ЎЎЎ 5. Іван Ласкоў. Чорт ведае што. 5. Койданава. "Кальвіна". 2022.

 

 

                    ПРЫВАТНЫ ВЫШУК ПАД ПРЫКРЫЦЬЦЁМ ДЗЯРЖАЎНАЙ СПРАВЫ

     У аўторак, адразу пасьля выходных, Надзя сказала Арцёму Іванавічу:

    - Вам сюрпрыз.

    - Які? - спытаў Арцём Іванавіч, варожачы, што б магло здарыцца.

    - Вашага страхагента ўзялі ў аддзел прыроды.

    - Якога страхагента?

    - Ну, жанчыну тую, што вашага знаёмага забіла. Базунова Любоў Піліпаўна... Гэта ж яна?

    - Яна... А адкуль такія зьвесткі?

    - З дошкі аб’яў. Загад, здаецца, быў вывешаны ўчора, калі нікога не было.

    “Яе ўзялі на месца Кац... - дайшло да Арцёма Іванавіча. - Вось для чаго спатрэбілася так тэрмінова выганяць гэтую няшчасную. - А сіянізм, здрадніцтва і гэтак далей - адно пустыя словы”.

   - I як дырэктар не пасаромеўся залічыць чалавека, які яшчэ знаходзіцца пад судом? - пасьля паўзы сказала Надзя. - Яе ж могуць яшчэ пасадзІць. Як жа будзе тады выглядаць установа?

    “Установа”  яна сказала голасам, вельмі падобным да дырэктарскага.

    Відаць, упэўнены, што гэтага не адбудзецца. Ёсьць устаноўка жанчын, якія маюць малых дзяцей, не караць строга, - згадаў Арцём Іванавіч папярэджаньне экспэрта. - Два гады ўмоўна - не болей.

    - Ну што ж, калі дырэктар будзе занадта чапляцца, нараджу дзіця і заб’ю яго, - засьмяялася Надзя. - Два гады ўмоўна - можна перацярпець.

    Арцем Іванавіч міжволі ўсьміхнуўся, але сказаў сур’ёзна:

    - Не бярыце грэх на душу нават у думках.

    У гэты час задзынкаў тэлефон.

    - Слухаю...

    - Гэта музэй? Паклічце таварыша Дабрэньку.

    - Слухаю, - Арцём Іванавіч насьцярожыўся: голас быў нейкі знаёмы але не такі, каб пазнаць па першых словах.

    - Гэта Раман, разумееце? Вы мяне шукалі. Дадому заходзілі. Добры дзень!

    - Добры дзень, добрай раніцы, - усхваляваўся Арцём Іванавіч. - Дзе вы? Адкуль звоніце?

    - Я тут непадалёк, з аўтамата.

    - Мне абавязкова трэба з вамі пагутарыць, “Можа падыдзеце?” ледзь не дадаў Арцём Іванавіч, але згадаў раптам, што Люба ж цяпер у музэі, ці варта, каб яна бачыла яго з гэтым Раманам? - Можа, сустрэнемся ўвечары дзе-небудзь? У мяне ці ў вас...

    - Увечары немагчыма, я праз тры гадзіны ў рэйс еду. Я цяпер на “Камазе” раблю...

    Арцём Іванавіч з прыкрасьцю шчоўкнуў пальцамі.

    - Што ж, тады падыдзіце сюды, калі ласка. Толькі вось што... Пачакайце крышачку...

    Ён прыкрыў далоняй трубку:

    - Надзейка, вы мне дапаможаце?

    Яна ўся аж пацягнулася да яго:

    - Вядома! А што я павінна рабіць?

    - Я скажу. Раман Пятровіч, - прамовіў ён у трубку, - не зьдзіўляйцеся, калі ласка, і рабіць тое, што я вам скажу. Заходзьце ў музэй, як звычайны наведвальнік, экскурсант. Распранайцеся, бярыце білет... Трыццаць капеек у вас знойдзецца? Як знайсьці мяне, не пытайцеся... Вас сустрэне дзяўчына... - ён зірнуў на Надзю, - у ружовай сукенцы... Яе таксама не пытайцеся, а проста ідзіце за ёй. Прозьвішча маё не называйце... Зразумелі?

    - Зразумеў.

    - Значыць, дамовіліся... За пяць мінут дойдзеце?

    - Дайду.

    - Чакаю...

    Арцём Іванавіч паклаў трубку.

    - Надзя, гэта адзін са сьведааў, я хачу праз яго знайсьці другога. Я гэтага Рамана Пятровіча ўжо тыдзень шукаю, і вось ён сам знайшоўся. Трэба правесьці яго да мяне так, каб не бачыла Базунова. Калі яна будзе каля гардэроба, вядзіце Рамана праз першы паверх залю прыроды. КалІ ж яе не будзе, адразу сюды.

    - А як я яго пазнаю?

    - Ён чалавек запамінальны. Вусы... чорныя, віслыя. Кашчавы. На носе шрам. Росту крыху за мяне вышэйшы. Калі вусы згаліў - шкада не спытаўся - па паводзінах угадаеце. Ён жа абавязкова будзе шукаць дзяўчыну ў ружовай сукенцы.

    Надзя глыбока хітнула галавой і пайшла. Пацягнуліся хвіліны чаканьня... Не ведаючы, чым іх запоўніць, Арцём Іванавіч выцягнуў са стала сваю апэляцыю і стаў яе перачытваць, узнаўляючы ў памяці старонкі справы, каб без маруду адказваць на пытаньні Рамана, калі той будзе пытацца.

    На лесьвіцы пачуліся крокі, потым нерашучы стук у дзьверы. Арцём Іванавіч сам адчыніў іх - там стаяў Раман, з вусамі, адзначыў Арцём Іванавіч. “Не здагадаўся згаліць, або дарагія байцу, як памяць?” - мільганула думка.

    - Заходзьце, заходзьце, - Арцём Іванавіч схапіў за руку і, вітаючыся, уцягнуў у кабінэт Рамана. - Сядайце.

    - Я, шчыра кажучы, не магу затрымлівацца, - азіраючыся, прамовіў той. - На хвілінку.

    - Чаго вы так баіцёся?

    - Раман зірнуў у вочы:

    - Вы ж таксама баіцёся.

    - Я?! З чаго вы ўцялі?

    - А чаму не сустрэлі самі?

    - Ну, гэта не страх, а разумная прадбачлівасьць. Тая жанчына, што забіла, цяпер працуе ў нас. Я не хацеў, каб яна бачына нас разам.

    - Але ж калі б яна мяне і аднаго ўбачыла, адразу б здагадалася што іду да вас.

    - А можа б і не здагадалася. Бачыць - білет у руках, значыць, прыйшоў у музэй.

    - Дык яна не дурная....

    - Вы, значыцца, лічыце, што кансьпірацыя мая дрэнная? - крыху сумеўся Арцём Іванавіч. - Ну добра. Не будзем траціць часу. Скажыце...

    - Не, скажыце спачатку лепш вы, - нэрвова перапыніў Саламацін. - Праўда, што мне нічога не змогуць прышыць? Праўда, вы давялі?

    - Давесьці я яшчэ нікому не даводзіў, але матэрыялы справы цалкам сьведчаць, што не толькі вы, але і Мікола ні ў чым не быў вінаваты.

    Саламацін шырока ўздыхнуў:

    - Як добра! Якая гара з плячэй!

    - Усё вельмі проста, - пачаў тлумачыць Арцём Іванавіч, - суд не чытаў справы. Яны не заўважылі самых простых рэчаў. Напрыклад...

    - Не трэба. Я вам веру і не хачу болей згадваць гэта.

    - А ўсё ж такі я вас спытаю. Чаму вы з Суворавым зьбеглі? Нічым не вінаватыя. Двое. Значыць, падвойная вера. Калі б вы абодва засталіся на месцы да зьяўленьня міліцыі і далі паказаньні, сьледзтва адразу ж пайшло б іншым кірункам. Чаму вы ўцяклі?..

    Саламацін памаўчаў, гледзячы некуды ўбок.

    - Праўду сказаць або прыдумаць?

    - Толькі праўду. Мне толькі праўда патрэбна.

    - А сьмяяцца не будзеце?

    - Сьмяяцца? Што я, дурань?

    - Не сьмейцеся... Не магу бачыць кроў.

    - Як гэта?

    - А вось так. Калі бачу кроў, жывёлы ці чалавечую, асабліва чалавечую... нешта са мною такое робіцца... У вачах цямнее... На нагах не стаю, разумееце? Прытомнасьць трачу. Як жанчына. Ды што там жанчына! З дзяцінства так. З мяне часта тады сьмяяліся. Ну, хлопчыку даравальна такое, а даросламу... Таму заўжды ад крыві ўцякаю. Сеў за руль і паехаў.

    Яму нібыта, выгаварыўшыся, стала лягчэй: выпрастаўся, зірнуў у вочы.

    - Вось як! Якая незвычайная хвароба! - усклікнуў Арцём Іванавіч.

    - Калі б яна забіла неяк інакш, без крыві, я б канечне застаўся і ўсё.такое. А кроў убачыў - на грудзях, на траве - і адчуваю: не магу, падаю... Сеў за руль, паехаў, - паўтарыў Саламацін.

