытаўся! - прамоўца бразнуў куфлем. – Як вы не разумееце? Кожную зьяву трэба разглядаць у гістарычным разрэзе. Адкуль мы ўсе ўзяліся? І мужчыны, і жанчыны? З жывёльнага сьвету. А што такое жывёльны сьвет у полавым сэнсе? Жывёльны сьвет у гэтым сэнсе - узор устрыманьня. Самка ўступае ў полавую сувязь толькі для таго, каб даць жыцьцё нашчадкамі: карова - раз у год, а кабыла - і раз у два гады. Толькі ў такі момант і ўзьнікае ў самкі жаданьне. У самца ж жаданьне ўзьнікае часьцей, у пэўныя пэрыяды - пастаянна. Гэта робіцца для таго, каб не прапусьціць момант жаданьня ў самкі, бо калі такі момант будзе прапушчаны, перапыніцца ніць жыцьця, від не дасьць патомства. Як бачыце, у прыродзе ўсё прадугледжана: каб зьявілася жарабя, жаробка жадае раз у два гада, а жарабец павінен чакаць пастаянна, на працягу некалькіх летніх месяцаў.

    - Параўнаў гэтае з гэтым! Людзі ж не жывёлы. Жанчына жадае не раз на год.

    - Дойдзем і да людзей. Дык вось. Жарабец жадае, але згвалціць жаробку не можа. Не можа! Ніводзін самец у жывёльным сьвеце не можа згвалціць самку. Які б ні быў магутны тыгар, тыгрыцу ён ніякім чынам не згвалціць. Самцы змагаюцца паміж сабой ікламі і рагамі, даводзячы перад самкай сваё права на сукупленьне. Прымусіць жа самку яны не могуць. Такім чынам, у жывёльным сьвеце ў самкі ў полавым сэнсе поўная свабода: кантакт адбываецца згодна толькі з яе жаданьнем. Так было і з людзьмі. Бо чаму было б іначай? Але ў чалавека, у адрозьненьне ад каня, ёсьць рукі. З іх дапамогай і згвалціў мужчына некалі жанчыну, калі яна не жадала. З таго часу і гвалціць кожны дзень. За мільёны год прырода жанчыны як самкі зьмянілася, яна стала жадаць значна часьцей, чым да першага гвалту. Але засталася біялягічная памяць аб полавай свабодзе, аб тых часах, калі кантакт адбываўся толькі згодна яе жаданьнем. I калі мы гвалцім, жанчына адразу згадвае тыя часы. Не розумам згадвае, а інстынктам і  ў глыбіні душы ўзьнікае варожасьць да партнэра. А таму здаецца, што даў асалоду.

    Ен з верхнасьцю агледзеў усіх вакол і глынуў піва.

    - Вось не думаў, што ідучы ў піўную, траплю на лекцыю, - зьедліва сказаў нехта непадалёк.

    - А гэта і ёсьць лектар. Яго з пэдінстытута выперлі, каб не бянтэжыў студэнтаў падобнымі павучаньнямі, - азваўся хтось другі, даволі ціха, але “лектар” пачуў:

    - Выперлі? Так. Выперлі. Але я ганаруся гэтым! Лепш казаць, што думаеш, да чаго прыйшоў сваім розумам і вопытам, і хай за гэта выпруць, чым паўтараць чужыя, стогадовай даўнасьці глупствы. Памятаеце, што ў падручніках пішацца пра матрыярхат? Нібыта ўзьнік таму, што жанчына займалася гаспадаркай: трымала ў парадку пячору і зьбірала карэньчыкі на вячэру, а мужчына паляваў, і паляваньне - крыніца харчу няпэўная, а збор карэньчыкаў - гарантаваная, такім чынам, гаспадарчае значэньне жанчыны было большым, і мужчына быў вымушаны падпарадкавацца...

    Якімі карэньчыкамі маглі наядацца пячорныя людзі, што не мелі земляробства? Га? I колькі карэньчыкаў замяняў адзін здабыты мамант? Вось паспрабуйце перайсьці на карэньчыкі, без хлеба, без мяса, тады пабачыце, ці надоўга вас хопіць... Дый не зьбірала жанчына карэньчыкаў і пячору не падмятала. Жанчына была гэткай жа паляўнічай, як і мужчына, што паказвае і сучаснае жыцьцё такіх паляўнічых народаў, як эвенкі...

    - Дык чаму ж тады ён узьнік? - зацікавіўся Арцём Іванавіч.

