ЎЎЎ 2. Любляна Цукерня. Якуцкі пратэстовец Уладзімер Пяразіч-Саладуха з Віцебску. Койданава. "Кальвіна". 2022.

 

    Эдуард Карніловіч

                                                        АГЕНТ “САЮЗА БАРАЦЬБЫ”

    Жандарская куля, выбіўшы трэскі з сухога бервяна, празвінела над самым вухам. Не выпускаючы рэвальвера з рукі, паліткатаржанін Уладзімір Пяразіч прысеў ніжэй. Не думаў ён, што ўзброеная сутычка з паліцыяй будзе такая жорсткая. Кулі градам білі па вокнах, па моцных сценах купецкіх харомаў, дзе забарыкадзіраваліся пяцьдзесят сем ссыльных Якуцкай губерні. Былі сярод іх рускія, украінцы, беларусы, грузіны, яўрэі — рабочыя і рамеснікі, студэнт, падпаручнік, журналіст. Жанчыны і мужчыны. Шаснаццаць чалавек з беларускіх губерняў.

    Гарадавыя і салдаты, што акружылі дом, не шкадавалі патронаў, густа білі з усіх бакоў.

    — Гады, сволачы, што вырабляюць! — прастагнаў нехта побач.

    За некалькі крокаў ад Пяразіча ўпаў з прастрэленай галавою Юрый Матлахаў, дваццацічатырохгадовы сялянскі хлопец з Чарнігаўшчыны. Стаўшы рэвалюцыянерам, ён не раз бываў у Гомелі і іншых беларускіх гарадах. І вось 26 лютага 1904 года — на восьмы дзень пратэсту — першая ахвяра. Балюча адгукнулася гэтая смерць у сэрцах паўстанцаў: загінуць так рана, калі наперадзе столькі важных спраў! Маладой аказалася ўся якуцкая калонія: узрост ссыльных — ад дваццаці да трыццаці гадоў. Толькі прафесійныя рэвалюцыянеры Віктар Курнатоўскі і Уладзімір Пяразіч мелі па трыццаць пяць...

    Уладзімір Давыдавіч Пяразіч, серб па нацыянальнасці, нарадзіўся 5 верасня 1868 года ў Віцебску ў сям’і службоўца. У час вучобы ў Віцебскай гімназіі пазнаёміўся з нелегальнай літаратурай. Займаўся ў гуртку самаразвіцця, вывучаў там палітэканомію, працы Адама Сміта і Давіда Рыкардо. Першыя ўяўленні пра утапічны сацыялізм склаліся ў яго па кнізе Роберта Оўэна «Аб утварэнні чалавечага характару». Асабліва моцнае ўражанне пакінулі “Гістарычныя пісьмы” М. К. Міхайлоўскага і “Крытыка некаторых філасофскіх прадузятасцей супраць абшчыны” М. Г. Чарнышэўскага. Пад уплывам прагрэсіўных мысліцеляў у віцебскага гімназіста нараджалася глыбокае спачуванне да прыгнечаных народных мас, цяга да перадавых ідэй свайго часу. Усё гэта прымушала шукаць сувязі з рэвалюцыйна настроенымі рабочымі.

    У 1887 годзе Уладзімір Пяразіч паступіў на медыцынскі факультэт Харкаўскага універсітэта. Праз сваіх сяброў ён пазнаёміўся са слесарам чыгуначных майстэрняў Андрэем Кандраценкам, палымяным рэвалюцыянерам, які адыграў прыкметную ролю ў развіцці рабочага руху ў Харкаве, тым часам як марксісцкая эвалюцыя Уладзіміра яшчэ толькі распачыналася: ён “чытаў і перачытваў Ф. Ласаля, праштудзіраваў першы том «Капітала», спачатку самастойна, а потым у студэнцкім гуртку... з захапленнем праглынуў Марксаву крытыку гегелеўскай філасофіі права і ведаў амаль цалкам на памяць прамову Карла Лібкнехта «У абарону праўды»” [* Перазич В. Еще о харьковском кружке 80-х годов. — Красная летопись, 1922, № 4, с. 23.].

    Пяразіч наведваў рабочыя сходы, што звычайна наладжваліся дзе-небудзь за горадам, у лесе, слухаў там палітычныя прамовы. Пры знаёмстве з палітычнай літаратурай Пяразічу даручалі растлумачваць цяжкаватыя філасофскія выклады Пятра Лаўрова.

    Праз год Уладзімір Пяразіч стаў наведваць папулярны ў горадзе рабочы гурток, якім кіраваў доктар Дзмітрый Бекарукаў. На занятках гэтага гуртка пабывалі рускія пісьменнікі Глеб Успенскі і Усевалад Гаршын, якія праездам аказаліся ў Харкаве. “Гэта быў час тэарэтычных пошукаў у сувязі з выяўленым крушэннем нарадавольніцтва, — прыгадваў пазней У. Пяразіч, — час першага размежавання ў Харкаве навобмацак, без знаёмства з творамі Пляханава” [* Еженедельник Правды, 1920, № 14, с. 25.]. У 1888 годзе ў Харкаве былі створаны першыя сацыял-дэмакратычныя гурткі. Іх арганізатары — славуты Ювеналій Мельнікаў і Уладзімір Пяразіч — вялі сістэматычную прапаганду сярод рабочых і студэнтаў.

    “Ювеналій быў чалавекам, — пісаў Пяразіч, — які на цэлую галаву стаяў вышэй за ўсіх вядомых мне членаў нашага гуртка — і паводле свайго разумовага развіцця, і паводле свайго дару прапагандыста... і паводле свайго ўмення завалодаць увагай слухача і падначаліць яго свайму ўплыву” [* Перазич В.  Д. Мельников. Харьков, 1930, с. 77.].

    Аднак іх сяброўства на волі было нядоўгім — у ліпені 1889 года Пяразіча арыштавалі. Дзевяць месяцаў сядзеў ён у адзіночцы ў харкаўскай турме, а пасля апынуўся на Халоднай гары, у турэмнай камеры, дзе адбываў пакаранне Ювеналій Мельнікаў.

    “Ювеналій быў на прагулцы, — праз многа гадоў прыгадваў Пяразіч, — і яшчэ здалёку ўразіў мяне сваім выглядам. «Арол у клетцы» — адразу мільганула ў мяне ў галаве параўнанне. У срабрыстым, хатняга ўкраінскага сукна казакіне і высокіх ботах, з чорнымі кучаравымі валасамі, шыракаплечы і стройны, з грацыёзна-велічнаю паходкай, якую я сустракаў толькі ў каўказскіх горцаў, ён здаўся мне спрытным добрым малойцам, смелым віцязем з нейкай старадаўняй песні. А зблізку аказаўся тыповым інтэлігентам у лепшым сэнсе слова, з прыгожым ілбом, тонкімі рысамі твару і разумнымі праніклівымі вачыма” [* Летопись революции, 1923, № 3, с. 114.].

    Аднадумцы прагаварылі цэлы дзень і цэлую ноч. Калі ж нейкім цудам трапілі да іх кнігі з волі, накінуліся на іх з прагнасцю згаладалых. Пяразіча захаплялі смеласць меркаванняў Мельнікава, арыгінальнасць яго думак. Вязні чыталі ўсё, што трапляла да іх у рукі. Прытаміўшыся ад спрэчак, сядалі ля закратаванага акенца і спявалі. Калі ж зусім адольвала турэмная сумота, сябры маўчалі, пазіраючы ў акно.

    Неўзабаве давялося разлучыцца. Пяразіча перавялі ў пецярбургскую турму “Крыжы” («Кресты»), дзе ён яшчэ амаль год чакаў прысуду. У 1891 годзе яго “навечна” выслалі за межы Расіі як “шкоднага іншаземца”.

    Пяразіч знайшоў прытулак у Аўстрыі, паступіў у Венскі універсітэт. Энергічны і вальналюбівы характар не дазволіў яму адседжвацца і ў чужой краіне. Пяразіч уступіў у аўстра-нямецкі клуб “Верытас”, стаў членам ячэйкі Харвацкай сацыял-дэмакратычнай партыі, удзельнічаў у рабочых дэманстрацыях. Яму часта прыходзілася ездзіць у Швейцарыю, у Цюрых, дзе і адбылося знаёмства з рускімі эмігрантамі — Г. В. Пляханавым, відным прапагандыстам марксізму ў Расіі, А. I. Кузняцовым, В. А. Курнатоўскім, Ф. Н. Пятровым, П. Ф. Цяпловым і іншымі.

    У пісьме з Вены, адрасаваным Пляханаву (19 снежня 1892 года), Пяразіч паведамляў аб перагаворах з правадыром аўстрыйскай сацыял-дэмакратыі Віктарам Адлерам наконт кнігі К. Маркса і Ф. Энгельса “Святое сямейства”. Пляханаў высока ацэньваў гэты твор, які быў тады бібліяграфічнай рэдкасцю. У распараджэнні Пяразіча аказаўся рукапіс “Святога сямейства”, ён зрабіў пераклад і даслаў урыўкі з кнігі Пляханаву.

    У эміграцыі Пяразіч сур’ёзна паглыбіў сваю тэарэтычную адукацыю: вывучаў працы Г. В. Пляханава, перачытваў усё, што выдавала група «Вызваленне працы», пазнаёміўся з першымі творамі У. I. Леніна (Туліна). Паводле прызнання Пяразіча, асабліва моцнае ўражанне зрабіў на яго артыкул К. Туліна “Эканамічны змест народніцтва і крытыка яго ў кнізе п. Струве”. Цікавасць абвастралася яшчэ і тым, што Пяразіч асабіста ведаў Паўла Струве, сустракаўся з ім на першамайскім свяце ў Вене. Пяразіч атрымаў выдатны ленінскі ўрок, як трэба змагацца з ідэйным праціўнікам, якім палемічным майстэрствам трэба валодаць. Уразілі рэвалюцыйная страснасць, эрудыцыя і сіла лагічнага мыслення аўтара.