    - Як жа вам жывецца? З жалезам працуеце... Няўжо не бывае руку павярэдзіць?

    - Свая кроў - не кроў нібыта. Не дзейнічае.

    - Цяпер усе ясна. А я, прызнацца, на вас грашыў. Прабачце.

    - Што там вы! Уласная жонка - і тая грашыла. Прызнайся ды прызнайся. Яна ж не ведае пра маю хваробу. Маўчу, бо на дзесяць гадоў маладзейшая, яшчэ кіне. Лепш, думаю, сам з дому сыду, потым вярнуся.

    - Я думаў, вы ад міліцыі хаваецеся.

    - I гэта было.

    - Раман Пятровіч, я вас вось для чаго шукаў. У якой турме сядзіць Сувораў? Які адрас? ЦІ можна туды напісаць? Конча трэба з ім зьліставацца.

    - Ён ужо не ў турме. На хімію адпусьцілі.

    - На хімію? Значыць, недзе далёка? У нас жа хімічных прадпрыемстваў, дзякуй богу, пакуль што няма.

    - Ды не, - засьмяяўся Раман, - хімічныя прадпрыемствы тут ні пры чым. Гэта так гавораць - на хімію. А на самой справе ўмоўнае вызваленьне. Жыве чалавек не за кратамі, але пад наглядам, у інтэрнаце. Зарплату на рукі не атрымоўвае, на ашчадную кніжку ідзе, за харчаваньне вылічваюць. Такая “хімія” дзе хочаш бывае, асабліва там, дзе праца цяжэйшая.

    - То дзе ён, Сувораў?

    - У Арліным, на ЖБВ мантуліць.

    - У Арліным!.. Гэта ж зусім недалёка. Можна зьезьдзіць.

    - Вядома.

    - А адраса вы не маеце? Дзе ён там жыве.

    - Не. Мне, што ён у Арліным, сяструха яго казала, на вуліцы сустрэліся.

    - А тут дзе жыў? Сястра, бацькі?

    - Не ведаю, - вінавата разьвёў рукі Саламацін. - Гэта не мая кампанія. Брат мой з ім важдаўся, брат у войску цяпер. Гэты Сувораў зусім малады, можна сказаць, салага. Але наконт пяцёрку зьлямзіць ці каму поўху заехаць... біяграфію мае.

    - I яго сапраўды завуць Аляксандр Васілевіч?

    - Тут нічога дзіўнага няма. Людзі з такімі прозьвішчамі спэцыяльна адпаведныя імёны даюць. Бацька ягоны - Васіль Аляксандравіч, дзед - Аляксандр Васільлевіч. Праз пакаленьне атрымліваецца генэралісімус.

    - Толькі паводзіны не сувораўскія.

    - Палітыка мірнага суіснаваньня не дае разьвярнуцца. Траціць энэргію на хуліганства.

    Саламацін загаліў рукаво над гадзіньнікам:

    - Пайду я, тава... Арцём Іванавіч, - паправіўся ён, зазірнуўшы ў паперку, што пакінуў Арцём Іванавіч на стале ў яго дома. - Хутка ў рэйс, а яшчэ зьбірацца трэба, хлеба купіць. Дзякуй вам, вы мяне аджывілі.

    - I вам дзякуй, што зайшлі. Я вас проста зашукаўся, - ад сэрца сказаў Арцём Іванавіч.

    Саламацін прыслухаўся, ці не чуваць чужых галасоў і крокаў, прачыніў дзьверы і зьнік. Арцём Іванавіч устаў, падышоў да вакна, невідушчымі вачмі ўтаропіўся ў туман за ім. “Арліны... Арліны... – думаў ён. - Сапраўды, недалёка. Не болей за сто кілямэтраў. Асфальтаваная дарога, аўтобусы ходзяць некалькі разоў на дзень. Але калі туды ехаць? У нядзелю няма сэнсу, бо без адраса, дзе жыве Сувораў, яго не знойдзеш. Яго можна знайсьці будзённым днём, на ЖБВ, дзе ён “мантуліць”. Значыць, трэба ехаць у панядзелак. Але ў панядзелак дарэктар можа чым-небудзь нагрузіць. Тады прыйдзецца чакаць яшчэ тыдзень. Тым часам і апэляцыя разгледзецца, без сьведчаньня Суворава. Шукаць адрас яго тутэйшы, дакладней, адрас бацькі праз адрасны стол? А ці жывы той бацька і ці тут ён жыве? Ці ў парадку ў іх з прапіскай? Усё можа быць...”

    - Весела ўляцела Надзя:

    - Ніхто нічога не бачыў, ніхто нічога не чуў, ніхто нікому не скажа... А чаго вы такі сумны, Арцём Іванавіч?

    - Трэба ехаць у Арліны, пажадана ў будні дзень, і не ведаю як.

    Яна на імгненьне задумалася:

    - Я па радыё ранкам чула, што сёньня там нейкая падзея.

    - Падзея?

    - Так, здаецца, пачынаецца выпуск цэмэнту новай маркі. Ці то семсот, ці то васемсот. Гэта і можна было б скарыстаць.

    - Якім чынам?

    - Такая падзея!

    - Мабыць, я зусім састарэў, галава не працуе.

    - Калі ў нас выстаўлены цэмэнт маркі пяцьсот, дык як жа наш аддзел можа прапусьціць зьяўленьне маркі семсот, а то і васемсот?

    Арцём Іванавіч пляснуў у далоні:

    - Надзя, вы геній. Што б я без вас рабіў? Але гэта трэба ўдакладніць.

    Ён схапіўся за тэлефон. У Арліным, на цэмэнтным ён меў даўняга знаёмага - сакратара парткама гэтага завода, які ўвесь час надта ж клапаціўся, каб “краекутны камень мясцовай будаўнічай індустрыі” быў увекавечаны ў музэі. З Арліным можна было зьвязацца па кодзе, заказваць размову ў міжгорадзе не патрабавалася. Арцём Іванавіч набраў неабходныя лічбы, утрая болей, чым для звычайнай размовы ў горадзе, і вось цуд - адразу прарваўся:

    - Парткам слухае.

    - Іван Макаравіч, даражэнькі, гэта вы?

    - Я.

    - Гэта Дабрэнька, памятаеце такога?

    - Як жа, абавязкова памятаю, нават і згадваю часта. Нават званіць вам. мерыўся.

    - А сёньня штосьці і не згадалі?

    - Не мог і марыць! Няўжо прыедзеце?

    - Прыехаў бы, ды начальства, мабыць, не пусьціць.

    - Я вашаму дырэктару пазваню!

    - Пазваніце. Толькі я вам вось што параю, каб надзейней было: скажыце, што я вам раней абяцаў прыехаць на гэтае сьвята, а цяпер адмаўляюся.

    - Навошта так?

    - Я вам потым растлумачу, як сустрэнемся. Добра?

    - Ну, калі вы не супроць паклёпу на сябе...

    - А калі пачнецца ўрачыстасьць?

    - Мабыць, а трэцяй гадзіне. Цэмэнт ужо зьмелены, трэба яго замяшаць і пачакаць, каб схапіўся... Кантрольку праверыць... А то ўрачыстасьці можа і не атрымацца.

    - Ясна! Калі адпусьціць, пасьпею.

    - Да стрэчы.

    - Трэба ўлічваць слабыя бакі начальства, - засьмяяўся Арцём Іванавіч, гледзячы на зьдзіўленую Надзю.

    Праз дзесяць хвілін яго выклікаў дырэктар.

    - Так... - сказаў з грымасай дырэктар, падняўшы галаву ад папер, калі Арцём Іванавіч пераступіў парог кабінэта. - Вы, аказваецца, не выконваеце сваіх абяцаньняў... Але ж абяцаньні такога характару - не абяцаньні прыватнай асобы. Гэта дзяржаўная справа.

    Вы пра што, Міхал Парамонавіч? - нібы нічога не разумеючы, узьняў бровы Арцём Іванавіч.

    - У Арліным выпрабуецца новая марка цэмэнту, а вы не едзеце. Як гэта разумець? Вы што ж, не ведаеце, якое значэньне мае арліны цэмэнт для нашага горада?

    - Шмат спраў, Міхал Парамонавіч. А арліны цэмэнт у нас ужо ёсьць, толькі меншых гатунковых марак. Але якая розьніца для наведвальніка? Зьменім цэтлік, замест 500 паставім 700, толькі і таго. Ніхто і не падумае.

    - Значыць, будзем займацца падманам савецкіх грамадзян? I гэта гаворыце вы, працаўнік ідэалягічнай установы?

    Арцем Іванавіч быццам бы вінавата маўчаў.

    - Іншыя справы перадайце Сакаловай. У вас ёсьць супрацоўнік... А самі каб зараз жа...

    - Як жа я пасьпею? Глядзіш, на аўтобус і білетаў няма...

    - Бярыце “Волгу”, і каб зараз жа!..