     Дацэнт зірнуў яму у твар:

    - Хочаце верце, хочаце не, але ён узьнік таму, што першабытны чалавек не разумеў, адкуль бяруцца дзеці. Ён ведаў толькі тое, што іх нараджае жанчына, сваёй жа ролі ў гэтым мужчына не разумеў. I абагаўляў жанчыну. Маці была для яго найвышэйшым аўтарытэтам. Калі ж мужчына дапетрыў, што без яго ўдзелу дзеці не нараджаюцца, тады і скончыўся матрыярхат. Усё вырашыла сіла, якой у мужчыны болей. Мужчына згвалціў сваю былую багіню, падпарадкаваў сабе. На дзесяткі тысяч год. На ўвесь той час, калі ў адносінах паміж людзьмі панавала грубая фізычная сіла. Калі фізычная моц вызначала і прыстасаванасьць да жыцьця. Жанчына адна не магла араць, бараніць, сеяць, палоць, касіць, жаць, малаціць, малоць і пячы хлеб. Ва ўсім гэтым галоўную ролю грала фізічная сіла мужчыны, жанчына залежала ад гэтай фізычнай сілы, адна жыць не магла, а жывучы з мужчынам, вымушана была яму падпарадкоўвацца з-за яго большай моцы. Але ўвесь гэты час, гэтыя стагодзьдзі, у ёй жылі пратэст супроць гвалту і прага да свабоды. I толькі засьвяцілася зара новага часу, калі фізычная сіла перастане быць вырашальным фактарам жыцьця, вымкнула слова “эмансыпацыя”. Яно нібыта было выкінутае з трубы паравой машыны разам з гудком, - сыгналам да эмансыпацыі. Прамысловая рэвалюцыя дала жанчыне надзею на волю. I чым далей ідзе навукова-тэхнічны прагрэс, чым больш чалавек працуе не мускуламі, а галавой, тым вальнейшай робіцца жанчына. I не за гарамі чае, калі яна вызваліцца канчаткова. Яна не будзе залежыць ад мужчыны ні ў чым, не будзе мець да мужчыны ніякай патрэбы.

    - Ну, для сяго-таго мужчына ёй усё ж такі спатрэбіцца, - уставіў хтосьці.

    - Але яна будзе клікаць нас толькі тады, калі пажадае сама. Як было у матрыярхаце.

    - Вось зьмяя! - вырвалася ў таго пляшывага, што чытаў газэту, як жанчына труціла алькаголікаў дзеля іх кватэр.

    - Зьмяя?.. Не трэба кідацца такімі словамі ў адносінах да жанчыны. Жанчына - маці, яна працягвае род людзкі з глыбіні дрымучых часоў у будучыню. Мы ж у гэтым сэнсе іграем падпарадкаваную ролю. Так, дарэчы, і ў жывёльным сьвеце.

    - Маці! перабіў злосна летчык. - Яна і маці ўжо толькі па неабходнасьці, а сама ненавідзіць і цяжарнасьць, і роды, і сваіх жа дзяцей. Еду ўлетку неяк у аўтобусе. Чую - плач. Хлопчык на пярэднім сядзеньні плача. А матачка - маладая такая, намазаная, як рэкляма памады: “Замаўчы!” Ды так злосна - шчыра скажу, як нажом пад рэбры. А хлопчык плача. Гадоў пяці, не болей. Яшчэ раз як гыркне: “Замаўчы, каму сказала!” Плача хлопчык. Тады яго так званая маці... як плясьне з усяе моцы па шчацэ! Аж галавой аб парэнчу. Так бы схапіў тое дзіця ды прэч, каб болей яго і не бачыла. Але ж не дасьць.

    - Дасьць... Колькі іх ад дзяцей адмаўляецца! Дзіцячыя дамы забіты кінутымі дзецьмі!.. - загаманіла заля.

    - Гэта ўсё стрэсы, стрэсы нашага часу, - не здаваўся былы дацэнт. - А ў глыбіні жанчына істота чулая, значна мякчэйшая, чым мужчына. Каму невядома сіла матчынай любові? Пра яе пісалі пісьменьнікі і філёзафы. Прыгадайце “Вераб’я” Тургенева... Маленечкі верабей абараняе сваё птушаня перад вялізным сабакам...