    Разам з пензенскім літаратарам Паўлам Цяпловым, які жыў тады ў Цюрыху, Пяразіч нярэдка займаўся транспарціроўкай нелегальнай літаратуры. Хавалі кнігі ў падвойныя сценкі ці ў такое ж дно чамадана або куфра. Перасылалі літаратуру звычайна са студэнтамі, якія вярталіся ў Расію. Апошні раз Пяразіч выправіўся ў Цюрых, каб дамовіцца пра чарговую перасылку кніг і ўзяць у Курнатоўскага рэцэпты хімічнага чарніла.

    У 1898 годзе Уладзімір Пяразіч нелегальна вярнуўся ў Расію. На ўсякі выпадак Цяплоў забяспечыў яго адрасамі сваіх сяброў у Кіеве, Мінску, Маскве, Вільні, і гэта дало магчымасць знаходзіць прытулак нават у людзей, якія ўжо адыходзілі ад рэвалюцыйных спраў. Разам з сябрам, у якога былі сваякі ў Бродах, Пяразіч спыніўся ў гэтым гарадку. Высланая з Вены літаратура чамусьці прыпазнялася, і гэта моцна непакоіла. Неўзабаве адзін куфар з падвойнымі сценкамі знайшоўся — ён трапіў у рукі кіеўскай рэвалюцыянеркі Соф’і Памяранц (пазней яна стала жонкай Пяразіча). Потым яна прыгадвала: “Куфар гэты быў напакаваны ў Вене У. Пяразічам, і сястра мая павінна была з Кіева адправіць яго ў адзін з гарадоў Расіі... Я вырашыла перахапіць гэтую літаратуру для Кіева, і яна саслужыла для ўсёй нашай арганізацыі вялікую службу, асабліва для гуртковых заняткаў”.

    Пяразічу ж тым часам не сядзелася ў ціхіх Бродах. Грошай аставалася вобмаль, і ён вырашыў ехаць у Вільню — хацелася як найхутчэй зноў уключыцца ў рэвалюцыйную работу, мець жывыя сувязі з людзьмі. У хуткім часе падпольную мянушку Серапіён ужо добра ведалі давераныя асобы. У Вільні Пяразіч расказваў пра барацьбу аўстрыйскіх рабочых за выбарчыя правы, пра забастоўкі, першамайскія дэманстрацыі, узброеныя сутычкі на вуліцах Вены. А віленскія сацыял-дэмакраты знаёмілі Серапіёна з тым, што адбывалася ў іх горадзе. Яму расказалі пра энергічную дзейнасць Акулярніка (Станіслава Трусевіча), які прыязджаў у Вільню разам з Розай Люксембург, а потым пераехаў у Мінск, дзе шырока разгарнуў дзейнасць рабочай арганізацыі. Пачыналася баявая пара абуджэння віленскіх рабочых да свядомага жыцця, пара барацьбы нелегальнай арганізацыі за выкарыстанне легальных магчымасцей.

    Напачатку Пяразічу даручылі кіраваць заняткамі гуртка вучнёўскай моладзі, якая і раней ужо актыўна ўдзельнічала ў рабоце арганізацыі. Разам чыталі Кауцкага на польскай мове, пераказвалі і тлумачылі эканамічнае вучэнне Маркса. У гурток, якім кіраваў адзін з першых рускіх марксістаў, уваходзілі тады Ф. Дзяржынскі, А. Блох, I. Макоўскі, Я. Яцынская і іншыя. Пяразіч пазней пісаў: “Фелікс Дзяржынскі тады толькі што пайшоў з восьмага класа гімназіі. Атрымаўшы нейкую спадчыну (некалькі тысяч рублёў), ён цалкам перадаў яе на патрэбы арганізацыі. Першае палітычнае выхаванне і першы рэвалюцыйны зарад ён атрымаў з гісторыі польскіх паўстанняў, асабліва жывы след у яго юнацкім уяўленні пакінулі постаці барацьбітоў 1831 года. На мяне ён тады зрабіў уражанне нейкага героя з гістарычных раманаў Г. Сянкевіча” [* Перазич В. Из воспоминаний. — Красная летопись. 1922, № 2-3, с. 108.].

    Ужо тады Ф. Дзяржынскі, У. Пяразіч, С. Трусевіч і іншыя з прынцыпаў пралетарскага інтэрнацыяналізму крытыкавалі сепаратысцкія настроі ў сацыял-дэмакратычнай партыі Літвы, на рабочых сходах растлумачвалі, што ў барацьбе за звяржэнне самадзяржаўя неабходна мець баявое адзінства літоўскага і рускага пралетарыяту, пралетарыяту ўсіх народаў Расіі. Пераконвалі ў гэтым жывыя прыклады. Віленскія сацыял-дэмакраты ўмела разгарнулі агітацыю сярод будаўнікоў — літоўцаў, беларусаў, рускіх. Гэта былі цёмныя, малапісьменныя людзі, жыццё якіх праходзіла ў штодзённай цяжкой працы. Але варта было арганізаваць гэтых людзей, пагутарыць з імі — і палітычная пракламацыя выкрасала ў іх агонь. Успыхнула и зашугала інтэрнацыянальная забастоўка.

    У лістападзе 1897 года Уладзімір Пяразіч атрымаў пашпарт на імя А. Саладухі, які выязджаў у Амерыку. Але паколькі віжаванне за ім зрабілася яшчэ мацнейшае, Уладзімір Давыдавіч пад новым нелегальным прозвішчам пераехаў у Жытомір. Каб хутчэй згубіўся след і каб не выклікаць новых падазрэнняў, вымушаны быў трымацца тут асцярожна. Адзінота гняла, але заводзіць новыя знаёмствы было небяспечна. У той час у Жытоміры жыў пісьменнік-народнік Рыгор Аляксандравіч Мачцет, аўтар вядомай рэвалюцыйнай песні «Замучен тяжелой неволей», былы паліткатаржанін. Пяразіч добра ведаў яго творчасць і вырашыў адвесці душу ў размовах з бывалым чалавекам. «З першых слоў, — пісаў потым Уладзімір Давыдавіч, — завязалася ў нас (як гэта и наогул здаралася ў той час у інтэлігенцкім асяроддзі) гарачая спрэчка аб марксізме. Мачцет аказаўся зацятым народнікам, які нічому не навучыўся і нічога не забыў. Не адмаўляючы пэўных поспехаў капіталізму ў Расіі, ён адмаўляў усялякую магчымасць трывалага яго ўкаранення на расійскай глебе... Калі аргументы нашы пачалі паўтарацца, я спыніў бясплённую спрэчку, развітаўся і болей не заходзіў да Мачцета, вырашыўшы лепш бавіць свой час за чытаннем кніг з мясцовай даволі багатай грамадскай бібліятэкі» [* Перазич В. Из воспоминаний. Житомир. — Красная летопись, 1923, № 5, с. 14-15.]. Пяразіч супаставіў свае погляды з поглядамі старога нарадавольца и зноў пераканаўся ў правільнасці марксізму. Нежыццёвасць народніцкіх ідэй пацвярджалася фактамі самога жыцця, развіццём рабочага руху.

    На самым пачатку 1898 года Пяразіч пабываў у Кіеве, Мінску, Маскве, зноў у Кіеве, дзе знаёміўся з работай сацыял-дэмакратычных арганізацый. У Кіеве Пяразіч жыў на кватэры ў Соф’і Памяранц, з сястрою якой пазнаёміўся яшчэ ў Вене. Але гаспадыня кватэры нават не гаварыла б з ім, калі б сустрэча адбылася тыдні на два раней: тады тут знаходзілася нелегальная друкарня і друкавалася “Рабочая газета”. Пяразіч апынуўся ў адной са штаб-кватэр кіеўскай сацыял-дэмакратычнай арганізацыі, дзе можна было сустрэць амаль усіх найбольш дзейных рэвалюцыянераў.

    Першая сустрэча — з Мікалаем Вігдорчыкам. Яшчэ ў Вільні Пяразіч чытаў першы нумар кіеўскай газеты “Вперед”, перакладаў на польскую мову надрукаваную там “Казку пра чорта”, якая карысталася вялікім поспехам, але не ведаў, хто аўтар гэтай казкі. I вось сустрэча ў Соф’і Уладзіміраўны. Пазнаёміліся, пагаварылі. А калі госць развітаўся, гаспадыня кватэры сказала, што гэта і ёсць аўтар казкі, ды не толькі яе, а і ўсяго першага нумара газеты. Прычым не толькі аўтар, а і перапісчык (нумар быў напісаны ад рукі друкаванымі літарамі), ён жа і друкар і наогул аўтар большасці артыкулаў у кіеўскай газеце, пракламацый — адным словам, галоўная літаратурная сіла.

    У тыя дні Пяразіч асабіста пазнаёміўся і пасябраваў з будучымі дэлегатамі Першага з’езда РСДРП — М. А. Вігдорчыкам, К. А. Петрусевічам, П. Л. Тучапскім, Б. Л. Эйдэльманам, а таксама з В. Г. Крыжаноўскай, С. К. Мяржынскім, А. Д. Полякам і іншымі. Безумоўна, трэба было мець дастаткова глыбокія веды і вопыт рэвалюцыйнай барацьбы, каб заваяваць давер гэтай выпрабаванай кагорты байцоў, асяродка кіеўскай сацыял-дэмакратыі. Уладзімір Пяразіч змог паўплываць на вельмі важныя падзеі, правільна ацаніць дзеянні рэвалюцыянераў. Яму спадабалася, што кіяўлянам удалося вырашыць даволі складаную задачу — аб’яднаць у адной арганізацыі шматнацыянальны рабочы рух і кіраваць ім.