    *

    Да Арлінага, такім чынам, Арцём Іванавіч даімчаўся, як у казцы, нібыта і сам быў дырэктарам: у пустой утульнай машыне, на пярэднім сядзеньні. Праз ветравое шкло сёе-тое відаць было нават у горадзе, а як выбраліся за гарадзкую мяжу, дык там і сонца аказалася, толькі было быццам прысыпана пылам... Але як толькі даехалі да цэмэнтнага, сьвята скончылася, бо шафёр Сеня абвясьціў, што чакаць не будзе, назад Арцём Іванавіч павінен дабірацца сам, як хоча, бо машына патрэбна Міхалу Парамонавічу, а чацьвёртай гадзіне. Зрэшты, хаця Арцёма Іванавіча тое і пакрыўдзіла, але затое яму не трэба было ламаць галаву, як адшукаць Суворава так, каб таго не ведаў Сямён: усе казалі, што шафёр выбітай нейкім чынам праз Саўмін “Волгі” - радня дырэктару.

    На ўрачыстасьць Арцём Іванавіч прыбыў з запасам часу і пасьпеў не толькі пабыць на яе рэпэтыцыі, але і паабедаць у заводзкай сталоўцы. Рэпэтыцыя палягала на тым, што ў фае мельнічнага цэха, абсалютна пустым, толькі пры заводзкім начальству, і ім, Арцёме Іванавічу, пад магутным прэсам раздушылі дэцымэтровы кубік з новага цэмэнту, ператворанага ў бэтон. Атрымалася, што кубік затрашчаў пры ціску семсот дваццаць кіляграмаў на квадратны сантымэтар. Такім чынам, марка “семсот” была дасягнутая з невялікім запасам. Маладое прадпрыемства набірала хаду.

    Пасля гэтага зазьвінелі тэлефоны на ўсе бакі, і праз кароткі час у фае сабраўся тлум народу - з гарадзкім і раённым кіраўніцтвам госьці з іншых прадпрыемстваў і вакольных саўгасаў, свае перадавікі. Пад прэс паклалі ковы кубік, і тут быў крыху бянтэжны момант, калі ён пачаў зьмяіцца трэшчынамі недзе каля 690 кіляграмаў, Іван Макаравіч, побач з якім стаяў Арцём Іванавіч, увесь абрасяніўся потам.

    Але машыніст хутка дадаў ціску, і стрэлка пасьпела перайсьці рысу “700” перш чым кубік стаў курганком бэтонных крошак. Усе закрычалі “Ура”, пайшлі абдымацца, нейкая жанчына пацалавала Арцёма Іванавіча ў шчаку. З паўгадзіны трымаліся прамовы, пасьля чаго фае апусьцела. Іван Макаравіч, хаваючы вочы, сказаў, што каб гэта не на новыя часы парадку і дысцыпліны, дык быў бы банкет, а згодна з новымі павевамі банкету не будзе. Але Арцёму Іванавічу банкет і не быў патрэбен, наадварот, баяўся, што не пасьпее знайсьці Суворава да канца рабочага дня, таму, запэўніў Івана Макаравіча, што так яно і лепей, меней клопатаў і рызыкі, што хтось перабярэ. Іван Макаравіч згадзіўся, але неяк сумна. Потым ён уручыў Арцёму Іванавічу для музэя яшчэ адзін запасны кубік. Той, па памерах зусім нічога, ледзь не вырваў партфэль з рук Арцёма Іванавіча, калі Іван Макаравіч кінуў яго туды.

    На двары ўжо стаяла цемра. Да ЖБВ было кілямэтры паўтара. Добра накатаная, але неасьветленая дарога выкоўзвалася з-пад ног, нібыта Арцём Іванавіч быў п’яны. На КБВ Арцём Іванавіч раней не завітваў, і яго ўразіла гіганцкае памяшканьне , напоўненае парай ад халоднай - менавіта халоднай, а не гарачай вады. Пасьля ўтульнага цэмэнтнага, у цэхах якога дзякуючы цяплу ад дзевяностамэтровых печаў абпалу раскашавала трапічная расьліннасьць, тут было халодна, вільготна і змрочна. Па памяшканьні туды-сюды хадзіў кран, заяжджалі машыны з трэйлерамі, на якія стаўляліся па дзьве гатовыя сьценавыя панэлі.

    Людзі ў ватоўках то сьлізгалі паміж гатовых і негатовых вырабаў, як цені, то кішэлі мурашкамі вакол якой-небудзь бэтоннай пліты, што стала не на сваё месца ці звалілася. Чвэрць цэха была заваленая бракаванымі панэлямі, заганы якіх мог добра бачыць і Арцём Іванавіч: тая касая, тая выкрышаная да арматуры, у той адваліўся ладны кавалак... Зьдзіўляцца не выпадала, гледзячы на тое, у якой раскошы працуюць людзі. Варты ніякай не было, ніхто не спытаўся, хто такі Арцём Іванавіч і што яму трэба. Тады ён пачаў пытацца сам. Урэшце рэшт Суворава яму знайшлі. Той аказаўся невялічкім, зусім хлапчуком, быццам яшчэ ніводнага разу не голеным. Ватоўка і валёнкі яго былі запэцканыя бэтонам, кожныя дзьве-тры мінуты яго гнуў кашаль. Арцём Іванавіч сказаў, чаго яму трэба. Сувораў сказаў, што напіша ўсё, што памятае, і дашле. Але Арцём Іванавіч пабаяўся, што зноў што-небудзь будзе не так: або Сувораў зацягне, або не засьведчыць подпіс, або ліст не дойдзе. Таму ён угаварыў Суворава зайсьці зараз жа ў канторку начальніка цэха, напісаць галоўнае, падпісацца, а начальнік цэха засьведчыць сваёй пячацьцю, гэтага, на думку яго,было дастаткова, каб суд прыняў паказаньні і выклікаў сьведку. Так і зрабілі. Начальнік цэха круціў-круціў у руках аркуш, штосьці яму не падабалася, але ўсё-такі пляснуў пячатку. Мэта была дасягнутая, цяпер можна было ехаць дадому, але на чым? Арцём Іванавіч спытаўся, калі ідзе апошні аўтобус у горад - аказалася, што сёньня іх ужо не будзе. Вось няўдача! Ён жа нават Веру не папярэдзіў, што едзе - так усё маланкава выскачыла. Начальнік цэха параіў прасіцца да шафёраў, што яшчэ павінны былі везьці ў горад панэлі. З дапамогай Суворава знайшлі такога шафёра. Прыйшлося яшчэ пачакаць, пакуль трэйлер будзе загружаны. I вось ён рушыў з цэха...

    Панэлевоз рухаўся па-чарапашы, робячы за гадзіну не болей дваццаці пяці кілямэтраў. Арцём Іванавіч з шафёрам пасьпелі і нагаварыцца, і стаміцца ад размовы, а дарогі не было яшчэ і паловы. Фары выхоплівалі з цемры аднастайнае: мэтраў трыццаць асфальту, а па баках белыя ад сьнегу кювэты. Час ад часу дарога ўцягвалася у лес. Тады ў краі асьветленага кавалка траплялі і дрэвы. Гэта было лягчэй для вачэй, але лес хутка канчаўся, і аднастайнасьць зноў апускала Арцёму Іванавічу павекі, нібы прыклейваючы верхнія вейкі да ніжніх. Ён сядзеў з заплюшчанымі вачамі і думаў, што тое ж самае, мабыць, дарога робіць і з шафёрам, але таму нельга спаць.

    У галаву ішло рознае - большай часткай, зусім нядаўняе. Згадваўся “дыспут” у бары, мужчыны, што так жорстка рэзалі “праўду-матку” пра жанчын. Наўрад ці хто з гэтых людзей быў шчасьлівы ў каханьні, сямейным жыцьці. А “дыспут” у тэатры? Там амаль не тое ж рэзалі жанчыны. I тым, відаць, няшмат дасталося шчасьця. Колькі ж тады нешчасьлівых людзей! Адкуль бярэцца гэтулькі няшчасьця?.. Як яно нараджаецца, чым гадуецца? Няўжо шчасьце такое недаступнае? Арцём Іванавіч стаў згадваць, якія ведае шчасьлівыя сем’і. Аказалася, што ён увогуле мала каго ведае. Калі былі маладзейшыя, да кагосьці з Верай хадзілі, запрашалі да сябе, сьвяткавалі розныя дні з людзьмі. А потым гэта стала надакучаць, турботы пра выпіўку і закуску сталі пераважаць над прыемнасьцю сумоўкі. Можа, гэта ўвогуле ўласьціва чалавеку - малады ён гуртуецца з іншымі, пад старасьць застаецца адзін? Але не зусім адзін. Прырода так вызначыла, што чалавек не можа выканаць свой галоўны абавязак - нарадзіць дзіця - без удзелу другога. Такім чынам, самой прыродай людзям вызначана быць па двое. I гэта найвялікшае шчасьце, якое пачынаеш разумець толькі пад старасьць. А ў наш час - асабліва. Гарады кіпяць людзьмі, як мурашнікі, а чалавек - як дрэўца ў тундры, адзін. Жывучы дзесяцігодзьдзямі на адной лесьвічнай пляцоўцы, не ведаюць прозьвішчаў і імёнаў суседзяў. Арцём Іванавіч прыгадаў, як пазалетась у двары ягонага дома трапіла пад машыну пяцігадовая дзяўчынка. Адбылося гэта на вачах шмат каго, пра няшчасьце ведаў увесь дом. А на могілкі, апрача бацькоў, ніхто не паехаў. Паглядзелі з вокнаў, як маладыя бацькі ў жалобнай вопратцы выносяць трунку да аўтобуса, і вярнуліся да сваіх куханных спраў. А было ж гэта ў суботу, усе былі вольныя. I Арцём Іванавіч сам не паехаў, бо лезьці са спачуваньнем да незнаёмых людзей было няёмка... А бог ведае колькі ўжо год назад, калі ўпаў у калодзеж Савосік таго ж узросту, дык на пахаваньне і памінкі - Арцём Іванавіч гэта добра памятаў - сышлося ўсё Загор’е. У Загор’і жыло тады можа пяцьсот чалавек, у горадзе - ці не дзьвесьце тысяч, а чалавек сярод двухсот тысяч куды болей адзінокі, чым сярод пяцісот. Тыя пяцьсот усе усіх ведалі, з радасьцямі і болькамі і хоць было, сварыліся з-за яйка, зьнесенага курыцай не на тым гародзе, але ў цяжкую хвілю ўсе ішлі на дапамогу, то зьбіраючы апошнія грошы, то талакой ладзячы хату пасьля пажару... Тут ніхто ні з кім не сварыцца, апрача ніжніх суседзяў з верхнімі, што не даюць спаць, але не пойдуць да труны чужога дзіцяці. Адзін пасярод двухсот тысяч людзей... Як гэта страшна. I які гэта дарунак прыроды, што чалавеку самой ёю прызначана жыць удваіх. Дык калі двое сышліся, яны павінны берагчы гэты дар, як найвялікшую сваю каштоўнасьць, разумеючы, што ўсе ўзаемныя крыўды - дробязь у параўнаньні з адзінотай пад старасьць. Чаму так мала хто разумее гэта? Вось дацэнт, пэўна, разумее. Вось, мабыць, шчасьлівы ў сям’і чалавек. Выгналі з працы, пазбавілі любімага занятку, а - не здаўся, верыць у лепшае. Xіба ж было гэта магчыма, каб не меў надзейнага тылу?..

