Міхаіл Сяргеевіч Мандрыкаў [Мандриков] нар. 5 лістапада 1888 г. у валасным цэнтры Горы Чавускага павету Магілёўскай губэрні Расійскай імпэрыі, у сялянскай сям’і.
У 1900 г. скончыў у Горах трохгадовую народную вучэльню, пасьля чаго вучыўся ў рамеснай вучэльні.
У 1909-1910 гг. працаваў у Кацярынаславе на чыгунцы, памагатым вагавога майстра.
У 1910-1913 гг. служыў на Балтыйскім флёце на мінаносцы “Громовой” і крэйсэры “Олег”. У 1914 г. працоўны Франка-Рускага заводу ў Петраградзе, арыштоўваўся за ўдзел у страйку.
Ад 1915 г. Мандрыкаў знаходзіцца ў Прыморскім краі. Быў старшынём Зьвяза прыамурскіх каапэратываў, які меў зварот у 40 мільёнаў рублёў. У 1916 г. працоўны Ваеннага порта Ўладзівастока, і падазраваўся паліцыяй у сувязях з сацыял-дэмакратамі. У 1917 матрос гвардзейскага экіпажа. Пасьля Лютаўскай рэвалюцыі 1917 г. чалец Уладзівастоцкага Савету, левы эсэр. Удзельнік III Усярасейскага зьезду Саветаў (1918). Чалец КП(б) з 1918 г. У 1919 быў арыштаваны калчакоўцамі, але здолеў уцячы ды схавацца ў Галубінай падзі.
З усталяваньнем Савецкай улады ў Прымор’і Мандрыкаў таварыш Наркаму па харчы. У верасьні 1919 г. ён быў накіраваны, пад прозьвішчам Бязрукаў, Уладзівастоцкай арганізацыяй РКП(б) на Чукотку дзеля ліквідацыі калчакаўскай улады і ўсталяваньні савецкай улады.
У ноч на 16 сьнежня 1919 г. улада ў Нова-Марыінске, цэнтры Анадырскага вуезда Камчацкай вобласьці, перайшла ў рукі Мандрыкава і перш за ўсё бальшавікамі былі расстраляныя прадстаўнікі ранейшай адміністрацыі, а жонка мясцовага багацея Алена Бірыч была ўзятая новым бальшавіцкім начальнікам Чукоткі у наложніцы.
Неўзабаве, праз 47 дзён, старшыня рэўкаму Міхась Мандрыкаў, пасьля “контррэвалюцыйнага” перавароту, 2 лютага 1920 г. быў расстраляны разам з іншымі чальцамі рэўкаму на беразе рэчкі Казачкі.
25 кастрычніка 1921 г. Якуцкі губрэўкам пад старшынствам Плятона Сьляпцова-Айунскага, прыняў пастанову аб далучэньні Чукоцкага, Анадырскага і Гіжыгінскага вуездаў Камчацкай вобласьці ў склад Калымскай акругі Якуцкай губэрні. /Колесов М. И. История Колымского края. Часть ІІ Советский период (1917-1980 гг.). Якутск. 1993. С. 15./ “На заімцы Кератава былі расстраляныя эвакуіраваныя на Калыму з Чукоткі старшыня Анадырскага вуезднага рэўкаму “Г. К.” Шошын і чальцы рэўкаму “Е. Н.” Волкаў ды І. К. Родзевіч”. /Колесов М. И. История Колымского края. Часть ІІ Советский период (1917-1980 гг.). Якутск. 1993. С. 24./
Ізноў савецкая ўлада усталявалася ў Нова-Марыінску толькі ў 1924 г. Тады ж пастановай Камчацкага губрэўкаму Нова-Марыінск перайменавалі у Анадыр (чукоц. Кагыргын)
У 1927 г. Анадыр робіцца адміністрацыйным цэнтрам Анадырскага раёна, а праз тры гады створанай Чукоцкай нацыянальнай акругі. У 1965 г. Анадыр атрымоўвае статус горада.
У верасьні 1969 г. прах Мандрыкава быў урачыста перапахаваны з могілак сяла Тавайвам (побач з горадам) на высокім беразе Анадырскага лімана. У дні імпрэзы 50-годзьдзя з дня утварэньня Чукоцкай аўтаномнай акругі (1980) быў адкрыты мэмарыяльны комплекс (скульптар В. Н. Каралеў): у цэнтры постаць М. Мандрыкава, адлітая з чыгуну, а побач, на бэтоннай пліце, постаці яго паплечнікаў і вечны агонь.