    - Вы чалавек дасьведчаны, - умяшаўся экспэрт, што да таго толькі іранічна слухаў дыспут, замяшаны ім і Арцёмам Іванавічам, - а чамусьці не разумееце, або не хочаце разумець, што мацярынская любоў у прыродзе грунтуецца не на сапраўдным пачуцьці, а на фізіялёгіі. За клопатам пра патомства заўсёды стаіць фізіялёгія самкі. Дзіця і матка зьвязаны фізіялягічнай ніцьцю. Ваўчыца патрэбна ваўчаняці, бо дае яму малако. Але гэтак жа і ваўчаня патрэбна ваўчыцы, бо не выссанае малако прыносіць ёй пакуты. Ваўчаня для ваўчыцы - струмант для адсосваньня малака. Пакуль малако ёсьць, ваўчыца будзе абараняць ваўчаня усімі зубамі і кіпцюрамі, калі ж малако у сасках скончыцца, яна яго сама адпрэчыць. Гэта тычыць і птушак. На жываце ў квактухі зьяўляецца нейкае “малачко”, якое кураняты склёўваюць. Пакуль “малачко” выдзяляецца, квактуха ўвесь час склікае сваіх куранят, абараняе, закрывае крыламі ад каршака. А скончыцца гэта - і кураняты робяцца ім чужымі.

    - А нашы ваўчыцы ўжо і цыцкі не даюць! Гатова памерці ад мастыту, абы не карміць дзіцёнка.

    - Над кім вы парасон трымаеце, каб і кропля не ўпала! - прарваўся да дацэнта змрочны мужчына сярэдніх год, у брудна-зялёнай вязанцы, носам-кручком і квадратным падбародзьдзем. - Вось паслухайце, землякі, што мне брат з Мінска піша. Учора атрымаў, чатыры разы чытаў, ледзь не напамяць вызубрыў, а ніяк не магу паверыць, што так можа быць, - змрочны дастаў з кішэні пінжака канвэрт, і вывудзіў з яго падвойны аркуш са школьнага сшытка. - Слухайце!- “Тут у нас здарыўся адзін выпадак, пра яго ўвесь горад гаворыць, бо было ў газэтах. Ад нейкай жанчыны, пэдыятра”- заўважце, таварышы, “гераіня” наша - дзіцячы ўрач! – “сышоў да іншай муж. Зразумела, плаціў алімэнты... У новай сям’і ў яго нарадзілася дяўчынка. Ужо мела сем месяцаў. I вось аднойчы ў нядзелю заяўляецца тая самая, пэдыятар. Дома толькі бацька з дачкой. Пэдыятар просіць у былога мужа шклянку вады, той ідзе на кухню, набірае вады, раптам чуе - дзіцячы крык, ды такі, быццам дзіця рэжуць. Бяжыць у пакой, пэдыятра няма, а дачушка захліпаецца плачам. Нахіліўся - бачыць: у дзяўчынкі няма вуха!”

    - Няма вуха?

    - Вуха!

    - Куды ж яно падзелася?

    - Пэдыятар адхапіла нажніцамі. Спэцыяльна ўзяла нажніцы, паслала бацьку на кухню, адрэзала вуха і пайшла!

    - Гэта ж чорт ведае што! - вырвалася ў Арцёма Іванавіча.

    - Мярзотніца!

    - Гадаўка!

    - Якая нізкая помста! - пасыпалася з усіх бакоў.

    - Гэта яшчэ не канец. Выклікае хуткую дапамогу, прыяжджае, глядзіць урач: “А дзе ж яно, адрэзанае вуха? Пакуль не пройдуць тры гадзіны, яго можна прышыць, і прырасьце!” Шукаюць - можа, кінула куды? Няма вуха. зьнесла з сабой!

    Відаць, эпітэты скончыліся - ачмурэлыя півалюбы толькі застыла лупілі вочы на змрочнага.

    - Тут жа, на хуткай дапамозе, едуць да гадаўкі дадому. А яна і не адмаўляе: “Так, гэта я адрэзала вуха і панесла з сабой. Я зрабіла гэта таму, што ты зусім не клапоцісься пра майго сына, які і твой таксама. Калі прынясеш пяць тысяч рублёў, - хай яно так і будзе, аддам вуха”. “Дзе ж я табе ў нядзелю напазычаю пяць тысяч? Ашчадкі зачынены, а хто дома гэтулькі трымае?” “Захочаш – знойдзеш”, адказвае...

    - Гэта што ж за пачвара такая!

    Урач гаворыць: “Лічы, што пашанцавала: ёсьць у мяне пяць тысяч, на матацыкл назьбіраў, учора з кніжкі зьняў. Паехалі!” Імчаць да ўрача, вяртаюцца з грашыі. А яна: “Пішы абавязацельства, што будзеш плаціць алімэнты не дваццаць пяць, а пяцьдзесят працэнтаў”. На ўсё згаджаецца - піша. Зноў: - “Засьведчы натарыяльна”. “Дзе ж я табе натарыюса знайду ў нядзелю?” “Не мая справа?” Едуць шукаць натарыюса... Пакуль шукалі, тры гадзіны скончыліся, і не стала сэнсу. Добра, хоць сьведка быў - урач, дык не выкруцілася. Далі чатыры гады...”