    Наступным горадам быў Мінск. Пасля Кіева ён здаўся Пяразічу ціхім, правінцыйным, без прыкметнай энергіі прамысловага жыцця. Аднак і тут развіваўся і мацнеў сацыял-дэмакратычны рух. У Мінску Пяразіч сустракаўся з А. Крэмерам і А. Мутнікам, таксама будучымі дэлегатамі з’езда. Яны распытвалі пра справы кіеўскіх рэвалюцыянераў, пра рознагалоссі сярод сацыял-дэмакратаў. Пяразіч заўважыў тады пэўную насцярожанасць бундаўцаў у дачыненні да кіеўскіх таварышаў.

    Час прыспешваў. Трэба было яшчэ на некалькі дзён заехаць у Маскву, каб дамовіцца з масквічамі аб перасылцы карэспандэнцый для “Рабочей газеты” — нелегальнага органа кіеўскай групы сацыял-дэмакратаў.

    Вярнуўшыся ў Кіеў, спрактыкаваны канспіратар разам з таварышамі адольваў хваляванні і напружанасць перадз’ездаўскай кампаніі. Нягледзячы на ўзмоцненае віжаванне паліцыі, сацыял-дэмакратьі наладжвалі шмат сходаў і дыскусій. Настрой ва ўсіх быў аптымістычны, святочны. Дамовіліся на бліжэйшы час, што старыя кіеўскія рэвалюцыянеры пакінуць горад і раз’едуцца па буйнейшых цэнтрах Расіі. Пяразіч выбраў для сябе Іванава-Вазнясенск. Па дарозе зноў заехаў у Маскву, дзе ў яго былі сябры. Туды ж павінна была прыехаць і Соф'я Памяранц.

    У час гэтага наведвання Масквы Пяразіч пазнаёміўся з многімі рэвалюцыянерамі — членамі маскоўскага “Саюза барацьбы за вызваленне рабочага класа”. Гэта быў, паводле яго слоў, “зялёны маладняк”, жыццярадасны і рэвалюцыйна настроены, галоўным чынам студэнты і курсісткі. Назаўсёды запомніліся шырокі скуласты твар Ксенафонта Сітніна, прывабная ўсмешка Аляксея Любімава, задумлівасць Мікалая Цюрупы, адухоўленасць Аляксандра Ваноўскага, сур’ёзнасць Льва Карпава. Пяразіч дзяліўся з імі сваім рэвалюцыйным вопытам, расказваў пра замежны рабочы рух, пра жыццё сацыял-дэмакратычных арганізацый Расіі. Масквічы займаліся распаўсюджваннем замежных выданняў сярод вучнёўскай моладзі, а найбольш — сярод рабочых. Як і маскоўскія сацыял-дэмакраты, Пяразіч ішоў ў сваёй палітычнай агітацыі ад жыццёвых патрэб пралетарыяў, вёў шчырыя размовы з рабочымі, запісваў з іх слоў галоўныя патрабаванні пралетарыяту, а пасля гэтыя эканамічныя і палітычныя патрабаванні рабочых “Саюз барацьбы” ўзнаўляў у выглядзе пракламацый і адозваў.

    Бываючы ў розных гарадах, Уладзімір Пяразіч узбагачаў сябе калектыўным вопытам класавай барацьбы, вучыўся і на моцных, і на слабых баках сацыял-дэмакратычнага руху. I ўсюды ён намагаўся зрабіць яшчэ мацнейшым гэты рух, умацаваць партыйныя арганізацыі, дапамагчы маладым сілам пралетарскай рэвалюцыі. У лютым 1898 года маскоўскія рэвалюцыянеры накіравалі Пяразіча ў Іванава-Вазнясенск.

    Перад агентам маскоўскага “Саюза барацьбы” была пастаўлена задача — аднавіць разгромленую арганізацыю “Рабочага саюза”, наладзіць больш цесныя сувязі паміж іванаўцамі і масквічамі. Пяразіч думаў уладкавацца на ткацкую фабрыку — у свой час у “Крыжах” паспеў навучыцца ткаць уручную. Прыехаў наймацца канторшчыкам, але згадзіўся б працаваць і ткачом. Пасяліўся ў каморцы побач з арцельнай “кватэрай”, дзе на палацях, падзеленых паркалёвымі фіранкамі, спала сорак чалавек, жанчын і мужчын. Людзі дыхалі цяжкім, гнілым паветрам. У мовы — страшэнныя.

    Пяразіч пачаў прыглядацца да людзей нялёгкага лёсу. Спрактыкаванае вока падпольшчыка пазнала ў двух хлопцах тых, хто выпадкам пазбег арышту. Адзін з гэтых хлопцаў звязаў Пяразіча з высланым з Пецярбурга студэнтам А. Рабініным. Разам пачалі абмяркоўваць арганізацыйныя пытанні, стваралі рабочыя гурткі самаразвіцця, вялі палітычную агітацыю на фабрыках. На заклік агітатараў першай адгукнулася рабочая моладзь.

    Пяразіч прывёз іванаўцам нелегальную літаратуру, “Праграму маскоўскага «Саюза барацьбы»”. Як потым выявіла паліцыя, з прыездам Пяразіча супала з’яўленне ў горадзе забароненых выданняў і адозваў “злачыннага характару”. Маскоўскі пасланец ажывіў дзейнасць членаў “Рабочага саюза”. Бываючы на фабрыках, Уладзімір Пяразіч сабраў багаты матэрыял для пракламацыі аб цяжкіх умовах жыцця і гаротным становішчы іванава-вазнясенскіх рабочых. Меркавалася, што падпольшчык сфармулюе палітычныя патрабаванні, з якімі рабочыя звернуцца да адміністрацыі.

    Каб аддрукаваць пракламацыю на гектографе, Пяразіч паехаў у Маскву. А праз пяць дзён яго кіпучая дзейнасць нечакана прыпынілася — 11 сакавіка 1898 года падпольшчыка арыштавалі на Чыстапрудным бульвары, калі кіраўнікі маскоўскага “Саюза барацьбы” выходзілі пасля сходкі з кватэры студэнта тэхнічнага вучылішча Л. Карпава. У Пяразіча знайшлі нелегальныя выданні, чарнавікі недапісаных пракламацый, спіс рабочых з занатаванымі патрабаваннямі, шыфр, нататкі на англійскай, французскай і нямецкай мовах. Рэвалюцыянера даставілі ў маскоўскую перасыльную турму і пасадзілі ў адну з вуглавых вежаў.

    Тры месяцы прабыў Пяразіч у турме, пакуль дачакаўся прысуду: пяць гадоў адміністрацыйнай ссылкі ў Іркуцкую губерню.

    Доўгі і цяжкі быў шлях рэвалюцыянераў па дзікіх сібірскіх узгор’ях і рачных далінах. Ішлі этапам ад світання да позняга вечара, спыняючыся толькі на кароткі адпачынак. “З Масквы выйшлі ў адным стагоддзі, — нявесела жартавалі выгнаннікі, — а другое сустрэнем ужо ў Сібіры”.

    Аднае ночы спыніліся ў таежным пасёлку Кірэнску, дарэшты перапоўненым ссыльнымі. Першыя дні Пяразіч не заўважаў вакол сябе нічога. Апаноўвала адна думка: выспацца, крыху адпачыць. Але варта было трохі акрыяць, як Пяразіч звязаўся са “старымі” палітычнымі ссыльнымі і папрасіў што-небудзь з нелегальнай літаратуры. Голад духоўны быў мацнейшы за голад фізічны. Хацелася хоць што-небудзь пачуць пра навіны рэвалюцыйнага руху.

    Калі “стары” выцягнуў з-за пазухі дзве брашуры Леніна “Задачы рускіх сацыял-дэмакратаў”, Уладзімір Пяразіч спачатку паверыць не мог. Не чакаў ён убачыць такое багацце ў далёкай сібірскай глухамані. Словы “Саюз барацьбы” прымусілі яго нават здрыгануцца. Здавалася, гэтыя ленінскія старонкі былі напісаны спецыяльна для яго, Уладзіміра Пяразіча, так дакладна выказвалася ў іх тое, што ён перажыў у Маскве і пра што ўвесь час думаў тут, у ссылцы. Ленін гаварыў пра пецярбургскіх рэвалюцыянераў, але такі ж лёс спасціг і маскоўскіх. “Урад нібы сабраў усе свае сілы, — дзівячыся, чытаў Пяразіч, — каб раздавіць рабочы рух, які нядаўна зарадзіўся і праявіў сябе з такой сілай. Арышты набылі незвычайныя размеры, турмы перапоўнены. Хапаюць інтэлігентаў, мужчын і жанчын, хапаюць і масамі высылаюць рабочых. Амаль што кожны дзень прыносіць звесткі аб новых і новых ахвярах паліцэйскага ўрада, які ў шаленстве накінуўся на сваіх ворагаў” [* Ленін У. I. Творы, т. 2, с. 323.].

    Пяразіча хвалявала, ці сапраўды разгромлены “Саюз барацьбы”, жандары ж толькі пра гэта і гаварылі. Аднак Ленін сцвярджаў, што гэта хлусня. “«Саюз барацьбы» цэлы, нягледзячы на ўсе праследаванні, — пісаў ён. — З поўным задавальненнем мы канстатуем, што масавыя арышты служаць сваю службу, з’яўляючыся магутным сродкам агітацыі сярод рабочых і сярод інтэлігентаў-сацыялістаў, што на месца загінуўшых рэвалюцыянераў вылучаюцца новыя, гатовыя са свежымі сіламі стаць у рады барацьбітоў за рускі пралетарыят і ўвесь рускі народ. Без ахвяр не можа быць барацьбы...” [* Тамсама.]. Гэтыя словы нараджалі ўпэўненасць, узнімалі настрой. I ўся брашура здалася Пяразічу маленькай энцыклапедыяй рэвалюцыйнага мыслення і дзеяння. Ён вырашыў захаваць ленінскі твор, каб прапагандаваць яго думкі сярод ссыльных і мясцовага насельніцтва.