29 кастрычніка 2004 г. муніцыпальнае утварэньне горад Анадыр надзелены статусам гарадзкой акругі, у склад якой увайшло сельскае пасяленьне Тавайвам.
Ад 1 ліпеня 2007 г. Анадыр уваходзіць у склад Камчацкага краю РФ.
Імем М. Мандрыкава названа вуліца ў в. Горы Гарэцкага р-на, усталяваны бюст; у музэі Горацкай сярэдняй школы яму прысьвечаная экспазыцыя. Ён герой рамана Ю. Рытхэў “Канец вечнай мерзлаты” (Масква. 1977. 415 с.), у Анадыры імем Мандрыкава названа вуліца, усталяваны помнік, у Чукоцкай аўтаномнай акрузе ягонае імя было прысвоена рабочаму пасёлку золаташукальнікаў (Білібінскі раён, цяпер пасёлак бязьлюдны) і саўгасу, судну ледакольнага тыпу, шэрагу вуліцаў ў населеных пунктах.
Літаратура:
Матвеев-Бодрый Н. Н. Михаил Сергеевич Мандриков. Магадан. 1957. 72 с.
* Бейзераў К. М. Мандрыкаў Міхаіл Сяргеевіч. // Беларуская Савецкая Энцыклапедыя. Т. VI. Мінск. 1972. С. 612-613.
Ліўшыц У. Чалавек з легенды. // Маладосць. № 11. Мінск. 1977. С.183-191.
Лившиц В. М. Жизнь, ставшая легендой // Сельская газета. 4 августа 1981.
* Аферовский А. Свет северного сияния. Документально-художественная повесть. Минск. 1988. 270 с.
Ліўшыц У. Мандрыкаў Міхаіл Сяргеевіч. // Памяць. Горацкі раён. Гісторыка-дакументальная хроніка. Мінск. 1996. С. 145.
* Мандрыкаў Міхаіл Сяргеевіч. // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Ў 6 тамах. Т. 5. Мінск. 1999. С 67.
* Ермоленко В. Основатель Анадыря. // Ермоленко В. Белорусы и Русский Север. Минск. 2009. С. 118-122.
* Ліўшыц У. М. Раскопкі вакол Горацкага “Парнаса”. Літаратуразнаўчыя нарысы. У 3-х кнігах. Кн. 3. Горкі. 2019. С.180-185.
Цімшыяна Хандрыкевіч,
Койданава
ДАДАТАК
“В наши дни о Первом чукотском ревкоме сложены песни и легенды. Вот одна из них о Михаиле Мандрикове: «было в тундре много слепых. Но вот приехал неожиданно таньга (русский). Собрал он слепых и сказал им слово. Одно только слово сказал. И тогда все они открыли глаза. «Ленин!» - было это слово».
Дочь близкого друга Михаила Мандрикова, участника революционного движения на Дальнем Востоке Н. Н. Матвеева-Бодрого – Новелла Матвеева – написала песню о Мандрикове.
...Пятеро храбрых молчат сурово,
Каждый собой заслоняет другого.
Вдруг выступает глава ревкома,
И последнее в жизни слово
Он перед смертью берет:
«Что ж! – Вам не трудно убить нас
В этом вы знаете толк,
А показаться боитесь!
Трусы!» -
И тут он смолк.
Рухнул на снежный полог,
Кончился жизненный срок.
Что ж! В пути недолгом
Он совершил он, что мог».
/Аферовский А. Свет северного сияния. Документально-художественная повесть. Минск. 1988. С. 265-266./
*
Трэйцяе Вялікае Адраджэньне
Маnn Kurt, 20 лютага 2003
Адно толькі слова сказаў, і тады яны адкрылі вочы.
Ува ўсіх народаў, культур і рэлігій 3 (тры) заўжды было лікам сакральным. Тры іпастасі, тры галіны ўлады, тры сэктары грамадзтва, тры крыніцы і складовыя часткі, тры багатыры, саабразім на траіх. Trinity rules. Паводле гэнай лёгікі, Адраджэньняў мусіць быць таксама тры. Прынамсі, нашых свойскіх, самых дарагіх. Пра два першыя мне ўжо даводзілася пісаць, а вось трэйцяе ‘шчэ чакае свайго праўдзівага летапісца. Распачну мо я сваёй сьціплай ратай. Распачну з казкі:
Было ў тундры шмат сьляпых. Але вось прыехаў нечакана ТАНЬГА (рускі). Сабраў ён сьляпых і сказаў слова. Адно толькі слова сказаў, і тады яны адкрылі вочы. ЛЕНІН – было гэтае слова!