    Кабіну страсянула, партфэль на нагах Арцёма Іванавіча падскочыў важкі кубік “прылашчыў” зьверху пальцы. Арцём Іванавіч згадаў, як абліўся потам Іван Макаравіч, калі такі ж кубік стаў крышыцца пад прэсам раней часу, Неблагое прадпрыемства, стараюцца, выпускаюць цэмэнт усё лепшы. Але чаму ў горадзе так шмат будынкаў у аварыйным стане? Цэмэнт лепшае, а панэлі з яго нібыта горшаюць. Не так даўно на галоўнай вуліцы абрынулася цэлая сьцяна. Ці не таму, што панэлі робяцца з-пад палкі, такімі, як Сувораў? I ў якіх жудасных умовах! Чаму такая няроўнасьць? Як пакараньне “хімікам”? Але ж на ЖБВ працуюць, мабыць, і вольныя людзі. Што ж выходзіць? Адны - на скразьняку, у вільгаці, брудзе, а другія - у цяпле, па кафлі ходзяць у адных халатах, паабапал - фікусы, лімоны... Лімоны... Іх у цэху абпалу было некалькі. Сапраўдныя дрэвы ў вялізных цэбрах. Галіны - на ўсе бакі. Чаму ж ім не расьці? Цяпла, сьвятла ад лямп дзённага сьвятла даволі. Адно палівай. Ніяк не мог прытушыць Арцём Іванавіч бескарысную зайздрасьць, якая зноў агарнула. Бо ў дадатак яшчэ і Вера стала прыдзірацца да яго лімона. Маўляў, разросься занадта, вакно засланяе, і так у кватэры мала сьвятла. А сама кожнае лета ад таго сьвятла навешвае падвойныя гардзіны. Арцём Іванавіч нарэшце вынайшаў спосаб, чым і як угнойваць лімон. Раней ён апалае лісьце проста выкідваў, цяпер жа клаў яго ў слоік і заліваў вадой ды паліваў тым настоем. Пры гэтым ён лічыў, што не толькі ўгнойвае, але і вяртае ў глебу вынесеныя з яе дрэўцам мікраэлемэнты, патрэбныя для лісьця. I праўда, лімон адразу аджыў, працягваў выклёўваць новыя галінкі нават у самую бяссонечную пару; лісьце на гэтых галінках расло вялізнае і цяжкое, сакавіта-зялёнае. Вера ж сустрэла гэтую яго знаходку ў штыкі: маўляў, настой агідна пахне. Вядома, ён пах не шынялям, але ж на тое і ўгнаеньне, дый пах канчаўся хутка. Каб пазбыцца зьвягі, Арцём Іванавіч паліваў настоем ў абед, і ўсё-такі Вера, прыйшоўшы дадому а дзевятай або дзесятай гадзіне, моршчылы нос і абвяшчала, што ён ізноў ліў сваю “брыдоту” ды пагражала выкінуць лімон, калі гэта будзе працягвацца надалей. Так яна гаварыла і ў тыя дні, калі Арцём Іванавіч нават не адкрываў слоік. Гэта даводзіла яго да шаленства, але, нязвычны да крыку і ляманту, ён толькі скрыгатаў зубамі і ішоў да Наташкі, якая ў такі час яшчэ глядзела тэлевізар. Наташка па-змоўніцку ўсьміхалася і прыціскалася шчакой да яго пляча. Так яны і сядзелі рэштку вечара, пакуль са спальні чулася гнеўнае: “Колькі вы будзеце яшчэ гэтую машыну ганяць!”

    Так, шмат што ўжо сапсавалася ў іх, і Арцём Іванавіч разумеў, чаму галоўнай прычынай было тое, што ён, не слухаючыся Веру, упарта гнуў сваё, працягваў, можа, і бескарысную справу. На працы за ім сачылі, дакладвалі Веры, што і як ён гаварыў Надзі, патрымаў на лесьвіцы, праводзіў дадому... Пры гэтым усё бессаромна перабольшвалася.

    Вядома, Надзя Арцёму Іванавічу падабалася, і вельмі, але гэта было зусім не тое, што яму навешвала Люба і чаго баялася Вера. Надзя іншым разам проста ўражвала яго, як напрыклад, калі сказала, што дарэмна даў Сьвіту імя, што лягічней было б без імені. Але яна не выклікала ў Арцёме Іванавічу ніякіх пачуцьцяў, апрача сяброўскіх, ну можа, крыху яшчэ цяплейшых - быццам бы бацькоўскіх, нездарма ж была Арцёмаўна, не з яго характарам было чапляцца да дзяўчыны, на гэтулькі год маладзейшай, ды і ўвогуле гэта было не ў характары Арцёма Іванавіча - чапляцца. Дык няўжо Вера дагэтуль не ўведала яго, што верыць у такое?.. Як яна не разумее, што сваёй дурной рэўнасьцю топча той дар прыроды, тую шчасьлівую ўдачу, што злучыла некалі іх?.. Няўжо да сівых валасоў не нажыла розуму, каб зразумець такую простую рэч?

    Асабліва прыкра было згадваць суботу, калі Арцём Іванавіч дарэмна прачакаў у бары Рамана чацьверты вечар узапар. Па суботах Вера прыходзіла дадому раней і тым разам ледзь не ашалела, пакуль ён урэшце не зьявіўся. А потым пачалося такое, што Арцём Іванавіч не вытрымаў і зьбег не да Наташкі, а на вуліцу. Мінут сорак бегаў вакол дома на пякучым марозе, пакуль не супакоіўся. Калі вярнуўся, Вера неяк узрадавана бліснула вачмі - мусібыць, думала, што ўвогуле сышоў на ноч. Злосны, паставіў сабе раскладушку на кухні. Раніцай шыя не паварочвалася - прастудзіў: кухоннае вакно спэцыяльна не канапацілі, каб на падвоканьні дзейнічаў дадатковы “халадзільнік” для варэньняў і саленьняў.

    Што рыхтуецца для яго сёньня? Куды там “Быліне”: адзінаццатая гадзіна... Як марудна круцяцца колы панэлевоза.

    *

    У пад’ездзе чамусь не было сьвятла. Прыйшлося навобмацак шукаць парэнчы лесьвіцы, а потым - уласныя дзьверы і замочную шчыліну. “З кватэры, мусіць, павінна здавацца, што за дзьвярыма топчацца п’яны, - невясёла падумалася яму. - Пакуль корпаюся, можна пасьпець падрыхтавацца, каб сустрэць качалкай”. Тут на лесьвіцы пачуліся таропкія крокі, такія таропкія, быццам бы і не было цёмна.

    - Гэта ты, Арцём?

    - Я, - зьдзівіўся Арцём Іванавіч, што яна разгледзела - сам ён Веры яшчэ не бачыў.

    - Дзе ты быў?

    - У кароткатэрміновай камандзіроўцы.

    - Якой яшчэ камандзіроўцы?

    - У Арліны пасылалі, езьдзіў на выпуск новай маркі цэмэнту.

    - У Арліны?

    - Калі не верыш, вось табе рэчавы доказ. Трымай.

    - Што гэта?

    - Партфэль, а ў партфэлі новая марка для музэя. Калі ўтрымаеш, значыцца, я ў Арліным не быў.