    У Кірэнску Уладзімір Давыдавіч зноў сустрэўся са сваёй даўняй знаёмай — кіеўскай рэвалюцыянеркай Соф’яй Уладзіміраўнай Памяранц, і тут яна стала яго жонкай. Калі было атрымана распараджэнне выслаць Пяразіча ў горад Вілюйск Якуцкай губерні, на новае месца яны выправіліся разам. У Якуцк, праз Верхаленск, дабіраліся з невялікай групай ссыльных. Быў сярод іх і дэлегат Першага з’езда партыі Барыс Эйдэльман. З ім можна было пагаварыць пра агульных знаёмых у Кіеве і ў Мінску, абмяняцца думкамі.

    9 чэрвеня 1901 года Пяразіч прыбыў у Якуцк. I тут нечаканасць: у час вобыску паліцыя знайшла ў яго два экземпляры працы Леніна “Задачы рускіх сацыял-дэмакратаў”. Шмат было крыку і пагроз, але маршрут астаўся ранейшы — праз некалькі дзён Пяразіча адправілі ў Вілюйск. З расказаў ён ужо ведаў пра сумна славуты вілюйскі астрог, у якім больш за дзесяць гадоў улады трымалі М. Г. Чарнышэўскага, ведаў і пра тое, як адсюль яго спрабавалі вызваліць смелыя рэвалюцыянеры Герман Лапацін і Іпаліт Мышкін.

    Пасяліўшыся ў Вілюйску, Пяразіч і не думаў спыняць працу. У адным з лістоў ён прасіў рэдакцыю “Искры” высылаць яму газеты, у другім паведаміў пра вобыск “па дарозе ў Вілюйск”. I як радаваўся выгнаннік, калі пачаў атрымліваць газеты! Першай ластаўкай была “Искра”, нумары 6 і 7, прысланыя бандэроллю ў вокладцы кнігі. I ў кожным нумары — палітычныя выступленні, напісаныя знаёмым стылем, у тым самым баявым, палемічным тоне. Гэта былі артыкулы У. I. Леніна “Каштоўнае прызнанне” і “Урокі крызісу”, у якіх выкрывалася крывадушна-дэспатычная палітыка царскага ўрада. Але новая пошта чамусьці затрымлівалася, толькі праз паўгода ён атрымаў семнаццаты нумар “Искры” за люты 1902 года. У ім былі надрукаваны два ленінскія артыкулы — “Прыкметы банкруцтва” і “З эканамічнага жыцця Расіі”. Ленін пісаў пра новы рэвалюцыйны выбух студэнцкай моладзі, прыгадваў Пятра Карповіча, рукой якога быў забіты міністр асветы Багалепаў. Пяразіч вырашыў: значыць, трэба дзейнічаць і тут, у далёкай Сібіры. Ён пазнаёміў з матэрыяламі “Искры” вілюйскіх палітычных ссыльных, сваіх знаёмых з мясцовых жыхароў. Але на гэтым яго дзейнасць зноў прыпынілася: паліцыя зрабіла ў Пяразіча вобыск і знайшла нумары ленінскай “Искры”. За захоўванне “злачынных” выданняў яго асудзілі да месячнага турэмнага зняволення і ў жніўні 1903 года адправілі ў якуцкую турму.

    Пасля турмы Пяразіча пасялілі ў Тугірынскім выселку Паўлаўскай воласці. І пацягнуліся для яго самыя пакутлівыя дні: жандары забаранялі адлучацца з дому, сустракацца з мясцовымі палітссыльнымі, усяляк прыніжалі чалавечую годнасць, часам нават білі. Здзекаваліся яны і з іншых ссыльных, самаўпраўнічалі. Выйсце з крытычнага становішча Пяразіч бачыў адно — арганізаваць масавы пратэст ссыльных. Каб параіцца і абмеркаваць усё дэталёва, пайшоў на крайнюю рызыку — выправіўся ў Якуцк.

    Першая сустрэча — з Ільёй Віленкіным, рэвалюцыянерам з Мінска, які жыў у Якуцку ў доме Фядота Раманава. З кім пасля ні сустракаўся Пяразіч, усе падтрымлівалі ідэю масавага пратэсту. Неадкладна стварылі ініцыятыўную групу, у якую ўвайшлі Уладзімір Пяразіч, Соф’я Памяранц, Ілья Віленкін і іншыя. Група падрыхтавала і разаслала запрашэнне прыехаць у Якуцк усім палітссыльным, расселеным вакол горада ў радыусе чатырохсот вёрст. З хваляваннем чакалі, хто адгукнецца.

    Першымі праз некалькі дзён прыбылі старыя знаёмыя — літаратар Павел Цяплоў і выпрабаваны рэвалюцыянер Віктар Курнатоўскі, які адбываў мінусінскую ссылку разам з У. I. Леніным. Дзесяццю гадамі раней, у Швейцарыі, пазнаёміўся Пяразіч з гэтымі людзьмі. Не думаў тады, што сустрэнуцца зноў у такой незвычайнай сітуацыі. Трэці быў незнаёмы, Антон Касцюшка-Валюжаніч, былы вайсковец, загартаваны бальшавік. Яго бацька, пяхотны афіцэр, быў сынам памешчыка з Магілёўскай губерні.

    Калі сабралася больш за пяцьдзесят ссыльных, ініцыятыўная група падрыхтавала пісьмовы пратэст на імя якуцкага губернатара Чапліна. У пратэсце гаварылася: “Апошнім часам чыноўніцкае самавольства з кожным днём усё мацней дае сябе адчуць. Нас білі і б’юць па турмах і ў дарозе, нам стварылі ўмовы, у якіх нельга жыць; нас размяшчаюць ва ўлусах, дзе няма больш-менш прыстойных кватэр... нам набаўляюць тэрміны без адкрытага расследавання і невядома па чыёй волі; нас вязуць без сродкаў і ў кепскім адзенні, пазбаўляючы нават магчымасці карыстацца таварыскаю дапамогай...” Пратэст падпісалі В. Курнатоўскі, А. Касцюшка-Валюжаніч, Ю. Матлахаў, У. Пяразіч, П. Цяплоў, Г. Лур’е і іншыя, усяго сорак два чалавекі. Але патрабаванні ссыльных асталіся без адказу. Тады быў кінуты заклік: узбройвацца!

    Падрыхтоўкай узброенага палітычнага пратэсту кіравалі найбольш вопытныя рэвалюцыянеры — А. Касцюшка-Валюжаніч, В. Курнатоўскі, У. Пяразіч, В. Валынскі, Н. Гельфанд і іншыя. З неверагоднымі цяжкасцямі здабылі зброю: дзве старыя бярданкі, дзесяць паляўнічых стрэльбаў, дваццаць пяць рэвальвераў. Потым было вырашана заняць двухпавярховы драўляны дом Ф. Раманава, пастаўлены на высокім беразе Лены.

    Надзейна забарыкадзіраваўшыся, пачалі напружана чакаць нападу. Мінула тры дні. Перагаворы з прадстаўнікамі ўлады нічога не далі. Над домам Раманава залунаў чырвоны сцяг, а ў доме штодзень гучалі рэвалюцыйныя песні.

    На чацвёрты дзень «раманаўку» акружылі салдаты і гарадавыя. Пачаўся моцны абстрэл, і менавіта з вялікай адлегласці, чаго так баяўся Пяразіч. Загінуў Матлахаў.

    Надышоў семнаццаты дзень пратэсту. Таня Жмуркіна, Вольга Вікер і іншыя жанчыны раздалі апошнія лустачкі хлеба з салам. Перавязалі параненых. Абстрэл усё не спыняўся. Цяжка параніла Касцюшку-Валюжаніча. Рэвалюцыянер мужна трываў нясцерпны боль. Жанчыны, што даглядалі параненага, самі не маглі стрымаць слёз.

    На васемнаццаты дзень, 7 сакавіка, удзельнікі ўзброенага пратэсту здаліся. 26 жніўня 1904 года якуцкі акруговы суд абвясціў суровы прыгавор: В. Курнатоўскі, А. Касцюшка-Валюжаніч, У. Пяразіч і іншыя атрымалі па дванаццаць гадоў катаргі. Соф’я Памяранц, якую пакідалі ў горадзе для сувязі, не была пад судом. У снежні яна вярнулася ў Кіеў.

    Узброены пратэст “раманаўцаў” і суд над імі набыў шырокую вядомасць не толькі ў Расіі, а нават і ў Англіі. Мітынгі і дэманстрацыі салідарнасці прайшлі ў Мінску, Віцебску, Гродне, Магілёве і іншых беларускіх гарадах. Вітаючы ўдзельнікаў якуцкага пратэсту, мінскія рабочыя пісалі, што гераічная барацьба ссыльных рэвалюцыянераў засведчыць усяму свету: ніякімі здзекамі са сваіх безабаронных ахвяр дэспатычнае самадзяржаўе не зможа патушыць рэвалюцыйнае полымя ў сэрцах пралетарыяў.

    23 верасня 1904 года Уладзіміра Пяразіча, Віктара Валынскага, Леаніда Сакалінскага, Навума Гельфанда і іншых прывезлі ў Аляксандраўскую перасыльную турму, недалёка ад Іркуцка. У невялікую камеру ўкінулі пятнаццаць чалавек. Страшэнная цесната, бруд, атмасфера безвыходнасці. У Пяразіча адразу ж узнікла думка: рыхтаваць уцёкі. Разам перабіралі варыянты, пакуль нарэшце ўсе не сышліся на адным: рабіць падкоп. Надзея вырвацца на волю падзесяцярыла сілы смельчакоў. Спачатку працавалі толькі ўдзень, бо не навучыліся яшчэ адцягваць увагу вартавых. Потым гэтую няпростую місію ўзяў на сябе Пяразіч. Ён прыдумваў вельмі сур’ёзныя і разнастайныя размовы з наглядчыкамі і начальнікам, надоўга прыцягваючы да сябе іх увагу. Затое пакутлівы і надта марудны падкоп ішоў увесь час. Так хацелася хутчэй скончыць яго!