Чыя гэта казка, дзеткі мае шчырыя ? Alles richtig, чукоцкая. Тых самых чукчаў, пра якіх расейскія вялікадзяржаўныя шавіністы столькі крыўдных ды ганебных анэкдотаў павыдумлялі. А казка, між іншым, аўтэнтычная, шчырымі этнакультуролягамі Поўначы сумленна зафіксаваная і ў архіве тамтэйшага інстытута Вечна Глыбокага Фальклёру ў адмысловай капсуле захаваная.
Пры чым тут мы, запытаесься, чытачу ? Няма ж бо больш далёкага ад нас адзінарускага краю, як Чукотка? Яна ж напалову ўжо ў Заходнім паўшар’і! Але ўсё адно, блізкае замежжа… А рэч у тым, што згаданы ў казцы “таньга” – (бела)рускі – наш славуты зямляк! Міхаіл Сяргеевіч Мандрыкаў з Горак (дзе с.г. акадэмія). Перад Акадэміяй на’т бюст ягоны стаіць: ганарыцеся, землякі, народ… такі! Балтыйскі матрос, бальшавік, усталёўваў у Чукоцкай Тундры Савецкую Ўладу і адчыняў вочы сьляпым, як мог (Попера тады ‘шчэ не было).
Клясык чукоцкай нацыянальна-адроджанай літаратуры Ю. Рытхэў (ціпа чукоцкага Айтматава) напісаў пра М. С. Мандрыкава нацыянальны раман-эпапею: “Канец вечнай мерзлаты”. Такая во гісторыя з афтальмалёгіяй.
А хто сумняваецца ў нашай глыбіннай повязі, мусіць прыгадаць і нашу гітовую казку – Ленінская праўда. Пераканаліся? Прыклад двух вялікіх Нацыянальных Культур, Беларускай і Чукоцкай, паказвае, што сапраўднае Нацыянальна-Культурнае Адраджэньне магчымае толькі на цьвёрдым этнакультуралягічным грунце.
Нездарма пісаў адзін наш клясык: Доўгімі вякамі нашая нацыянальная культура зьзяла ўсімі колерамі сваёй красы, як іскры яе бляску сыпаліся далёка на чужыя нівы, буйна там узышлі і закалясілі…
Як каму, а мне бясконца дарагая гэная повязь, узмацнёная ў брэжнеўскія гады шчырымі дружбакамі з ЛіМаўскае сям’іскі. Як меў бы талент, нізку вершаў бы пра нашае пабрацімства напісаў. Але і прозай маёй не пагрэбуй, чаноўны чытачу.
Як аленя ? Як цюленя ? Як маржа ? Не, як бульба, як парсюкі.
/litara.net › doc/3revival/
---
Трэйцяе Вялікае Адраджэньне
Маnn Kurt, 20.02.2003
Адно толькі слова сказаў, і тады яны адкрылі вочы.
чытаць артыкул
створаны: 22.02.2003, абноўлены: 23.02.2003 16:02,
камэнтараў: 6
Лепш бы расказаў, якім прадбачыш ТРЭЙЦЯЕ і апошняе (і калі)…
напісаў rydel 22.02.2003, 00:16
што значыць “ТРЭЙЦЯЕ і апошняе” ?
напісаў Маnn Kurt 22.02.2003, 09:15
напісаў rydel 22.02.2003, 17:15
Клясык чукоцкай нацыянальна-адроджанай літаратуры Ю. Рытхэў (ціпа чукоцкага Айтматава)…
Некарэктнае параўнаньне. Айтматаў — кіргізкі пісьменьнік, пішушчый па-расейску. Ён падобна да Алеся Адамовічы, да Айгі і Алексіевіч. Падобны да тых літаратараў, што ставяць палітыку паперадзе мастацтва, што выкарыстоўваюць літаратурныя здольнасьці, дзеля дасягненьня палітычных і пабытовых мэтаў. Рытхэў выкарыстаў палітычную сытуацыю, дзеля стварэньня новай літаратурнай мовы. Прынамсі, ён дапамог Уладзіміру Сангі стварыць слоўнік мовы ніўхаў, дзе слова “сьнег” мае больш за сорак адпаведнікаў. Сангі я ведаў асабіста, як Адамовіча і Алексіевіч. Таму і параўноўваю.
напісаў Адам Глобус 22.02.2003, 17:29
Я магу прызнаць за Рытхэў пэўныя вартасьці. Як і за ніўхамі з іх уменьнем адрозьніваць 40 адценьняў колеру сьнегу - хаця, ці не блытаеш ты з эскімоскай мовай? (Недавер). Але ціпа не пра іх гэты прыкол. А пра тое, ці мусіць Сьв. Бел. Нац. Адр. насьледаваць канонам малых народаў поўначы, аўстралійскіх абарыгенаў і г.д. - калі ёсьць 1000 гадоў пісанай гісторыі і палітычнай традыцыі. Га? Хто на самой справе нішчыць годнасьць нашай краіны, як не этнакультуролягі ?