    “Расстрэльваць такіх б...! - закрычаў міжволі Арцём Іванавіч, як некалі Паваротнікаў, калі яны хавалі Міколу.

    У залі ўсё зьмяшалася. Гаварылі бязладна, ніхто нікога не слухаючы, кожны сваё. Ад дацэнта адвярнуліся нават суседзі. Ён пастаяў, пастаяў, гаротна пазірнуў на ўсіх, уздахнуў і пайшоў да дзьвярэй, забыўшыся на некрануты куфель. Экспэрт нацэліўся, хціва схапіў яго і асушыў да паловы.

    - Значыць, вы мне не раіце працягваць справу? - ціха спытаўся Арцём Іванавіч.

    - Не... чаму ж? - разьюшана бліснулі вочы экпэрта. - Здавацца не трэба... Закон на вашым баку... Да вярхоўнага суда... Да генэральнага пракурора! Расстрэльваць такіх б...!

    Арцём Іванавіч зразумеў, што экспэрт ладна п’яны. Кінуў позірк на гадзіньнік. Болей затрымлівацца было нельга, а Саламацін так і не зьявіўся. Можа, ён цяпер і не прыйдзе сюда ніколі? Ад такога баязьліўца можна ўсякага чакаць. Цяпер, можа, пералякаўся яго, Арцёма Іванавіча.

    - Да пабачэньня, - сказаў Арцём Іванавіч экспэрту і пайшоў з залі. Апрануўся, думаючы сваё, штурхнуў уваходныя дзьверы. Чарга за імі не паменшылася. Першы ў ёй кінуўся ў бар, ледзь не зьбіўшы Арцёма Іванавіча з ног.

    “Што іх цягне сюды, у гэтае запляванае месца? Няўжо толькі смага, прага задурыць галаву хмелем? Ці можа яшчэ і прага сумоўкі, чыста мужчынскай, дзе ўсе згодны ва ўсім тым, што тычыцца жанчын?”

    На аўтобусным прыпынку маячыла адзінокая постаць.Чалавек не стаяў на месцы, а хадзіў, як тыгар у клетцы, па невілікім крузе, які ачарціў сам сабе. Арцём Іванавіч падышоў да слупа з бляшаным прамакутнікам, на якім значыўся нумар маршрута, і спыніўся.

    - Ну дык што, расстрэльваць будзем? - раптам вырас прад ім той, што шалёна насіўся па крузе. Гэта быў дацэнт. Яго шыкоўная шапка валасоў цяпер хавалася пад вылезлай аўчыннай, але Арцём Іванавіч адразу пазнаў яго па гальштуку. Плюючы на сорак градусаў, марозу, даволі паджылы чалавек стаяў без шаліка і нават не падняў штрыфляў паліто, каб прыкрыць грудзі.

    - Я думаю, чатыры гады за такое злачынства мала, - нерашуча сказаў Арцём Іванавіч, шкадуючы, што ў час не прыкусіў язык.

    - Мала? Ну вядома ж, мала... А калі дарослы мужчына гвалтуе дзесяцігадовую дзяўчынку, каб не паскардзілася, забівае яе, і пакідае ў падвале, паставіўшы на грудзі пустую чарку, - як па-вашаму, трэба расстрэльваць?

    - Трэба.

    - Але ж не расстралялі!

    - Ці было такое?

    - Было, і яшчэ як, На маёй вуліцы было.

    - Згвалтаваньне непаўналетняй, забойства... Тут, па-мойму, дастаткова для расстрэла!

    - Дастаткова. Але для здаровага чалавека. А злачынца, аказалася, стаяў на ўліку ў псіхушцы. Таму ён ужо і не злачынца, а хворы. I расстрэльваць трэба было б тых, хто яго не лячыў, пусьціў блукаць па сьвеце.

    - Слушна.

    - Але ж не расстрэльваюць і тых.

    - Але чаму вы прыгадалі гэты выпадак, са згвалтаваньнем дзяўчынкі? Няўжо, па-вашаму, беспакаранасьць аднаго злачынства павінна павадаваць і беспакаранасьць другога? Што ж тады ў нас будзе?