    I надышоў чаканы дзень — 15 студзеня 1905 года. Адбылася начная праверка. А ў 11 гадзін вечара ў гатовы падкоп спусціліся першыя ўцекачы, потым і ўсе астатнія. Як жа былі ўражаны турэмшчыкі, калі раніцаю камера палітычнага барака аказалася пустой — нікога, ніводнага зняволенага!

    Пачаліся ліхаманкавыя пошукі, ахоўнікі кінуліся да лесу. З-за выпадковых і непрадбачаных абставін дзесяць чалавек зноў трапілі ў рукі жандараў, але пяцёра ў камеру не вярнуліся. Сярод тых, хто апынуўся на волі, былі Уладзімір Пяразіч, Віктар Валынскі са Шклова, Навум Гельфанд з Быхава. Амаль усім ім удалося пераправіцца за мяжу.

    На якія толькі хітрыкі не ішлі, каб потайкі адолець велізарныя адлегласці. Пяразічу дапамагала тое, што ён дагэтуль ужо аб’ездзіў паўсвету, ведаў рускую, украінскую, польскую, нямецкую, французскую і іншыя мовы. Дабраўшыся да Жэневы, рускі рэвалюцыянер трапіў у меншавіцкае акружэнне і ў хуткім часе адчуў, што доўга не вытрывае гэтае гнілое замежнае зацішша. Зноў нястрымна пацягнула ў Расію. У жніўні Пяразіч нелегальна вярнуўся ў Маскву пад імем Людвіга Экснера і ўладкаваўся замежным карэспандэнтам. Але, вымушаны хавацца, у 1906 годзе пераехаў у Пецярбург.

    Царскія ўлады імкнуліся любой цаною падавіць рабочы рух, грамілі сацыял-дэмакратычныя арганізацыі. Пачалі адбывацца змены ў настроі людзей. На жаль, вопытны змагар не змог тады зразумець канкрэтную гістарычную сітуацыю. Пачаліся хістанні. Нейкі час Пяразіч супрацоўнічаў у меншавіцкіх выданнях. Але з пачаткам новага рэвалюцыйнага ўздыму ён зноў актыўна выступае супроць царскага самадзяржаўя. У час усеагульнай палітычнай забастоўкі ў Пецярбургу ў 1914 годзе, напярэдадні імперыялістычнай вайны, Уладзіміра Давыдавіча зноў арыштавалі. Чатыры месяцы турмы, і зноў яго “назаўсёды, як шкоднага іншаземца”, выслалі за межы Расіі.

    Пяразіч зноў у эміграцыі, у знаёмым Цюрыху, але на гэты раз ён тут з жонкай. Часта наведваў гарадскую бібліятэку, сустракаўся з рускімі палітэмігрантамі, асабліва блізка сышоўся з Рыгорам Чудноўскім, таксама ўцекачом з Сібіры, пазней — героем Кастрычніка ў Петраградзе.

    У 1916 годзе Пяразічы некаторы час жывуць у Капенгагене. Уладзімір Давыдавіч актыўна займаецца перакладчыцкай працай, наладжвае сувязі з петраградскім выдавецтвам “Парус”, якім кіраваў Максім Горкі. Менавіта ў “Парусе” была надрукавана “Фінансавая аповесць” Федрыса Воўка, якую з нарвежскай на рускую мову пераклаў У. Пяразіч. Праз год ён пераклаў на рускую мову антырэлігійны раман Анатоля Франса “Паўстанне анёлаў”. Першая частка гэтага выдатнага твора была апублікавана ў часопісе “Летопись” улетку 1917 года.

    Пасля перамогі Кастрычніцкай рэвалюцыі Пяразіч пачаў працаваць у Петраградскім бюро Гістпарта, загадваў Ленінградскім гістпрофам, а потым — секцыяй Інстытута гісторыі Камуністычнай акадэміі (Ленінградскага аддзялення). Ён вельмі цікавіўся тэорыяй і гісторыяй рэвалюцыйнай барацьбы, займаўся даследаваннем гісторыі пралетарыяту і прафсаюзнага руху, імкнуўся навукова асэнсаваць жыццёвы вопыт самаадданых барацьбітоў, паказаць іх уклад у агульную справу рэвалюцыі. Уладзімір Пяразіч — адзін з першых біёграфаў выдатнага рабочага-рэвалюцыянера Ювеналія Мельнікава, які заўчасна памёр у ссылцы, — яго пяру належыць кніга “Ю. Д. Мельнікаў”, выдадзеная ў Харкаве ў 1930 годзе. Пяразіч напісаў таксама брашуру аб жыцці і рэвалюцыйнай дзейнасці ветэрана партыі М. I. Лебедзева, які ўжо ў гады першай рускай рэвалюцыі быў буйным арганізатарам прафсаюзнага руху.

    У памяці Уладзіміра Пяразіча жыло мноства імён рэвалюцыянераў, пра якіх яму хацелася расказаць. Калі ж ён прыгадваў свой рэвалюцыйны шлях, дык самымі яркімі падзеямі яму здаваліся падрыхтоўка да Першага з’езда партыі, удзел у дзейнасці маскоўскага “Саюза барацьбы” і якуцкім пратэсце, уцёкі з катаржнай турмы. Пра ўсё гэта ён збіраўся напісаць, але ў 1943 годзе старога бальшавіка не стала. Уладзімір Давыдавіч Пяразіч памёр на семдзесят пятым годзе жыцця.

    [С. 150-158.]

 

 

    Э. А. Корнилович

                                                      АГЕНТ «СОЮЗА БОРЬБЫ»

    Жандармская пуля, вырвав щепки из сухого бревна, просвистела над самым ухом. Не выпуская револьвера из руки, политкаторжанин Владимир Перазич опустился на колени. Не предполагал он, что вооруженная схватка с полицией будет столь ожесточенной. Пули градом били в бревенчатые стены купеческого дома, где забаррикадировались 57 политических ссыльных. Среди них русские, украинцы, белорусы, грузины, евреи. Женщины и мужчины. Шестнадцать человек из белорусских губерний.

    Городовые и солдаты, окружившие дом, не жалели пуль.

    — Гады, сволочи! Что делают! — простонал кто-то рядом.

    В нескольких шагах от Перазича с простреленной головой упал Юрий Матлахов, 24-летний крестьянский сын из Черниговской губернии. Став революционером, он неоднократно бывал в Гомеле и других белорусских городах. 26 февраля 1904 года — на восьмой день протеста — первая жертва. Она больно ударила по сердцам восставших. Никому не хотелось умирать. Слишком много предстояло важных дел впереди. Да и больно уж молодой оказалась якутская колония: в основном от двадцати до тридцати лет. Самыми старшими были профессиональные революционеры Виктор Курнатовский и Владимир Перазич — им по тридцать пять...

    Владимир Давыдович Перазич родился 5 сентября 1868 года в Витебске в семье служащего. Серб по национальности. В Витебской гимназии ему впервые в руки попала нелегальная литература. Он занимался в ученическом кружке саморазвития, где изучал политэкономию, труды Адама Смита и Давида Рикардо. Первые представления об утопическом социализме он получил из книги Роберта Оуэна «Об образовании человеческого характера». Особенно сильное впечатление произвели «Исторические письма» Н. К. Михайловского и «Критика некоторых философских предубеждений против общины» Н. Г. Чернышевского. Гимназист проникался глубоким сочувствием к угнетенным народным массам, любовью к передовым идеям своего времени.

    В 1887 году Владимир Перазич поступил на медицинский факультет Харьковского университета. Тогда-то его попытки сблизиться с рабочими увенчались успехом. У друзей он познакомился со слесарем железнодорожных мастерских Андреем Кондратенко, страстным революционером, сыгравшим заметную роль в развитии рабочего движения в Харькове. В это время Владимир только начинал свое марксистское образование. По его признанию, он читал и перечитывал Ф. Лассаля, проштудировал первый том «Капитала», сначала самостоятельно, а потом в студенческом кружке.

    Перазич посещал рабочие собрания, которые обычно проводились за городом, в лесу, слушал политические речи ораторов. При чтении литературы ему поручалось истолковывать тяжеловесные философские изложения Петра Лаврова. Вместе со всеми он озорно декламировал стихи, пел «Марсельезу» и другие революционные песни.

    Через год Владимир Перазич сблизился с популярным в городе рабочим кружком, которым руководил доктор Дмитрий Бекарюков. В этом кружке побывали русские писатели Глеб Успенский и Всеволод Гаршин, оказавшиеся в Харькове проездом. В 1888 году в Харькове были созданы первые социал-демократические кружки. Их создатели — знаменитый Ювеналий Мельников и Владимир Перазич — вели систематическую политическую пропаганду среди рабочих и студентов.

    За время долгих скитаний Перазич видел много иностранных рабочих, но очень редко встречались ему такие, которых он мог бы поставить в один ряд с членами харьковского кружка. И особенно яркое впечатление на него произвел слесарь Ю. Мельников, полный революционного воодушевления и благородной дерзости.

    Полиции стало известно о недозволенной деятельности «смутьяна». В июле 1889 года Перазич был арестован и заключен в Харьковскую тюрьму. Девять месяцев просидел он в одиночном заключении, а потом был переведен на Холодную Гору, в тюремную камеру, где томился Ювеналий Мельников. Встреча с ним в тюрьме надолго запомнилась Владимиру Перазичу. «В серебристом, домотканого украинского сукна, казакине и высоких сапогах, с черными кудрями, широкоплечий и стройный, с грациозно-величавой походкой, какую я встречал только у кавказских горцев, он показался мне удалым добрым молодцем, отважным витязем из какой-то старинной песни. А вблизи оказался типичным интеллигентом в лучшем смысле слова, с прекрасным лбом, тонкими чертами лица и умными проницательными глазами» 1.

    Единомышленники проговорили весь день и всю ночь. А когда чудом им принесли с воли книги, они набросились на них с жадностью «изголодавшихся». Читали, как будто бы проглатывали, одну книгу за другой, обменивались мнениями о прочитанном. Перазича восхищала смелость и оригинальность суждений Мельникова.