напісаў Маnn Kurt 22.02.2003, 19:27
Дарэчы, да мяне дайшло, чаму ў адраджэнцаў такі папулярны Вобраз Сабакі (Шніп, Дон і г.д.). Прыгадаў анэкдот са студэнцкіх часоў: “Студэнт, як сабака. Ўсе ведае, ўсё разумее, а сказаць не можа”. Вось так і Адраджэнец – менавіта як Сабака.
напісаў Іван Паўлаў 23.02.2003, 16:02
/litara.net › forum/293/
*
Загадочная красавица Чукотки
Ни портрета ее, ни фотографии не осталось, но о ней слагают стихи и песни, проклинают и чтят.
Красота как эстетическое явление, по всей вероятности, ниспослана человеку с той целью, чтобы удержать его буйную натуру в рамках гуманности. В этом ряду, видимо, следует рассматривать и женскую красоту как данность мироздания - явление, гуманизирующее человечество. Образы красивых женщин обрастают легендами и хранятся в памяти людской столетиями.
Обожествленные женщины из пространства ноосферы продолжают воздействовать на наши поступки, мысли, мечты, влияют на лепку идеала женской красоты. В какой-то мере доказательство тому судьба Елены Бирич, пожалуй, самой красивой женщины, когда-либо жившей на Чукотке. Спустя 80 лет красота и судьба этой женщины привлекают к себе внимание.
Кто она, Елена Бирич, в девичестве Чернец? Каким образом оказалась на Чукотке в период кровавых революционных событий?
О ее пребывании здесь документов почти не сохранилось, но витает обилие домыслов, а некий мистический свет до сих пор будоражит наших современников.
В двадцать с небольшим лет Елена вышла замуж за сына одного из богатых купцов Камчатки Трифона Бирича. В 1918 году отец Трифона направил его с молодой женой на Чукотку с целью открыть свое дело. В то революционное время на чукотской земле действовало более двух десятков коммерсантов, и в том числе несколько иностранных. Именно в этой конкурентной борьбе молодой Бирич должен был приобрести опыт.
Существует еще одна версия, что Елена не любила своего мужа, а он ее просто обожал. И вот, чтобы лишить красавицу большого числа поклонников в Петропавловске, а также с надеждой, что суровые условия жизни в Ново-Мариинске (нынешний Анадырь) объединят и сплотят семью, старший Бирич направил молодую чету на Чукотку. Но существует и третья версия, что Биричи, предчувствуя надвигающуюся революцию, решили перебраться в более спокойное место, откуда рукой подать до Америки. В подтверждение этой версии говорит тот факт, что с молодыми на Чукотку прибыл и сам глава семейства, Павел Георгиевич Бирич.
В Ново-Мариинске Биричи жили в небольшом деревянном домике. По тем временам это были хорошие условия, но, конечно, роскошными их не назовешь.
О красоте Елены Дмитриевны и в былые времена, и теперь ходят легенды. Рассказывали, что для того, чтобы посмотреть на эту «солнечную женщину», чукчи из глубинки приезжали в Ново-Мариинск, усаживались у крыльца Бирич и ждали часами ее появления. Гибкий стан, зеленые глаза, каштановые волосы, белое, славянское, красивое лицо... Судя по поступкам, Елена Дмитриевна была женщиной волевой, умной, решительной. Случайно ли, что роковые события в ее жизни совпали с роковыми революционными событиями в Ново-Мариинске?
Человек, столь решительным образом перевернувший жизнь Елены Дмитриевны Бирич, первый большевик Чукотки, глава мятежников, прибыл в Ново-Мариинск в августе 1919-го в возрасте 31 года. В то время здесь собрались десятка три-четыре молодых мужчин, бывших офицеров, скрывавшихся от мобилизации в армию, коммерсантов, рабочих шахты в Угольных Копях. Могла ли обратить внимание первая красавица Чукотки на заштатного, с обыденной внешностью вахтера продовольственного склада? Думается, это маловероятно... Но именно на продскладе вахтером устроился Мандриков, правда, под другой фамилией. Конечно, бывалый моряк, скрывающийся от смертной казни (бежал из тюрьмы после приговора), Михаил Мандриков не мог не заметить красивой молодой богачки. В то время в Ново-Мариинске не набралось бы и десятка молодых женщин.