    Наташка, пачуўшы галасы, адчыніла. Увайшлі, штурхаючыся плячамі, у цесную пярэднюю. Вера ўзяла з рук Арцёма Іванавіча партфэль, аж прысела. Паставіла на зэдлік, расчыніла. Дастала кубік, пакруціла ў руках... Зазірнула яшчэ раз. Арцём Іванавіч з неўразуменьнем сачыў, як яна вымае яшчэ адзін кубік. Адкуль ён узяўся? Браў жа, здаецца, адзін! Няўжо Іван Макаравіч падсунуў? Дык вось чаму партфэль да зямлі гнуў. Добра яшчэ, ручка вытрымала... Вера пакруціла кубік у руках шпурнула ў кут, на мех з бульбай, потым туды к другі, змахнула з зэдліка пусты партфэль, села і, як была ў футры, зарумзала, схаваўшы твар у далоні.

    - Што гэта з табой? Ты дзе была? - згадаў Арцём Іванавіч, што яна прыйпша адначасова з ім.

    - Дзе я была... Дзе я была...

    “Мо ўжо помсьціць за «здраду»? - пахаладзеў Арцём Іванавіч. - Чорт ведае што... Яшчэ такога не хапала”.

    - Дзе ты была?!- павысіў ён голас.

    Вера выцерла шчокі, устала:

    - Чаго ты крычыш? - злосна спытала яна. - Дзе была, там і была.

    - Усё адно даведаюся, кажы адразу!

    - Ну і што з таго, што даведаесься? Шукала цябе.

    Дыхаць стала лягчай, але не сказаць, каб ужо зусім лёгка:

    - Дзе шукала? У бары?

    - Спачатку ў бары, а потым у яе.

    - У каго “яе”?

    - У тваёй Сакаловай.

    Так, гэта абавязкова павінна было здарыцца, да гэтага ішло.

    - I што ж, ты хадзіла проста да яе на кватэру?

    - Хадзіла.

    - Божа мілы, якая ганьба! Ну як ты магла? Што яна пра цябе падумала, пра мяне?

    - Нічога яна не падумала. Яе не было дома. Бабулька нейкая адчыніла, сказала - яе няма. Ці не разам вы езьдзілі ў тую камандзіроўку?

    - Што ты вярзеш. Хто пашле дваіх на такое простае мерапрыемства, аголіць аддзел.

    Вера сагнулася, ўзяла з меха кубік, падрапала пазногцем, падумала:

    - Лічы, што пажартавала. Была толькі ў бары.

    Але Арцём Іванавіч добра бачыў, што тут не жарт. “Як добра, што Надзі не было дома, што яна нічога не ведае! Што там у яе за бабулька? Зразумела, хто прыходзіў, яна, на шчасьце, не зьвярнула ўвагі? Можа, і не скажа Надзі?” - адвярнуўшыся ў кут, думаў ён.

    - Бацькі, ці будзеце вячэраць? - пачуўся з кухні голас Наташкі. Там ужо штось шкварчэла.

    - Досыць табе, - пляснула Вера па плячы Арцёма Іванавіча. - Як кажуць, мір на вечныя часы. Зразумей сэрца жанчыны. Пайшлі есьці.

    Яна пацерлася, як даўней, грудзьмі аб яго сьпіну. Арцём Іванавіч павярнуўся і нерашуча абняў яе адной рукой:

    - Як ты лічыш, старая цябе запамятала?

    - Яна са мной праз дзьверы размаўляла. Мусібыць, такая друзлая, што скразьняку баіцца.

    - Мяне не пыталася?

    - Што ты, адно яе.

    - Эх ты! I як табе такое ў галаву ўбілася.

    - Бацькі, вячэраць! Бульба стыне! - ужо нецярпліва паклікала Наташка. Вера ўзяла пад руку Арцёма Іванавіча і мякка пацягнула да кухні. Арцём Іванавіч паціху супакойваўся, а сеўшы за стол, дзе курылася на талерцы смажаная бульба, незабыўны ласунак з маленства, і зусім адтаў.

    - Ну ж і паездачка была! - згадаў ён і засьмяяўся, па чарзе гледзячы на жонку і дачку. - Пяць гадзін назад дабіраўся. Звышхуткасьць - дваццаць кілямэтраў за гадзіну. Упершыню ў жыцьці на панэлевозе пракаціўся. I дзякуй богу, бо на аўтобус спазьніўся. Каб не гэты лятучы галяндзец, вярнуўся б толькі заўтра. Ты б за ноч, глядзіш, зусім сьсівела.

    Ён ласкава правёў далоняй па зусім яшчэ маладых валасах жонкі - да бялявых сівізна не сьпяшаецца.

    - А як гэта ўвогуле так атрымалася, што вось так раптам, ні села ні пала, у Арліны пакаціўся?

    - О, тут цэлая гісторыя.

    Ён зноў засьмяяўся:

    - Раніцай Раман заходзіць. Той самы, якога шукаў. Памятаеш? Сьведка, што разам з Міколам да Любы езьдзіў, калі... Ну вось. Я ж яго навошта шукаў? Каб сказаў, у якой турме другі сьведка, Сувораў. А той, аказваецца, ужо не ў турме, на ЖБВ у Арліным хімічыць...

    Пераводзячы позірк з Веры на Наташку, а потым яшчэ і на талерку, Арцём Іванавіч не заўважаў, як жонка зноў хмурнее.

    - Як жа, думаю, у Арліны трапіць? Тут... - Арцём Іванавіч у час спахапіўся, што пра Надзю гаварыць не варта. - Тут пад руку газэта трапілася, а там - што сёньня на цэмэнтным сьвята новай маркі. Званю партыйнаму сакратару цэмэнтнага, удакладняю. Ці хочаце, пытаюся, каб прыехаў? Вядома, крычыць, толькі пра гэта і марым! Тады, кажу, званіце майму дырэктару і скажыце, што я абяцаў раней прыехаць, а цяпер адмаўляюся. Добра, кажа. I ведаеце, як дакладна разьлічыў?

    Праз пяць мінут выклікае і літаральна гоніць у Арліны... Мікрадуэль на маю карысьць. Паказаньні Суворава ў кішэні.

   Ён самаздаволена паляпаў сябе па сьцягну.

    - Вось не думала, што татка такі хітры зьмей! - звонка засьмяялася Наташка. - Такое заслугоўвае дабаўкі.

    - Давай, - ахвотна згадзіўся Арцём Іванавіч, працягваючы талерку.

    - Хопіць! Хопіць жэрці! - раптам раз’юшана грукнула Вера кулаком па стале. - Дабаўкі яму... Завошта дабаўкі? За тое, што нас усіх пад манастыр падводзіць? З работы выганяць - па старцах пойдзем... Я табе забараняла гэтай справай займацца ці не? Забараняла ці не?

    Усё добрае, што думаў па дарозе з Арлінага Арцём Іванавіч, адляцела кудысь, як галубы ўвосень, і перад вачамі паплыло адно чорнае груганьнё.

    - Я мужчына, - цьвёрда сказаў ён, чуючы скурай трывожны погляд дачкі і люты жонкі, - і на горла мне наступаць не раю. Нагу зломіш.

                                                                             ********

                                                                             ********

                                                       ПАЛЯВАНЬНЕ НА ПАЛЯЎНІЧАГА

    На зялёным абручы тундравага гарызонту зьявіліся бухматыя плямы. Ці то чырвоныя. Ці то карычневыя – разгледзець дакладна не давала нізкае сьляпучае сонца. Як і належыць у гэтых мясьцінах у гэтую пару, яно, ледзь даткнуўшыся зямлі, зноў лянотна пакацілася ўверх, і цяпер пякло вочы з паўночнага ўсходу.

    Плямы набліжаліся, але не так імкліва, як слалася смарагдава-бліскучая тундра пад дно рэхалёту. Значыць, яны былі вельмі далёка. Значыць, яны былі вельмі вялікія, бо іначай іх не было б відно. А ў той жа час можна было здагадацца, што плямы рухаюцца. Што ж гэта за рухомыя горы? Адна падняла ўгору нібыта трубу. Бліснула белая косьць пад трубой.

    - Маманты! - прашаптала Мроя.

    Апошні раз яна бачыла іх сто год назад, не дзіва было забыцца, як яны выглядаюць на гарызонце. Але гэта было тое, чаго яна шукала.

    Яна заклала віраж над статкам. Велізарныя жывёліны затапталіся вакол сябе. Неўразуменна задраўшы галовы. Мроя добра ведала, як выглядае з зямлі такі рэхалёт. Як яе - даўгаватая празрыстая кропля, пакрытая люстраным саставам: супроць сонца - чорны, на сонцы – асьляпляльна-вогненны, як само сонца. Стракатаў рухавік ледзь чутна, нават для самой Мроі, што ўжо казаць пра мамантаў – яны яго зусім не чулі, а непакой гігантаў абудзіла мільгаценьне сьвятла ў небе і ценю яго на зямлі.

    А яшчэ трыста год назад у іх адраджэньне ніхто не верыў. Ніхто, акрамя гэтай апантанай азіяткі Наканэ. Сапраўды, гэта было вельмі няпроста. Трэба было спачатку знайсьці ў вечнай мерзлаце самку такую, каб захаваўся яечнік. І Наканэ знайшла. Гектар за гектарам прасьвяціла глебаскопам усю запалярную Эўразію. Тое, што трэба, адшукала ў васемнаццаці пунктах. Гэтага было дастаткова, каб вывесьці цэлы статак маманьціх. Але такі статак, з адных самак, кожны раз прыйшлося б узнаўляць штучна. Разьвівацца нармальна ў жывой прыродзе, мяняючы пакаленьні, ён бы не мог. І Наканэ працягнула пошукі, і ўсё ж знайшла замарожанага маманта-самца цалкам захаванага мерзлатой.