    Вскоре друзьям пришлось расстаться. Владимира Перазича перевели в петербургскую тюрьму «Кресты». Еще около года пришлось сидеть ему, дожидаясь вынесения приговора. Только в 1891 году он был выслан навечно за пределы России как «вредный иностранец».

    Перазич нашел убежище в Австрии, поступил в Венский университет. Энергичная и свободолюбивая натура не позволила ему отсиживаться на задворках чужой страны. Он вступил в австро-немецкий клуб «Веритас», стал членом ячейки Хорватской социал-демократической партии, участвовала рабочих демонстрациях. Ему часто приходилось бывать в швейцарском городе Цюрихе, где он близко сошелся с русскими эмигрантами Г. В. Плехановым, А. И. Кузнецовым, В. А. Курнатовским, Ф. Н. Петровым, II. Ф. Тепловым и другими.

    В эмиграции Перазич серьезно углубил свое теоретическое образование: изучал труды Г. В. Плеханова, перечитывал все, что издавала группа «Освобождение труда», познакомился с первыми работами В. И. Ленина (Тулина). По его признанию, особенно сильное впечатление на него произвела статья теоретика К. Тулина «Экономическое содержание народничества и критика его в книге г. Струве». Интерес обострялся еще и тем, что он лично знал Петра Струве, встречался с ним на первомайском празднике в Вене. Он получил замечательный ленинский урок, как бороться с идейными противниками, каким полемическим искусством надо владеть.

    Вместе с пензенским литератором Павлом Тепловым, который жил в Цюрихе, Перазич нередко занимался транспортом нелегальной литературы. Они прятали ее в двойные стенки и дно чемодана или сундука. А переправляли обычно с возвращающимися в Россию студентами. Последний раз Перазич поехал в Цюрих, чтобы сговориться об очередном транспорте литературы и захватить у Виктора Курнатовского рецепты химических чернил.

    В 1896 году Перазич нелегально вернулся в Россию. Вместе с приятелем, у которого были родные в Бродах, остановился в этом городе. Высланная из Вены литература запаздывала, и от этого портилось настроение. Куда она могла запропаститься? Один сундук с двойными стенами вскоре нашелся. Он попал в руки киевской революционерки Софьи Владимировны Померанц, которая впоследствии станет женой В. Д. Перазича. Эта литература для Киева очень пригодилась подпольной организации, особенно для кружковых занятий.

    Перазичу не сиделось в тихих Бродах. Скудные запасы денег таяли, и он решил ехать в Вильно. Ему хотелось скорее включиться в революционную борьбу, в живое общение с людьми. И скоро подпольная кличка «Серапион» стала хорошо известной доверенным лицам. В Вильно Перазич рассказывал о борьбе австрийских рабочих за избирательное право, о забастовках, первомайских демонстрациях, вооруженных столкновениях на венских улицах. В свою очередь, виленские социал-демократы знакомили его с тем, что происходило в их городе. Ему рассказали об энергичной деятельности «Окулярника» (С. С. Трусевича), который приезжал в Вильно вместе с Розой Люксембург, а потом был направлен в Минск, где ему удалось оживить рабочую организацию. Начиналась боевая пора пробуждения к сознательной жизни Виленских рабочих, пора борьбы нелегальной организации.

    И потекли бурные дни революционного творчества! На первых порах Перазичу было поручено руководство занятиями кружка учащейся молодежи, принимавшего активное участие в работе организации. Читали Каутского на польском языке. Излагали экономические учения Маркса. Кто же слушал одного из первых русских марксистов? В молодежный кружок входили: Ф. Дзержинский, А. Блох, И. Маковский, Я. Яцынская и другие. Перазич вспоминал: «Феликс Дзержинский тогда только что ушел из 8-го класса гимназии. Получив какое-то наследство (несколько тысяч рублей), он целиком передал его на нужды организации. Первое политическое воспитание и первый революционный заряд он почерпнул из истории польских восстаний, особенно живой след в его юношеском воображении оставили фигуры борцов 1831 года. На меня он произвел тогда впечатление какого-то героя из исторических романов Г. Сенкевича» 2.

    Празднование 1 Мая прошло организованно, с красными знаменами и песнями, с зажигательными речами. По фабрикам и мастерским распространили прокламации, на собрание в лесу пришло не менее двухсот человек.

    Ф. Дзержинский, В. Перазич, С. Трусевич и другие подвергли критике содержавшиеся в программе социал-демократической партии Литвы сепаратистские настроения. На рабочих собраниях они разъяснили, что в борьбе за свержение самодержавия и в дальнейшей борьбе за социализм необходимо боевое единство литовского и русского пролетариата, как и пролетариата других народов России. В этом Перазич убедился на живом примере. Виленские социал-демократы умело развернули агитацию у строителей, среди которых были литовцы, белорусы, русские. Это были забитые, малокультурные люди, а условия их труда — невыносимы. Стоило только организовать этих людей, побеседовать с ними, и политическая прокламация ударила, как молния. Вспыхнула и забурлила интернациональная забастовка.

    В ноябре 1897 года Владимир Перазич получил паспорт на имя А. Солодухо, владелец которого выезжал в Америку. Поскольку за ним усилилась слежка, он под новым именем выехал в Житомир. Чтобы затеряться и не вызвать подозрений, жил здесь тише воды, ниже травы. Трудно было выдерживать одиночество, но и опасно заводить знакомства. В то время в городе жил писатель-народник Г. А. Мачтет, автор известной революционной песни «Замучен тяжелой неволей», бывший политкаторжанин. Перазич хорошо знал его творчество и решил отвести душу в беседе с бывалым человеком. Он вспоминал: «С первых же слов завязался у нас (как это и вообще бывало в то время в интеллигентской среде) горячий спор о марксизме. Мачтет оказался заядлым народником, ничему не научившимся и ничего не забывшим. Не отрицая некоторых успехов капитализма в России, он отвергал всякую возможность прочного его укоренения на российской почве». Бесплодность этих народнических идей опровергалась фактами самой жизни, быстрым развитием рабочего движения.

    В начале 1898 года В. Д. Перазич побывал в Киеве, Минске, Москве, снова в Киеве, где знакомился с социал-демократическими организациями. Ему довелось быть в той неповторимо интересной обстановке, в которой проходила подготовка первого съезда партии, и пережить те волнения и тревоги, которыми жили тогда непосредственные участники важнейшего события в истории российского революционного движения.

    В Киеве Перазич поселился на квартире С. В. Померанц, с родной сестрой которой был знаком в Вене. И тем не менее хозяйка не стала бы с ним разговаривать, если бы он явился на две недели раньше, — на ее квартире в то время была типография и печаталась «Рабочая газета». Он попал на одну из штаб-квартир киевской социал-демократической организации, где можно было встретить почти всех наиболее деятельных революционеров.

    Первая встреча — с Николаем Вигдорчиком. Еще в Вильно Перазич читал первый номер киевской газеты «Вперед», переводил па польский язык напечатанную там «Сказку о черте», которая пользовалась большим успехом. Но он не знал, кто был ее автором.

    Именно в те дни Владимир Перазич познакомился и вошел в дружеские связи с будущими делегатами Первого съезда РСДРП: с Н. А. Вигдорчиком, К. А. Петрусевичем, П. Л. Тучапским, Б. Л. Эйдельманом, а также с В. Г. Крыжановской, С. К. Мержинским, А. Д. Поляком и другими. Надо было обладать достаточно глубокими знаниями и опытом революционной борьбы, чтобы войти в доверие к этой испытанной когорте борцов, составлявших ядро киевской социал-демократии. Обладая такими качествами, Перазич оказался способным правильно оценить действия революционеров. Киевляне сумели разрешить довольно сложную задачу — объединиться и руководить многонациональным рабочим движением.

    После Киева Минск показался Перазичу тихим захолустным городком, в котором не пробивалась энергия промышленной жизни. Но и здесь развивалось и крепло социал-демократическое движение. В Минске Перазич виделся с подпольщиками А. Кремером п А. Мутником, будущими делегатами первого съезда партии. Они расспрашивали его о жизни киевских революционеров, о разногласиях среди социал-демократов. Тогда же Перазич заметил некоторую настороженность бундовцев по отношению к киевским товарищам накануне съезда.

    Время торопило. Надо было па несколько дней заехать в Москву, чтобы сговориться с москвичами о пересылке корреспонденций для «Рабочей газеты» — нелегального органа киевской группы социал-демократов.

    Вернувшись в Киев, тонкий конспиратор вместе со всеми переживал там волнения и напряженность предсъездовской кампании. Несмотря на усилившуюся слежку полиции, социал-демократы проводили много собраний и дискуссий. Настроение у всех было оптимистичное и праздничное. Договорились, что старые киевские революционеры покинут город и расселятся по крупнейшим центрам России, чтобы после учредительного съезда стать живыми звеньями частей, объединенных в партию. Перазич выбрал себе Иваново-Вознесенск. По пути заехал в Москву, где у него были адреса и знакомые.

    В этот приезд в Москву Перазич познакомился со многими революционерами — членами московского «Союза борьбы за освобождение рабочего класса». Это был, по его словам, «зеленый молодняк», жизнерадостный и революционно настроенный, в основном студепты п курсистки. Ему навсегда запомнилось широкое скуластое лицо Ксенофонта Ситнина, милая улыбка Алексея Любимова, задумчивый Николай Цюрупа, одухотворенный Александр Ванновский, серьезный взгляд Льва Карпова. Перазич делился с ними своим революционным опытом, рассказывал о заграничном рабочем движении, о жизни социал-демократических организаций России.

    Бывая в разных городах, Владимир Перазич вбирал в себя коллективный опыт классовой борьбы, учился на сильных и слабых сторонах социал-демократического движения. И везде стремился усилить это неодолимое движение, укрепить ядро организации, помочь растущим молодым силам пролетарской революции. В феврале 1898 года московские революционеры направили Перазича в Иваново-Вознесенск.