    - Жанчыну ўвогуле нельга караць ў судовым парадку, як і дзяцей. Калі жанчына робіць злачынства, вінавата не яна, а яе сям’я ці грамадзтва ўвогуле... Самі даводзім да граху, а потым: “Гадаўка! Мярзотніца! Пачвара!” Мужчыну-забойцу і разбэшчвальніка дзіцяціне расстралялі таму, што ён - шызафрэнік. А тая жанчына, што адрэзала вуха ў дзіцяці, думаеце, нармальная? Ці ж нармальны чалавек можа зрабіць такое? Ну, уявім, што помсьціла. Адрэзала б, пайшла і канец на гэтым, хто б змог давесьці, што гэта зрабіла яна? А яна ў прысутнасьці сьведкі - урача прызнаецца, што вуха ў яе і патрабуе за гэтае вуха натарыяльна аформленага абяцаньня плаціць большыя алімэнты, хаця зразумела, што такая цыдулка - лішні доказ яе віны. I ў дадатак сам па сабе шантаж таксама падсудны... I вы лічыце, што гэтая жанчына нармальная?

    - Але ж, відаць, на ўліку ў псыхушцы не была.

    - А хто з нас добраахвотна прызнаецца, што ён не цалкам нармальны? Хто захоча, каб яго выгналі з пасады, без права ўладкавацца ў іншае месца, хто захоча жыць на жабрацкую пэнсію ў некалькі дзесятак? Каб чалавек трапіў псыхушку, трэба, каб на яго паказалі пальцам іншыя. Ды калі і пакажуць, зусім не значыць, што хворы аўтаматычна туды трапіць, бо ў жоўтых дамах даўно не хапае месцаў. I вар’яты жывуць сярод здаровых, зводзячы з глузду. Божухна! Колькі ў нас вар’ятаў! Праз аднаго! Мы - грамадзтва вар’ятаў, але баімся прызнавацца ў гэтым. Вось вы. Скажыце, вы ўпэўнены на сто працэнтаў, што вы не вар’ят?

    - Бадаў што ўпэўнены.

    - А вось я - не. Не наконт вас, наконт сябе.

    Сапраўды, было штосьці вар’яцкае ў яго ліхаманкавых узмахах рукамі, у гэтых голых грудзях на саракаградусным марозе. I чаму так доўга няма аўтобуса?..

    - Вы б захіснуліся! - узмаліўся Арцём Іванавіч, - Шчыра кажучы, страшна на вас глядзець.

    - Не хвалюйцеся. Я заўсёды так хаджу. Гэта не п’яная прыхамаць. Калі я захінуся, мне не будзе чым дыхаць. Гэта ў мяне з вайны.

    - А гэта праўда, - згадаў Арцём Іванавіч, - што вас... выперлі з інстытута?

    - Выперлі.

    - Завошта?

    - За матрыярхат.

    - Жартуеце!

    - Якія жарты? У нас з грамадзкімі навукамі жарты кепскія. Рэвізіянізм, бясклясавы падыход... I дастаткова.

    - I як жа вы цяпер?

    - Жыву на пэнсію. Чакаю новага генсека.

    - Вы думаеце, новы генсек паверне па-новаму?

    - Скончацца ж калісьці тыя, хто глядзіць толькі назад.

    - На наш век, баюся, іх хопіць.

    - Так далей цягнуцца не можа. Усё мярцьвее... Або вар’яцее. Або ачуцца, або паміраць.

    - Можа, вы і маеце рацыю, што так працягвацца не павінна, - пра гэта Арцём Іванавіч і сам апошнім часам думаў часта. - Колькі назьбіралася брыды ў адносінах між людзьмі. Калі між мужам і жонкай няма паразуменьня, яны вінавацяць: яна яго, ён яе, але, па-мойму, вінавата і ўсё грамадзтва цалкам. Вось, напрыклад, на курорт, у дом адпачынку - ці можна паехаць сям’ёй? Не... Як наўмысна, робіцца так, каб жылі ў бестурботнасьці цэлы месяц па адным. Колькі з-за гэтага і падазрэньняў, і сварак, і сапраўдных здрад. А як можа жонка як сьлед накарміць мужа, калі ў крамах - ні мяса, ні масла, ні бульбы, ні капусты? А літаратура, напрыклад. Дзе яны, кнігі пра вернае і чыстае каханьне, пра вернасьць?, адданасьць? Затое наадварот - колькі хочаш. Жанчыны мяняюць мужоў, мужчыны жонак - і як правіла, з ідэйных меркаваньняў. Нібыта так і трэба.

    - Ну, дык вы ж разважаеце як разумны чалавек, - паціснуў плячмі дацэнт. - А чаму дамагаецеся, каб жанчыне вызначылі больш суровае пакараньне, чым яна атрымала?

    - Я не гэтага дамагаюся. Я дамагаюся, каб быў вызвалены ад віны невінаваты. Чалавек, якога яна забіла, - адказаў Арцём Іванавіч.