Физиономист, рассматривавший внимательно фотографию Михаила Мандрикова, рассказывал, что человек он, видимо, был волевой, решительный, не великого ума, чрезвычайно тщеславный, с повышенной сексуальностью.
Связь между Мандриковым и Еленой Бирич стала известна всем после вооруженного восстания, когда Мандриков встал во главе революционного комитета. Переворот произошел 16 декабря 1919 года, а уже в конце декабря на заседании ревкома член этого комитета моторист Фисенко настаивал, чтобы Мандриков бросил свою сожительницу, бывшую жену коммерсанта, которая, подобно княжне, погубившей Степана Разина, погубит и Мандрикова, и весь ревком.
Позже Фисенко был изгнан из ревкома. Возможно, разногласия в ревкоме насчет сожительства Мандрикова с красавицей Бирич и послужили причиной слухов о том, что жена богатого коммерсанта стала насильно любовницей большевика Мандрикова. Среди рабочих Угольных Копей ходили слухи, что большевики Ново-Мариинска, захватив власть, отбирают чужое имущество, чужих жен и готовятся с награбленным уехать в Америку.
Любил ли Мандриков Елену Бирич? Трудный вопрос. Исследователи биографии и деятельности Михаила Мандрикова Жихарев и Матвеев-Бодрый вообще не упоминают о связи Мандрикова с Еленой Бирич. Будто ничего между ними не было. Они рисуют Мандрикова идеальным, бесполым большевиком. В общем, так рисовали историки-марксисты всех своих вождей.
...Утром 31 января 1920 года, на пятнадцатый день после мятежа, по зданию, где находились ревкомовцы, был открыт огонь из винчестеров. В здании в это время находилась и Елена. Во время стрельбы она спряталась за кирпичную печку, вытолкнув оттуда одного спрятавшегося ревкомовца. Вести переговоры с коммерсантами с белым флагом Мандриков послал именно Елену Бирич. Он не пошел сам, не послал никого из своих подчиненных. А в здании находились восемь мужчин, бывших солдат, участников боев. Посылая «любимую» женщину, Мандриков верил, что в нее стрелять не будут? Возможно, она сама пошла под пули?
Семь месяцев спустя, давая показания следственной комиссии, жена убитого радиста, ревкомовца Титова, Анна Титова обронила страшную фразу «...была отправлена жена Мандрикова с белым флагом по направлению к Сукрышеву, над ней там надругались».
Заговорщики находились в доме Сукрышева и стреляли оттуда. Впоследствии распространились слухи, что Елена Бирич была якобы подсадной уткой в стане ревкомовцев. Будто она передавала коммерсантам все секреты ревкомовцев. Какие секреты? Ведь в составе ревкома был коммерсант Тренев, который позже встал в ряды заговорщиков.
Любила ли Елена Бирич Мандрикова? И тут однозначно не ответишь. Конечно, такую сильную, волевую женщину, решившуюся идти под пули, вряд ли заставишь силой стать любовницей. В пользу того, что Елена была неравнодушна к первому большевику Чукотки, говорит и тот факт, что спустя 50 лет после расстрела ревкомовцев при перезахоронении на руке Мандрикова было найдено кольцо, подаренное Еленой Бирич. Тела, пролежав в вечной мерзлоте 50 лет, хорошо сохранились. Правда, некоторые утверждают, что кольцо, возможно, «подарено вместе с пальцем» - намек на насилие.
Если отбросить политическую кровавую чехарду, которая разыгралась на берегу Анадырского лимана в 1920 году, когда было расстреляно 16 человек, то чисто по-человечески волнует яркая любовь между красавицей Еленой Бирич и отпетым бунтовщиком, революционером-большевиком Михаилом Мандриковым. Те три десятка дней, что судьба подарила этим двум мужественным людям, были наполнены сомнениями, кровью, но, видимо, были и самыми счастливыми в их жизни.
Мандрикова расстреляли, по сути, на глазах Елены. Хотя ни ее бывший муж, ни свекор в расстреле не участвовали, но стреляли их знакомые, бывшие друзья.
Как же жила эта женщина после 2 февраля 1920 года, когда были расстреляны все ревкомовцы? Жительница Ново-Мариинска Аграфена Синицкая, которой в ту пору было 27 лет, оставила такие воспоминания: «В 20-м году пришел пароход летом. Комиссия приехала. Стали арестовывать. Тренев-то убежал за кладбище, в яме сидел, за ним пришли. Два револьвера взяли у него. Наверно, отстреливаться хотел. А Бирич с женой и Струков еще раньше на американской шхуне успели уехать».