    Перед агентом московского «Союза борьбы» была поставлена задача восстановления разгромленной организации «Рабочего союза». Отправляясь в незнакомый город, он думал поступить па ткацкую фабрику и применить умение, освоенное в «Крестах», по ручному ткачеству. Перазич поселился в каморке, рядом с артельной квартирой, где на нарах, разделенных ситцевыми занавесками, ютилось сорок ткачей и ткачих. Люди дышали затхлым, гнилым воздухом.

    Перазич стал присматриваться к незнакомцам, к людям нелегкой судьбы. Только наметанный глаз подпольщика помог ему обнаружить в двух пареньках тех, кто случайно уцелел от ареста. Один из них связал Перазича с высланным петербургским студентом А. Н. Рябининым. Вместе стали обсуждать организационные вопросы, создавать рабочие кружки саморазвития, вести политическую агитацию на фабриках. На призывный голос агитатора первой отозвалась рабочая молодежь.

    Владимир Перазич привез ивановцам нелегальную литературу, программу московского «Союза борьбы». Московский посланец оживил деятельность членов «Рабочего союза», помогал местным социал-демократам воспитать актив, определить формы классовой борьбы. Его горячо поддерживали передовые рабочие. На квартире активного ткача Павла Курочкина провели собрание, па котором читали нелегальные книги, говорили о положении пролетариата, о необходимости борьбы с капиталом, об устройстве мирных стачек как наиболее целесообразном средстве борьбы.

    Бывая па фабриках, Перазич собрал богатый материал для листовки об условиях жизни и бедственном положении иваново-вознесенских рабочих. Предполагалось, что подпольщик изложит политические требования, которые стачечники предъявят администрации.

    Чтобы отпечатать прокламацию на гектографе, Перазич отправился в Москву. А через пять дней его кипучая деятельность неожиданно оборвалась. Он был арестован на Чистопрудском бульваре в то время, когда руководители московского «Союза борьбы» выходили со сходки из квартиры-студента Технического училища Льва Карпова. При нем оказались разные нелегальные издания, черновики неоконченных прокламаций, список рабочих с пометками их требований, шифр, заметки на английском, французском и немецком языках.

    За решетку попал противник царского самодержавия, одни из руководителей московского «Союза борьбы», организатор рабочих кружков, распространитель нелегальной литературы, образованный человек и талантливый агитатор. Три месяца просидел он в заключении, а потом был выслан на пять лет в Иркутскую губернию.

    Долог был путь «государственных преступников» по диким сибирским плоскогорьям и речным долинам. Шли почти круглосуточно этапом, останавливаясь на кратковременный отдых. «Из Москвы вышли в одном веке, — зло шутили изгнанники, — а другой век встретим уже в Сибири». Поздней ночью остановились в таежном поселке Киренске, до отказа забитом ссыльными. Первые дни Владимир Перазич не замечал, что пересылочный пункт напоминает людскую свалку. Он мог думать только об одном: как бы выспаться, прийти в себя. И как только ему это удалось, Перазич связался со «старыми» полит-ссыльными и запросил у них нелегальной литературы.

    Когда один из ссыльных вытащил из-за пазухи две брошюры Н. Ленина «Задачи русских социал-демократов», Владимир Перазич глазам не поверил. Не ожидал он такого богатства в далекой сибирской глуши. Тайком, жадно читал он страницу за страницей, не в силах оторваться. Эти страницы были написаны Лениным как будто для него и удивительно точно выражали то, что он пережил в Москве и о чем постоянно думает здесь, в ссылке.

    Перазича волновало, повсеместно ли разгромлен «Союз борьбы». Жандармы трубят об этом во все колокола. Ленин отвечал, что это ложь, «Союз борьбы» цел, несмотря на все преследования, — писал он. — С полным удовлетворением мы констатируем, что массовые аресты служат свою службу, являясь могучим орудием агитации среди рабочих и среди интеллигентов-социалистов, что на место погибших революционеров выдвигаются новые, готовые со свежими силами встать в ряды борцов за русский пролетариат и весь русский народ. Без жертв не может быть борьбы...» 3. Эти слова вселяли уверенность, поднимали настроение. Вся брошюра показалась Перазичу маленькой энциклопедией революционного мышления и действия. Он решил сберечь ее, чтобы пропагандировать ленинские мысли среди ссыльных и местных жителей.

    В Киренске Владимир Давыдович встретился со своей давней знакомой, киевской революционеркой Софьей Померанц, которая здесь стала его женой. Когда поступило распоряжение переправить В. Д. Перазича в Вилюйск Якутской губернии, на новое место они отправились вместе. По пути в Якутск через Верхоленск они добирались с небольшой группой арестантов, в которой был и делегат первого съезда партии Борис Эйдельман. С ним можно было поговорить об общих знакомых по Киеву и Минску, обменяться мнениями.

    9 июня 1901 года Владимир Перазич прибыл в Якутск. И тут произошло непредвиденное: при обыске полиция обнаружила у него два экземпляра работы Н. Ленина «Задачи русских социал-демократов». Много было шума и угроз, но маршрут остался прежним. Через несколько дней Перазич был отправлен в Вилюйск. По рассказам он знал о печально знаменитом Вилюйском остроге, в котором более десяти лет томился Н. Г. Чернышевский.

    Поселившись в Вилюйске, Перазич написал письмо в редакцию «Искры» с просьбой, чтобы ему высылали газеты. В другом письме сообщил об обыске по дороге в Вилюйск. Изгнанник недолго ждал ответа. К его великой радости, газеты стали приходить. Первой ласточкой была «Искра», присланная бандеролью в переплете книги. И в каждом номере — политические статьи, написанные знакомым стилем, в том же боевом тоне. Это были статьи В. И. Ленина «Ценное признание» и «Уроки кризиса», в которых разоблачалась лицемерно-деспотическая политика царского правительства по отношению к экономическим нуждам рабочих и крестьян, усилению их классового самосознания.

    Воспрянувший духом, Перазич читал и перечитывал их. А новой почты почему-то не поступало, только почти через полгода он получил 17-й номер «Искры» за февраль 1902 года. В нем оказались две ленинские статьи «Признаки банкротства» и «Из экономической жизни России». Ленин писал о новом революционном взрыве студенческой молодежи, упоминал Петра Карповича, пуля которого уложила министра просвещения Боголепова. Перазич торжествовал: значит, и здесь надо активнее действовать. С материалами «Искры» он познакомил вилюйских политических ссыльных, местных жителей. Но большего ему сделать не удалось. Полиция провела у ссыльного Перазила обыск и обнаружила у него четыре номера ленинской «Искры». За хранение «преступных» изданий он был осужден на месяц и в августе 1903 года препровожден в Якутскую тюрьму.

    После отбытия заключения Владимира Перазича поселили в Тугиринском выселке Павловской волости Якутского округа. И для него начались самые мучительные дни: жандармы запрещали отлучки и свидания, устраивали всякие проволочки, унижали человеческое достоинство, били. В бешенстве набрасывались охранники и на других ссыльных, совершая самоуправство. Выход из критического положения Перазич видел в одном: в организации массового протеста ссыльных. Чтобы посоветоваться и обсудить все в деталях, идя на крайний риск, он отправился в Якутск. С кем бы ни встречался Перазич, все поддержиали идею массового протеста. Немедленно создали инициативную группу, в состав которой вошли Владимир Перазич, Софья Померанц, Илья Виленкин и другие. Группа подготовила и разослала приглашение съехаться в Якутск всем политссыльным, расселенным вокруг Якутска на расстоянии до четырехсот верст. С волнением ждали, кто же приедет.

    Спустя несколько дней первыми прибыли старые знакомые: литератор Павел Теплов и испытанный революционер Виктор Курнатовский, отбывавший минуссинскую ссылку вместе с В. И. Лениным. Более десяти лет назад Перазич познакомился с ними в Швейцарии. Не думал он встретиться с ними снова в столь необычной ситуации. Познакомился и с третьим, новичком. Это был А. А. Костюшко-Валюжанич — бывший военный, закаленный большевик, сын помещика из Могилевской губернии.

    Когда собралось более пятидесяти ссыльных, инициативная группа подготовила письменный протест Якутскому губернатору Н. Н. Чаплину. В нем говорилось: «В последнее время чиновничий произвол с каждым днем все сильнее дает себя знать. Нас били и бьют по тюрьмам и в дороге, нам создали обстановку, в которой жить нельзя; нас водворяют в улусы, где большей частью нет сносных квартир ... нам набавляют сроки без гласного расследования и неизвестно, по чьему усмотрению; нас везут без средств и в негодной одежде, лишая даже возможности пользоваться товарищеской помощью» 4. Протест подписали В. Курнатовский, А. Костюшко-Валюжанич, Ю. Матлахов, В. Матлахов, В. Перазич, П. Теплов, Г. Лурье и другие, всего 42 человека. Изложенные в нем требования ссыльных остались без ответа. Тогда был брошен клич: вооружаться!

    Подготовкой вооруженного политического протеста руководили наиболее опытные революционеры А. Костюшко-Валюжанич, В. Курнатовский, В. Перазич, В. Волынский, Н. Гельфанд и другие. С невероятными трудностями добыли оружие: две старые берданки, десять охотничьих ружей, 25 револьверов. Далее было решено занять двухэтажный деревянный дом Ф. Романова, стоящий на высоком берегу Лены, и забаррикадировать его. И закипела работа! В ход пошли бревна, плахи, доски, дрова. Прежде всего забаррикадировали входные двери, окна, проделали узкие бойницы. Вырыли укрытия и поставили проволочные заграждения.

    Перазич понимал, что все это годилось на случай прямого нападения. Он не допускал и мысли, что в борьбе с горсткой плохо вооруженных мужчин и женщин жандармы начнут обстрел с дальнего расстояния. Его изумляло единодушие ссыльных, их безоговорочная готовность к самопожертвованию, их решимость бороться до конца.