    Даўней, калі чалавек жыў на сьвеце семдзесят год, з якіх да дваццаці рос, а пасьля пяцідзесяці траціў фізычныя сілы, на подзьвіг Наканэ спатрэбілася б праца трох пакаленьняў. Дый не сталі б людзі выдаткоўваць свой непаўторны час на такую непрактычную справу. Але калі зямлянкі дасяглі фактычнага бесьсьмяроцьця, на ўсё знайшоўся час, у тым ліку і на мамантаў.

    Сама Мроя таксама абрала занятак, за які чалавеку раней брацца было бескарысна. Яна вывучала горныя пароды ў іх гістарычным разьвіцьці. І камень мяняецца дзень за днём, толькі зьмяненьні каменя такія, што чалавек ня можа іх адзначаць штодзённа. І за год амаль што нічога не адбываецца з каменем. Іншая справа, калі да яго прыходзіць праз дваццаць год. Зноў прасьвяціць рэнтгенам, зрабіць новы здымак. У былыя стагодзьдзі чалавек мог прыйсьці да каменя з тым жа вынікам два-тры разы за жыцьцё. І што ён мог выснаваць пры гэтым? У Мроі ў запасе была вечнасьць. Вынікі сваіх назіраньняў яна мерылася ў будучыні паэстрапаліраваць у мінулае і разьвязаць урэшцэ бясконцую спрэчку, калі ўзьнікла зямля.

    Мроя мела шмат куткоў на зямлі, дзе ёй ніхто не перашкаджаў рабіць назіраньні. Да асобных скал прыходзілася караскацца ў альпінісцкім рыштунку, частка пунктаў знаходзілася ў пячорах, на недасягальнай для іншых жывых істот глыбіні. Ва ўсіх такіх экспэдыцыях Мроя была адна, калі не лічыць некалькіх робатаў: кожная зямлянка мела дастаткова ўласных спраў, каб яшчэ дапамагаць і ў чужых.

    У Мроі было яшчэ захапленьне, што таксама вымагала бездань часу. Яно таксама было зьвязана з каменьнем, толькі не тым, што ляжыць або стаіць на месцы, а рухаецца, жыве ў руху. Пазначыўшы камень радыёактыўнай крупінкай, загнанай у сярэдзіну, занатаваўшы памеры, зрабіўшы галяграфічны здымак, яна кідала яго ў выток вялікай ракі – Амазонкі, Лены, Замбезі, а потым на працягу дзесяткаў год сачыла, як яе камяні коцяцца да вусьця, трацячы вагу і вастрыню граняў. Знойдзены ўрэшце ў акіяне такі камень займаў належнае месца ў калекцыі Мроі.

    Мроя сама не ведала, чаму яе сэрца так вабіла да камянёў. Нарадзілася яна на плоскай раўніне, пасярод лясоў і спрадвечных балот, што асушалі-асушалі дый адступіліся. І дагэтуль жыла на гэтай раўніне, такой дрыгнявістай, што камяні проста не трымаліся на яе паверхні. І не хацела перабрацца да тых жа скал, пячор ці вялікіх рэк. І там, дзе вяла свае назіраньні, не ўзводзіла ні палацаў, ні хацін, не жадаючы псаваць дзічыню прыроды.

    Балоты ж чамусьці вывучала Зубейда, што звычайна жыла пасярод Сахары. Кожныя дзесяць год яна заяўлялася на Случ з усім сваім гарэмам. Гэтая сьвіта кожны раз яшчэ больш павялічвалася, і Мроя жартавала – ці не мерыцца Зубейда дагнаць цара Саламона, што меў, нібыта васемсот жонак? На гэта Зубейда адказвала, што жанчына можа мець яшчэ болей, бо ў падобных адносінах можа нічога не рабіць, іншая рэч Саламон, якому даводзілася ўсё ж выконваць хоць і прыемную, але работу... Зубейда расстаўляла на беразе Случы свае шатры, і каля кожнага сядзела або бадзялася істота па вонкавых прыкметах мужчынскага полу: адны з вусамі, другія з вусамі і бародамі, трэція з бародамі, але без вусоў, чацьвёртыя і без вусоў, і без барод, з бакенбардамі... Усе яны аддана і прагна сачылі за сваёй уладаркай, паварочваючы ўсьлед галаву, як за сонцам сланечнік. На Мрою яны зусім не зьвярталі ўвагі, нібыта яна была не жанчына, а купіна, дрэва, куст. Так было закладзена ім ў мазгі яшчэ да іх нараджэньня – успрымаць як жанчыну адну Зубейду, дый навошта Зубейда стала б укладваць ім успрымаць і яшчэ кагосьці?.. У гарэмах зямлянак, выгадаваных сваімі рукамі, не магло быць здрады.

    Нацяшальнікі Зубейды былі большай часткай чорныя, як і яна сама. Але сустракаліся сярод іх і бялявыя, і з азіятчынай. Відаць, Зубейда абменьвалася генафондам.

    Датчыкі свае на балотах яна наведвала нячаста. Іншы раз нават надакучала Мроі сваёй балбатнёй. Размаўлялі яны кожная на сваёй мове: кожная зямлянка ведала ўсе сто шэсьцьдзесят моў, якія ўжывала яшчэ Зямля. Ёмістасьць удасканаленага мозгу аказалася значна большай, чым ўяўлялася раней, калі дзецям баяліся выкладаць больш за дзьве мовы, а часу ў зямлянак ставала на ўсё: і на балоты, і на мамантаў, і на камяні...

    Зрэшты, сёньня Мроя ляцела не па каменьне.

    Яна зрабіла яшчэ адзін круг над статкам. Маманты былі, паляўнічых на мамантаў – не.

    Але чаму яны павінны таптацца побач са статкам, што яны – пастухі? Мусіць, мамантаў не надта і папасеш. Вунь якія яны пачварныя і з вышыні бачна. Паспрабуй падысьці адкрыта. Рвуць сабе хобатамі траву, выдзіраючы з карэньне. Нават хрумстаньне, здаецца, чуваць.

    Дзе ж іх тады палююць? На вадапоях? Мроя папракнула сябе, што не пацікавілася гэтым, як сьлед. Думала, знойдзе мамантаў - і дастаткова. Тут табе і паляўнічыя.

    А іх трэба яшчэ шукаць...

    Мроя павярнула на поўдзень, уважліва гледзячы ўніз. Мора вады і травы заварожвала вока, зьлёгку кружылася галава,. Пераляцеўшы вузкую, урэзаную ў зямлю раку, Мроя падумала, што паляўнічыя ў гэтай кісельнай прасторы, дзе немагчыма рухацца ані пешкі, ані на лодцы, несумненна вандруюць па рэках. Там жа, мусібыць, і робяць засады на рознага зьвера. Зьвер не стаіць на месцы: хоць алень, хоць мамант - выгрызаючы корм, ідзе і ідзе па сьвеце, часьцей за ўсё па крузе. Пераплываючы рэкі, любая жывёліна робіцца безабароннай. Тут і чакае паляўнічага ўдача.

    Мроя вярнулася да ракі і пагнала машыну супроць плыні. З кожнай хвілінай рака нібы ахутвалася густа-зялёнымі кустамі, напачатку амаль што з траву ростам, потым усе вышэйшымі і мацнейшымі. Гэта быў алешнік – Мроя бачыла і не спускаючыся на зямлю. Сям-там пасярод альхоўніку тырчэлі нешматгалінныя лістоўніцы. Рэхалёт прыкметна ішоў угору - як задала Мроя сто мэтраў над паверхняй, так і трымаўся. Абмацваючы нябачным промнем зямлю і тут жа ловячы рэха промня, электронны мозг аддаваў каманды рухавіку то падняцца над курганом, то крыху апусьціцца над возерам, але часьцей усё-такі падняцца – рака цякла з гор, і Мроя ляцела ў горы.

    Раптам на беразе мільганула чорная пляма, ад якой цягнуўся ў неба тонкі, як павуцінка, дымок. Вогнішча?! Мроя таропка націснула клявіш - рэхалёт ірвануўся ўвысь, да чатырохсот мэтраў. Цяпер з зямлі яго мог бы ўбачыць толькі той, хто ведаў, што ён ляціць.

    Машына завісла ў паветры крыху ў баку ад плямы - так яе было лягчэй разглядваць. Убудаваная ў корпус труба, што павялічвала ў сорак разоў, выхапіла з зямной паверхні чорную пляму і разлучыла яе на буйнае вугальле, некалькі абгарэлых дубцоў па краях, белае кола попелу па пэрымэтру. Значыць, вогнішча. Яно. Вогнішча паляўнічага. Ніводная зямлянка не стала б распальваць агонь у такую гарачыню пасярод жывой прыроды. Гэта магла зрабіць толькі істота са слабай сьвядомасьцю, для якой галоўная мэта дня - набіць жывот смажаным мясам.