Шхуна «Поляр Бэр» крупного американского коммерсанта Олофа Свенсона с новомариинцами на борту отошла в Америку в начале июля 1920 года. Уже в августе власти США, решая, по-видимому, вопрос о предоставлении беглецам гражданства или жительства, сделали запрос на нескольких лиц, прибывших в Америку с Чукотки, не являются ли они скрывающимися от суда преступниками. В списке были имена Елены Бирич и ее свекра Павла Бирича, фамилии мужа Елены - Трифона Бирича - в списке не оказалось. Остался в революционной России? Вряд ли. Изучая его письма, дошедшие до наших дней, понимаешь, что человек это был мягкий, скромный, этакий интеллигент-рохля. Был еще Бирич в отряде колчаковца Бочкарева, но и это - не бывший муж Елены Дмитриевны.
В запросе американцев упоминается Иван Клещин - член ревкома, раненный во время обстрела здания ревкомовцев. Позже он скрывался у рыбаков реки Великой. Затем выяснилось, что под именем Иван с паспортом брата жил Василий Клещин, скрывавшийся от мобилизации в армию. Видимо, убегая на Великую, Василий Клещин бросил или продал паспорт брата. Кто ж им воспользовался? Не Трифон ли Бирич? Ведь он мог быть замешан в каких-то делах по расстрелу ревкомовцев. Вряд ли теперь разгадаем эту тайну.
В 60-х годах вышла трилогия Анатолия Вахова «Ураган идет с юга» о революционных событиях в Ново-Мариинске, нынешнем Анадыре. Трилогия несколько раз переиздавалась, последний раз в Магадане в 1982 году. Елена Бирич в трилогии показана как роковая красавица, предавшая светлого вождя Мандрикова, ставшая любовницей сначала американца Руля, а потом богача Свенсона и в конце концов застрелившая мужа Трифона Бирича. В общем, этакая женщина-вамп.
В 70-х годах в Анадыре с большим успехом шла пьеса Александра Ерошкина о ревкоме. В ней Елена Бирич была выведена как обольстительная, безнравственная красавица-самка. Недавно по местному радио прошла радиопьеса, в которой Елена Бирич предстает как романтическая личность, хрупкое создание, королева красоты, одухотворенная личность, судьба которой раздавлена грубой революцией. Словом, каждое время представляет по-своему эту загадочную красавицу Чукотки.
О Елене Бирич написано много стихов и песен местными авторами. Как ни странно, она стала важным объектом исследования художников. Случайно ли это?
Научный сотрудник НИЦ «Чукотка» Игорь Рига поведал мне бытующую версию о том, что Елена Бирич якобы в 30-х годах вернулась в Россию, была в 37-м репрессирована и погибла где-то на Колыме... Но правдива ли эта версия? Бог весть...
80 лет - и каких лет! - отделяют нас от того далекого революционного времени. Не удивительно ли то, что молодая женщина, прожив всего около двух лет на Чукотке, стала неким загадочным символом, романтическим образом хрупкой женской красоты! Это ли не доказательство того, что женская красота не подвластна времени?
В этом году в декабре будет широко отмечаться 70-летие образования Чукотского автономного округа. И на этом фоне многие начинают исторические изыскания. Не исключено, что появятся новые произведения и о Елене Бирич.
На берегу лимана на бетонном пьедестале стоит бронзовый Мандриков, рядом - его бронзовые соратники, расстрелянные ревкомовцы. Но ревкомовцы, не те, реальные, а нынешние, бронзовые, остались в нашей жизни еще одним холодным символом горячих 20-х годов. От Елены Бирич не осталось не только портрета, даже лоскутка платья. В музее хранится лишь ее кольцо, снятое с руки обледеневшего трупа ее бывшего возлюбленного. Всего лишь кольцо... Тем не менее несколько поколений исследователей и историков Чукотки постоянно возвращаются именно к этому факту, воображение северян упрямо рисует романтический образ первой красавицы Чукотки.
Евгений Рожков,
Анадырь.
3 Мая 2001.
/http://www.chukotken.ru/articles/item29.html/
.png)
.png)
.png)
.png)
Начальнік Чукоткі з Горацкага павета
(пра Міхаіла Мандрыкава)
Міхаіл Сяргеевіч Мандрыкаў, ураджэнец Горацкага раёна, з’яўляецца прататыпам герояў трылогіі Анатоля Вахава “Пламя над тундрой”, “Пурга в ночи» и “Утренний бриз”, Юрыя Рытхэу “Конец вечной мерзлоты», Аляксандра Афяроўскага “Свет северного сияния”, кінафільма “Начальник Чукотки”, вершаў, паэм і спектакля.