    Не смыкая глаз, протестанты ждали нападения. Прошло три дня. Переговоры с представителями властей ничего не дали. Бросив вызов властям, политссыльные не приняли их требования разойтись. Над домом Романова взвилось красное знамя. Далеко за полночь он оглашался звуками революционных песен.

    На четвертый день большевистскую крепость окружили солдаты и городовые. Они обрушили на нее огненный шквал. Произошло то, чего больше всего опасался Перазич: враги стреляли с дальнего расстояния.

    Стоя у бойниц, вооруженный отряд ссыльных отстреливался. Упал один солдат, второй.

    ...17-й день протеста. Таня Жмуркина, Ольга Виккер и другие женщины, находящиеся в укрытии дома, раздают последние крохи хлеба и мерзлого сала. Сделали перевязки раненым. Обстрел дома продолжается. Тяжело ранен Антон Костюшко-Валюжанич. Пуля прошла в бедро и засела в спине. Он мужественно переносил нестерпимую боль.

    7 марта, на восемнадцатые сутки, участники вооруженного протеста сдались. Якутский окружной суд вынес им суровый приговор. В. К. Курчатовский, А. А. Костюшко-Валюжанич, В. Д. Перазич и другие получили по 12 лет каторги.

    Вооруженный протест «романовцев» и суд над ними вызвали широкий отклик по всей России и даже в Англии. Митинги и демонстрации солидарности с ними прошли в Минске, Витебске, Гродно, Могилеве и других белорусских городах. Приветствуя участников Якутского протеста, минские рабочие писали, что их героическая борьба покажет всему миру, что деспотическое самодержавие никакими истязаниями своих беззащитных жертв не в состоянии потушить революционный огонь, горящий во всех сердцах.

    23 сентября 1904 года Владимира Перазича, Виктора Волынского, Леонида Соколинского и других привезли в Александровскую пересыльную тюрьму, что недалеко от Иркутска. В небольшую камеру вселили 15 человек. Здесь была ужасающая теснота, грязь. У Перазича мгновенно созрела идея: готовить побег! Вместе искали варианты, пока, наконец, узники не пришли к единому решению — вести подкоп. Надежда вырваться на волю удесятерила энергию смельчаков. Вначале работали только днем, так как не умели отвлекать часовых. Эту непростую миссию взял на себя староста камеры Владимир Перазич. Он заранее подготовлял весьма серьезные и разнообразные разговоры с надзирателями и начальником, искусно занимая их все время. Изнурительный и ужасно медленный подкоп вели непрерывно. Как хотелось скорее все закончить!

    Наступил долгожданный день — 15 января 1905 года. Прошла ночная проверка. А в одиннадцать часов вечера в готовый подкоп спустились первые беглецы — Перазич, Соколинский, Волынский, все 15 человек. Как были поражены тюремщики, когда утром камеру политического барака обнаружили совершенно пустой. Поднялся невообразимый шум, крики, охранники бросились к лесу. Начались лихорадочные поиски. В результате десять человек были задержаны. И только пять беглецов в камеру не вернулись. Среди тех, кто оказался на свободе, были Владимир Перазич, Виктор Волынский, Наум Гельфанд. Им удалось прорваться за границу.

    На какие только ухищрения ни приходилось идти, чтобы преодолеть огромные расстояния. Перазичу помогало то, что он уже исколесил полсвета и что знал русский, украинский, польский, немецкий, французский и другие языки. Добравшись до Женевы, он попал в меньшевистское окружение и вскоре почувствовал, что ему не по душе заграничное затишье. Его неудержимо потянуло в Россию. В августе Перазич нелегально вернулся в Москву под именем Людвига Экснера и устроился иностранным корреспондентом. Вынужденный скрываться, он в 1906 году переехал в Петербург.

    Царские власти стремились раздавить рабочее движение, громили социал-демократические организации. К сожалению, старый борец не смог тогда понять конкретную историческую ситуацию и некоторое время сотрудничал в меньшевистских изданиях. С наступлением нового революционного подъема Перазич активно борется против царского самодержавия. Во время всеобщей политической забастовки в Петербурге в 1914 году он снова был арестован. Просидев четыре месяца в тюрьме, его «навсегда, как вредного иностранца», выслали за пределы России.

    Перазич снова в эмиграции, в знакомом Цюрихе, на этот раз вместе с женой. Он нередко посещал городскую библиотеку, общался с русскими политэмигрантами. Особенно близко подружился с Григорием Чудновским, бежавшим из сибирской ссылки, будущим героем Октября в Петрограде.

    В 1916 году супруги Перазичи некоторое время живут в Копенгагене. Владимир Давыдович активно занимается переводческой работой, устанавливает связи с петроградским издательством «Парус», руководимым А. М. Горьким. Он перевел антирелигиозный роман Анатоля Франса «Восстание ангелов». Первая часть этого замечательного произведения была опубликована в журнале «Летопись» летом 1917 года.

    После Октябрьской революции нарком просвещения А. В. Луначарский рекомендовал Владимира Перазича на заведование художественным отделом Петроградского Совета. Но В. И. Ленин предложил более опытную в вопросах художественной культуры известную актрису-большевичку Марию Федоровну Андрееву. Перазич стал работать в Петроградском бюро истпарта, был заведующим Ленинградским истпрофом, а потом — секции института истории Коммунистической академии (Ленинградского отделения). Он проявлял живейший интерес к теории и истории революционной борьбы, занимался исследованием истории пролетариата и профсоюзного движения. У него было стремление научно осмыслить жизненный опыт самоотверженных борцов, показать их вклад в общий ноток революции. Владимир Давыдович — один из первых биографов рабочего-революционера Ювеналия Мельникова, преждевременно умершего в ссылке.

    Его перу принадлежит книга «Ю. Д. Мельников», выпущенная в 1930 году харьковским издательством. Перазич написал также брошюру о жизни и революционной деятельности ветерана партии Н. И. Лебедева, который уже в годы первой российской революции был крупным организатором профсоюзного движения.

    В памяти Владимира Перазича жило много революционных имен, о которых ему хотелось рассказать. Когда же он вспоминал свой революционный путь, самыми яркими событиями ему представлялись подготовка к I съезду партии, участие в деятельности московского «Союза борьбы» и якутском протесте, бегство из каторжной тюрьмы. Обо всем этом он собирался написать, да мешали болезни, житейские неурядицы. В 1943 году старого большевика не стало. В памяти друзей он остался скромным человеком, который не нажил высоких должностей, материальных благ, но приобрел огромный багаж духовный. Бесценный багаж, который сделал его личностью интересной и неповторимой.

    Имя В. Д. Перазича не забыто, оно упоминается во многих исторических книгах. Его героическая жизнь заслуживает того, чтобы о нем больше знали новые поколения.

                                                                      ПРИМЕЧАНИЯ

                                                                Агент «Союза борьбы»

    1 Перазич В. Д. Ювеналий Мельников и харьковский рабочий кружок // Летопись революции. 1923. № 3. С. 114.

    2 Перазич В. Из воспоминаний // Красная летопись. 1922. № 2-3. С. 108.

    3 Ленин В. И. Полн. собр. соч. Т. 2. С. 467.

    4 Теплов П. История Якутского протеста. Спб, 1906. С. 31.

    /Э. А. Корнилович.  На гребне истории. Минск. 1989. С. 6-20, 237./

 

  

 

    ПЕРАЗИЧ Владимир Давидович (05. 09. 1868 г., г. Витебск - 1943 г.) - профессиональный революционер, историк. Из семьи служащего, серб, член РСДРП с 1898 г. Учился на медицинском факультете Харьковского университета (1887-1889). Один из организаторов социал-демократических рабочих кружков в Киеве, Харькове. За революционную деятельность арестован, находился в харьковской и петербургской тюрьмах. В 1882 г. выслан за границу. В Швейцарии сблизился с группой «Освобождение труда», с Г. В. Плехановым. В 1896 г. нелегально вернулся в Россию. Революционную работу вел в Вильно, Киеве, Минске, Москве, Иваново-Вознесенске. Агент московского «Союза борьбы за освобождение рабочего класса». В марте 1898 г. арестован в Москве и выслан административно на 5 лет в Иркутскую обл., затем в Вилюйск. В 1904 г. участник Якутского вооруженного протеста политссыльных, за что приговорен к 12 годам каторги. Наказание отбывал в Александровском централе, откуда в январе 1905 г. бежал в Швейцарию. В августе под видом иностранного корреспондента вернулся в Москву. С 1906 г. в Петербурге, сотрудничал в редакции меньшевистской газеты. В 1914 г. во время всеобщей забастовки арестован и снова выслан за пределы России, жил в Цюрихе, Копенгагене. Сотрудничал с петроградским издательством «Парус», руководимым М. Горьким: перевел с норвежского «Финансовую повесть» Ф. Валка и с французского роман А. Франса «Восстание ангелов». После Октября работал в Петроградском бюро истпарта, заведующим Ленинградским истпрофом. Автор воспоминаний, трудов по истории рабочего и профсоюзного движения.

    Тв.:

    Перазич В. Д. Николай Иванович Лебедев. Л., 1928.

    Перазич В. Д. Текстилии Петрограда в 1917 г. Л., 1927.

    Перазич В. Д. Ю. Д. Мельников. Харьков, 1930.

    Лит.:

    Корнилович Э. А. Агент «Союза борьбы» // Корнилович Э. А. На гребне истории. Мн., 1989. С. 6-20.

    Накануне первого съезда // Пролетарская революция. 1928. № 2. С. 23-39.

    Рабочее движение в России в ХIХ в. Т. IV. Ч. II. Сборник документов и материалов. М., 1963. С. 64, 133, 134, 383.

    Теплов П. Ф. История Якутского протеста. СПб., 1906. С. 31, 63, 138, 465.

    /Э. А. Корнилович.  Беларусь: созвездие политических имен. Историко-биографический справочник. Минск. 2009. С. 70-71./

    /Э. А. Корнилович.  Беларусь: созвездие политических имен. Историко-биографический справочник. Минск. 2010. С. 70-71./