    Але дзе той, хто яго распальваў? Няма нікога... Колькі іх - адзін або зграя? Мужчыны ці самкі? Гэта ўсё трэба было ведаць, каб ведаць, як дзейнічаць далей... Паварочваючы трубу, Мроя дасьледавала прыблізна два гектары. Паляўнічага не было відаць.

    Мусібыць, сьпіць, падумала Мроя. А дзе? У жывой прыродзе ніхто не сьпіць там, дзе засьпеў сон. Перш чым спаць, мусіш схавацца, бо можаш і не прачнуцца. Дзе ж тут можа схавацца такая буйная істота, як паляўнічы на мамантаў, у адгор’ях хрыбта, зарослых нізкім лесам? Дрэў такіх, каб на іх змайстраваць гняздо, не знойдзеш. Ніводнае тутэйшае дрэва не вытрымае вагі чалавека. Значыць, застаецца адно - пячора. Іх у гарах багата.

    Сьпіць. Натуральна, сьпіць, цяпер жа ноч, мала што сонца сьвеціць. І раз іх не бачна, то паляўнічы адзін. Удваіх яны спалі б ля вогнішча, па чарзе. Так жа цяплей. А калі ён адзін, значыць, ён мужчына. Самка адна не будзе бадзяцца. Ці, скажам так, наўрад ці стане. Не, тут мужчына. Магутны. Бясстрашны. Пародзісты. Такі, які трэба. Вынік натуральнага адбору. Слабы за мамантамі не пойдзе.

    Мроя тыцнула пальцам у клявіш. Падпарадкоўваючыся яе жаданьню, рэхалёт пайшоў уніз, выбіраючы месца для пасадкі. Месца павінна было быць зацішным і недаступным для зьвяроў і дзікіх людзей. Таму Мроя накіравала машыну ў скалы. Пакруціўшыся над вострымі рэбрамі, рэхалёт дакладна ўвайшоў у невялікую расьселіну. Пляцоўка была адгароджана ад стромы невысокім замшэлым бардзюрам - рэхалёт не скінула б, і не скаціла і ўраганам.

    Мроя выйшла з рэхалёта.

    Пад нагамі мякка спружыніў вільготны ягель, пахла нагрэтым каменем і горным кедрам. Гнуткія медзяныя ствалы, што ўзімку грэліся пад сьнегам цяплом зямлі, сьцелючыся па ёй, цяпер цягнуліся да сонца. Пышна цьвілі брусьніцы, быццам хтосьці кінуў на іх бліскучае лісьце белы абрус. Паветра само ішло ў грудзі, яго не трэба было ўдыхаць Мроя паклікала Ксюшу.

    Ксюша выбралася, як была - у ваўчынай шкуры, накінутай на голае цела. Шкура была штучнай - зямлянкі даўно ўжо дамовіліся не забіваць істот жывой прыроды, тым болей дзеля футра.

    Мроя прыдзірліва агледзела мадэль. Густыя, да пояса валасы - такія ж былі і ў самой Мроі, толькі яна іх завязвала на патыліцы. Чорныя бровы, з белымі кончыкамі, нібы сіваватыя на скронях, прамы нос, пульхныя вусны. Поўныя грудзі, шырока пастаўленыя клюбы - усё, як у яе, Мроі. Адзіная жанчына ў вялікай сьвіце Мроі, спэцыяльна выгадаваная для той ролі, якую павінна была адыграць тут, пад незаходным сонцам Запаляр’я.

    Мроя дала Ксюшы чалавечае імя, таму што яна была ўсё ж чалавекам. Яна была жывая, дыхала і харчавалася, мела тэмпэратуру трыццаць шэсьць і шэсьць. Ад самой Мроі яна адрозьнівалася толькі тым, што не мела свайго розуму і волі. Акрамя дыханьня і іншай фізіялёгіі, яна рабіла ўсё толькі па праграме, закладзенай Мрояй.

    - Зараз ты спусьцісься ўніз, вернесься да вогнішча, якое мы бачылі зьверху. Будзеш лавіць рыбу ў рацэ і пячы яе на вугольлі.

    - Я спушчуся ўніз і вярнуся да вогнішча, якое мы бачылі зьверху. Я буду лавіць рыбу ў рацэ і пячы яе на вугольлі, - паўтарыла Ксюша.

    - Калі прыйдзе паляўнічы, ты павінна частаваць яго рыбай, прыязна ўсьміхацца і выконваць ўсе яго жаданьні.

    - Калі прыйдзе паляўнічы, я павінна частаваць яго рыбай, прыязна ўсьміхацца і выконваць усе яго жаданьні.

    Мроя падумала.

    - Ты павінна сачыць за кожным яго рухам і адчуваць яго жаданьні ўсім целам. Усе тваё цела павінна адгукацца насустрач яго жаданьням.

    - Я павінна сачыць за кожным яго рухам і адчуваць яго жаданьні ўсім целам.Усё маё цела павінна адгукацца на яго жаданьні.

    Мроя падумала яшчэ:

    - Ты не павінна губляць шкуру, што пакрывае твае плечы. Шкура павінна быць заўсёды з табой. На ёй ты павінна спаць і ёй накрывацца.

    - Я не павінна губляць шкуру, што пакрывае мае плечы. Шкура павінна быць заўсёды са мной. На ёй я павінна спаць і ёю накрывацца.

    - Ідзі.

    - Іду.

    Ксюша пераступіла бардзюр босымі нагамі і скокнула ўніз. Ляцець ёй было недалёка: мэтраў пятнаццаць, не болей. Потым пачынаўся не вельмі стромы схіл, зарослы ядлоўцам. Мяккі глухі ўдар і шолам кустоўя, спачатку даволі шумны, а потым усё цішэйшы засьведчылі, што з мадэльлю “КС” нічога нечаканага не здарылася, і можна адпачыць.

    Мроя легла на краі пляцоўкі, прываліўшыся плячмі і вузлом валасоў да шурпатай каменкай сьцяны. Амаль уся яна ляжала ў ценю - на сонцы грэліся толькі ногі да лытак. Але было не халодна, а прахалодна. Сонечная дзівосная ноч аднекуль з нябёсаў несла хвалюючае пачуцьцё паўнаты жыцьця, прадчуваньне вечнай удачы.

    За Ксюшу Мроя не баялася. Мадэль “КС” умела ўсё, што патрэбна жывой істоце ва ўмовах дзікага Запаляр’я. Вага яе набліжалася да дзевяноста кіляграмаў, чаго не мае ніводзін драпежнік тутэйшага ляндшафту. Удар правай рукой дасягаў сямісот кіляграмаў. На стомэтроўцы мадэль паказвала дзевяць і шэсьць дзесятых сэкунды, і не ваўку было спаборнічаць з ёй у гэтым. Дзякуючы магутным цягліцам ног, пад вадой Ксюша рабіла рыўкі, што па хуткасьці не саступалі шчупачыным. Галоўнае ж, чаму Мроя не баялася за Ксюшу - у мадэль “КС” быў закладзены абвостраны інстынкт самазахаваньня. Яна ўсё бачыла, усё чула, рэагавала на ўсякую небясьпеку.

    Ад камароў Ксюшу была заклікана ратаваць шкура. Гэта было бязважкае, але трывалае футра. Падшэўка яго тушыла інфрачырвонае, цеплавое выпраменьваньне цела, дзякуючы чаму камары, што, як вядома, ляцяць на цяпло жывёл, быццам бы не заўважалі Ксюшу. З такой жа тканіны, дарэчы, быў пашыты і падарожны касьцюм Мроі. А яшчэ ў футра былі ўжыўленыя датчыкі, якія паведамлялі пра ўсё, што адбывалася з Ксюшай.

    Мроя дастала з кішэні невялікі мэталічны прамакутнік, націснула чырвоны кружочак. Чуйны прыбор успыхнуў зялёным сьвятлом, пасярод засьвяцілася аранжавая лічба: 4. “Пераварваючы” інфармацыю датчыкаў, хітрамудры прамакутнік выдаваў яе Мроі ў выглядзе нумара, прысвоенага таму або іншаму стану Ксюшы. “4” азначала - рэжым хады. Ксюша ішла. Як сьведчыла лічба іншага памеру, у назоўніку, “5” - ішла спакойна, не сьпяшаючыся. “4” зьмянілася на “3”. Гэта значыла, што мадэль спынілася. Стаяла з мінуту. Мабыць, выбірала далейшы шлях. Зьнікла “3” - рэзка выскачыла “6”, выскачыла і тут жа зьнікла, зьмяніўшыся ўстойлівай чацьвёркай. Гэта Ксюша пераскочыла нейкі раўчук і  пайшла далей - спачатку марудна, у рэжыме 4/2, а праз пару дзесяткаў крокаў вярнулася да рытму 4/5.

    Мадэль ішла, скакала ўніз, падымалася па спадзістых і крутых схілах, адпачывала стоячы і лежучы. Запалілася “19” - гэта Ксюша пераплывала раку. Калі ж засьвеціцца жаданае “57”? Колькі прыйдзецца чакаць? Дзень? Тыдзень? Месяц?

    Не, ані месяц і нават тыдзень Мроя чакаць не будзе. Толькі тры дні. А потым - на новае месца...