Ён нарадзіўся 5 лістапада 1888 года ў мястэчку Горы (цяпер аграгарадок Горацкага раёна) ў сялянскай сям'і Сяргея Іванавіча і Вольгі Фёдараўны. У сям’і было яшчэ 4 сыны і дачка. Пасля заканчэння ў Гарах народнага вучылішча паступае на вучобу ў Горацкае рамеснае вучылішча.
У 1904 годзе ўступае ў Горацкую рэвалюцыйную арганізацьпо РСДРП. У 1905 годзе за ўдзел у дэманстрацыях вьключаны з вучэльні, але праз некалькі месяцаў адноўлены. Скончыўшы рамеснае вучылішча ў 1907 годзе, працаваў слесарам на вагонарамонтным заводзе ў Пецярбургу. У 1909-1910 гг. працуе ў Екацерынаславе на чыгунцы памочнікам вагавага майстра.
У 1910 годзе наступіў тэрмін прызыву ў царскае войска, і Мандрыкаў трапляе на Балтыйскі флот. Служыў матросам на мінаносцы “Громовой”, пазней качагарам, а з верасня 1911 года - на крэйсеры “Олег” падручным машыніста.
У 1914 годзе змяніў штурвал на станок і стаў рабочым Франка-Рускага завода. Пасля таго як быў арыпггаваны за ўдзел у забастоўцы, нелегальна перабраўся да бацькоў у Беларусь. Бацька марыў, што сын застанецца працаваць ў кузні. Але Мандрыкаў вырашыў паехаць на Далёкі Усход, дзе жылі старэйшыя браты Цімафей і Фёдар.
На Далёкім Усходзе
З 1915 года знаходзіўся ў Прыморскім краі, дзе ўступіў у кааператыў “Экономист”, які хутка ўзначаліў. У 1916 годзе працаваў рабочым ў вайсковым порце Уладзівастока і падазраваўся паліцыяй ў сувязях з сацыял-дэмакратамі.
У канцы 1916 года ахоўнае аддзяленне царскай ахранкі вырашыла расправіцца з членамі РСДРП, і быў зроблены “спіс асоб, якія падлягаюць ліквідацыі”. Але да Уладзівастока дакацілася рэха Лютаўскай рэвалюцыі 1917 года.
Пасля Лютаўскай рэвалюцыі быў абраны членам Прыморскага абласнога Савета сялянскіх дэпутатаў і Уладзівастокскага Савета рабочых і салдацкіх дэпутатаў. У гэты час ён быў сябрам партыі левых эсэраў.
У 1917 годзе абраны дэпутатам Усерасійскага Устаноўчага сходу па Прыамурскай выбарчай акрузе (спіс № 2) ад Савета сялянскіх дэпутатаў. Удзельнік III Усерасійскага з’езда Саветаў, які адбыўся ў 1918 годзе.
Вярнуўшыся ва Ўладзівасток, ён парывае сувязь з левымі эсэрамі і уступае ў РКП(б).
Таму не выпадкова, што ў першыя ж гадзіны контррэвалюцыйнага перавароту ва Уладзівастоку, здзейсненнага белачэхамі, Мандрыкаў быў арыштаваны і пасаджаны ў канцэнтрацыйны лагер. Аднак яму ўдалося збегчы з лагера і працягнуць працаваць нелегальна. У сяле Аляксандраўскім яго зноў арыштоўваюць і саджаюць у турму, з якой летам 1919 года ён зноў уцякае і хаваецца ва Уладзівастоку. Улічваючы, што калчакаўцы на яго наладзілі паляванне, Уладзівастокскі камітэт бальшавікоў вырашыў адправіць яго на Чукотку, тым больш, што там яшчэ не была абвешчана Савецкая ўлада.
На Чукотцы
У верасні з Уладзівастока на Чукотку адправіўся параход “Табольск”. Сярод пасажыраў былі Сяргей Яфстафавіч Бязрукаў і Дзімітрый Марцінавіч Хваан. Пад гэтымі імёнамі хаваліся Міхаіл Мандрыкаў і Аўгуст Берзін. Праз некалькі дзён М. Мандрыкаў уладкаваўся прыказчыкам на прадуктовы склад і пачаў ствараць сярод мясцовых жыхароў падпольную групу з ліку тых, хто спачуваў Савецкай уладзе.
Устанаўленне новай улады ў Анадыры падполыпчыкамі было запланаваны на пачатак 1920 года. Аднак калчакаўскаму кіраўніцтву пасёлка стала вядома пра дзейнасць рэвалюцыйнай групы, пра што паведамілі Мандрыкаву, і таму актыўныя дзеянні падполыпчыкаў пачаліся раней.
Выступілі ў ноч з 15 на 16 снежня 1919 года. А раніцай 16 снежня над будынкам павятовай управы ўжо лунаў Чырвоны сцяг. У Анадыры перамагла Савецкая ўлада і быў створаны Першы рэвалюцыйны камітэт Чукоткі.
У склад рэўкома ўвайшлі прадстаўнікі розных нацыянальнасцей. Старшыня М. Мандрыкаў - беларус, сакратар М. Куркуцкі - чуваш, яго намеснік А. Булат - літовец, камісар народнай аховы А. Берзін - латыш, камісар радыёстанцыі В. Цітоў - рускі, члены рэўкома Я. Мальсагаў - асецін, С. Грьшчук - украінец, М. Каліноўскі - камчадал і Арсен Вольтар - нарвежац.
З першых дзён рэўком пачаў праводзіць дэкрэты Савецкай улады. Аб гэтым сведчаць дакументы, якія змешчаны ў зборніку “Первый ревком Чукотки (1919-1923 гг.” (Сборник документов и материалов. - Магадан: 1957).
Гэта не спадабалася мясцовым багацеям і былым белагвардзейцам, якія хаваліся ад Чырвонай Арміі на Чукотцы.
У канцы студзеня 1920 года Анадыр апусцеў. Паляўнічыя пайшлі ў тундру на паляванне пясца, а рыбакі адправіліся на падлёдную лоўлю. Камісар народнай аховы А. Берзін паехаў у другую вёску. У гэты час контррэвалюцыйныя сілы арганізавалі группу змоўшчыкаў, якія 31 сгудзеня 1920 года пачалі белагвардзейскае паўстанне.
У час паседжання рэўкома яны акружылі будынак і: адкрылі агонь. Адна з куль трапіла ў галаву В. Цітова, былі паранены яшчэ два рэўкомаўцы. М. Мадрыкаў, бачачы, што супраціўленне не магчыма, вырашыў здацца, каб выйграць; час. Арыпггаваных зачынілі ў цёмны хлеў, дзе на холадзе і без ежы трымалі двое сутак.
Раніцай 2 лютага 1920 года ім абвясцілі аб пераводзе ў турму на другі бераг ракі Казачкі. Калі арыштаваныя ступілі на лёд, варта хутка разбеглася, а з вакон берагавых будынкаў пачалася страляніна.
Целы забітых засталіся ляжаць на лёдзе, і толькі праз некалькі дзён мясцовым жыхарам дазволена было пахаваць іх.
Бандыты зрабілі засаду і 7 лютага пры вяртанні з сяла Маркава былі арыпггаваны Берзінь і Мальсагаў, якіх на наступны дзень таксама расстралялі. У Анадыры быў створаны так званы “савет”, аднак ён праіснаваў нядоўга. У чэрвені 1920 года Савецкая ўлада ў Анадыры была: адноўлена.
У верасні 1969 года было зроблена перазахоўванне рэўкомаўцаў, у ходзе якога было ўстаноўлена, што яны былі забіты выстраламі ў спіну.
Памяць
Пра Міхаіла Мандрыкава памятаюць на Чукотцы. Яму і забітым рэўкомаўцам адкрыты мемарыяльны комплекс, яго імем названа вуліца ў Анадыры і ў пасёлку Чырвонаармейскі, карабель ледакольнага тыпу і саўгас.
Не забылі М. Мандрыкава і ў Беларусі. Яго імя носяць і вуліцы ў Горках і аграгарадку Горы, там яму пастаўлены помнік.
На гэтым можна было б і паставіць кропку, каб не адзін матэрыял, што быў надрукаваны ў раённай газеце Жодзіна. У ім расказваецца, што аднойчы ў краязнаўчы музей зайшоў Наскоў Андрэй Аляксандравіч і прынёс свае вершы. Ён журналіст, гісторык, аўтар сямі кніг па гісторыі Чукоткі і трох зборнікаў вершаў.
Ірына Супрановіч, дырэктар Жодзінскага краязнаўчага музея прабягаючы вачыма па вершаваных радках здзівілася і спытала: “...адкуль у аўтара, які нарадзіўся і правёў амаль усё жыццё ў горадзе Анадыры на Чукотцы (маці - кітаянка, бацька - рускі), столькі любові, павагі і цеплыні да беларускай зямлі і яе народа?»
На што ён адказаў: «Я з дзяцінства выхаваны на станоўчым прыкладзе Асобы, Чалавека, Беларуса - Міхаіла Сяргеевіча Мандрыкава».
[С. 180-185.]