    Прамакутнік паказаў 1. Мадэль легла. 1/3 - у стане няспаньня. 1/2 - засынае. 1/1 - сьпіць.

    Мроя адчула, што і ў самой зьліпаюцца вейкі. Яна сунула прамакутнік у кішэню. Прыбор абудзіць, калі што. “Калі што” - гэта два станы: 0 - фактычная сьмерць мадэлі і 57.

    Мроя ямчэй прыляпілася да каменя.. Зручней, вядома, было б у машыне, але ёй і так было добра. Насычанае густым кедравым духам паветра лашчыла твар і рукі, не адгароджаныя ад яго камбінэзонам.

    Раптам пляцоўка хіснулася, стала старчма, і Мроя сама нібыта ўстала. У вочы кінулася і рака, і бязьмежнае зарэчча, а праз імгненьне Мроя бачыла толькі неба. Рэхалёт перакуліўся праз бардзюр, грымнуўся з дзынкам аб камень прыблізна там, куды гадзіну назад скочыла Ксюша, а потым заскакаў па купах ядлоўцу да ракі, што адразу счарнела.

    Потым ад правай рукі Мроі па камені, на якім яна толькі што ляжала, а цяпер падпірала сьпінай, пайшла трэшчына, разгаліноўваючыся, як ад камля бязьлістая схема дрэва. Зьлева і справа, як рэхалёт, закулдыкаліся па схіле, пабліскваючы сьвежымі гранямі, ахутаныя каменным пылам глыбы.

    “Землятрус!” - пасьпела ўцяміць Мроя, абхапіла галаву рукамі і прыціснула калені да грудзей. Болей яна нічога зрабіць не пасьпела.

*

    Прытомнасьць вярталася нібы штуршкамі - ужо колькі разоў Мроя пачынала адчуваць сябе і тут жа мозг апаноўвала пустка і чарната. Быццам, вылазіла з нейкай глыбокай гліністай ямы. Быццам, ломячы пазногці, упівалася пальцамі ў край, падцягвалася на локцях, высоўвала галаву ў белы дзень, і тут жа гліна абвальвалася пад рукамі, і зноў падзеньне на дно, удар без болю. Зрэшты боль быў, несупынны, ва ўсім целе, у тым ліку і ў руках - мо таму і не ўдавалася пераваліцца праз край ямы. Так, калі б не гэты боль, яна даўно была б на зямлі... Мроя блыталася, ёй пачало здавацца, што яна і сапраўды ў яме. Дзе ж яна была на самой справе, яна яшчэ не ведала. Нарэшце, Мроя з натугай расплюшчыла вочы.

    Яна ляжала наўзнак, на чымсьці мяккім, што казытала скуру праз тканіну камбінэзона. Над галавой стаяў паўзмрок, настолькі высокі, што граніцы яго не было бачна. У поўную цемру ён пераходзіў на вышыні, якую вызначыць было немагчыма.

    Зьлева і справа быў такі ж суцем. І толькі ў нагах, далёка за імі, сьвяцілася белая адтуліна, падобная да маладзіка.

    Нічога болей не трэба было Мроі. Ці мала яна падымалася з дна пячор да сонца, да сьвятла?

    Значыць, яна ў пячоры. Але як яна трапіла сюды? Не магла ж яна запаўзьці непрытомная. Ксюша завалакла? Не, гэта было б занадта для Ксюшы. Не атрымаўшы новага загаду, ад вогнішча яна не пойдзе. Яна будзе лавіць рыбу і пячы яе ў прысаку, пакуль Мроя не скажа, каб яна рабіла штось іншае.

    Можа, яе знайшла сярод каменьня іншая зямлянка, што прыляцела вывучаць вынікі землятрусу? Гэта было б выратаваньнем. Але на месцы той зямлянкі сама Мроя не панесла б другую ў пячору, а паклала ў рэхалёт і павезла ў яе асаду.

    Можа, у пячору яе перанесьлі на нейкі час з нейкай прычыны? Тады трэба чакаць.

    Мроя паспрабавала паварушыць рукамі і нагамі. Успышка болю пракацілася па целе ад пятак да падбародзьдзя. Няўжо ў яе ўсе зламана - і рукі, і ногі, і хрыбетнік? Трэба праверыць.

    Галава гула, але мозг працаваў цьвяроза. Ачмурэньне мінула. Мроя пачала з левай рукі. Яна паднялася вольна, без болю. Мроя паднесла да вачэй далонь. Далонь была цэлая. Затое тыльны бок яе быў зьбіты ва горкі яблык. Кроў, якой ён быў пакрыты, пасьпела счарнець, блішчэла, як вугаль. Колькі ж прайшло з таго, як яе кінула ў прадоньне? Бранзалет-гадзіньнік адтапырваў рукаў камбінэзона, але каб зірнуць на яго, трэба было рукаво закасаць. Мроя ўзняла правую руку...

    Рука не згіналася. Мроя з неўразуменьнем агледзела на ёй нейкае збудаваньне з кары і трэсак. Яно цягнулася ад кісьці да пляча і было прыкручана да рукі тонкім скураным пасам.

    Не, гэтую шыну ёй наклала не зямлянка! Але няўжо паляўнічыя ўмеюць лячыць пераломы?! Мроя ўяўляла гэтых людзей куды больш прымітыўнымі, дзесьці на ўзроўні ваўкоў ці мамантаў, можа, крыху хітрэйшымі... Калі істота разумее, што такое пералом рукі, і ведае, як яму даць рады, то гэта не воўк і не мамант, а чалавек... Дакладней, перадчалавек.

    Яе ўратаваў паляўнічы. Можа, той самы, на якога яка палявала з дапамогай Ксюшы. Зрэшты, нічога благога ад такога паляваньня яму б і не было, можна не вярэдзіць сумленьне. Але для чаго ён яе ратаваў, што ў галаве гэтага перадчалавека? Ці існуе між іх канібалізм. Пра гэта зямлянкі не ведалі...

    Колькі ж яна ўсё-такі тут ляжыць?! Мроя зубамі адагнула край рукава. Божухна! Калі з гадзіньнікам што не здарылася ў той момант, як яе кідала каменем з бугра на бугор, то яна ляжала ў непрытомнасьці дзесяць сутак! Але што магло здарыцца з атамным гадзіньнікам, у якім няма ніводнай мэханічнай дэталі?

    Дзесяць сутак... Дзесяць сутак невядомы дзікун клапаціўся па-свойму аб ёй, можа, нават, карміў, а паіў - абавязкова, бо без вады дзесяць сутак пражыць немагчыма. Бескарысьліва або з мэтай? А ці можа ўвогуле быць бескарысьлівасьць у дзікуна?

    Добра было б, пакуль яго няма, выбрацца з гэтай пасткі і, калі не ўдасца адпаўзьці далёка, хоць пасачыць, што ён будзе рабіць, не агледзеўшы яе? Мроя паспрабавала павярнуцца на жывот, але гэта ёй не ўдалося. Яна з намаганьнем паднялася на локцях, зірнула – яе ногі, у такіх жа шынах, што і правал рука, былі прыкручаны скураным раменьчыкам да вялікага цяжкога бервяна! Для чаго? Каб яна не ўцякла?

    Якая там бескарысьлівасьць у перадчалавека, фактычна жывёлы. Але што ён мерыцца ўчыніць з такой здабычай? Зрабіць сваёй самкай?! Гэта было б жахліва. У такіх антыгігіенічных умовах, з носьбітам невядома якіх вірусаў. Зразумела, калі б яна была здаровая, згвалціць яе не змог бы ніякі дзікун, але цяпер, калі яна бездапаможная, калі ў яе перабіты і зьвязаны ногі...

    Мроя заскрыгатала зубамі.

    Як жа абараніць сваё цела, сваю годнасьць? Што яна мае для гэтага?

    Што яна мае... Што яна можа мець? Выйшла з машыны, прылегла побач, нават не думаючы пра небясьпеку. Бо адкуль яна магла пагражаць, калі рэхалёт стаяў у такім месцы, да якога не дабрацца ні дзікуну, ні зьверу? Выйшла, нічога не ўзяўшы. А можа, што-небудзь узяла? Не тады, раней?

    На камбінэзоне было шмат кішэняў. Мроя пачала абшукваць тыя, што былі з левага боку - левай, здаровай рукой. У адной намацала нейкі пакуначак, дастала. Разгарнула мяккую паслухмяную фольгу - таблеткі! Што за яны? Мроя ніколі не ўжывала хімічных лекаў і лячылася выключна фізычнымі спосабамі - масажам, іголкамі, апрамяненьнем, проста цяплом і малаком... “Для зрошчваньня касьцей” - успыхнулі літары на пакунку. Няўжо? Бацюхны! Гэта ж мінулай восеньню, калі яна вярнулася з Гімалаяў, заляцела тая экстравагантная Мэры з Аўстраліі, што лезе да ўсіх са сваімі таблеткамі. Спэцыяльна разьведвае, хто чым захапляецца і вязе тое, што, на яе думку, можа спатрэбіцца. Як яна пераконвала Мрою, што калі-небудзь абавязкова яна, Мроя, абавязкова дзе-небудзь у нядобрай сытуацыі зломе руку або нагу, напрыклад, у прадоньне зваліцца, і не будзе каму дапамагчы, а са зламанай рукой і нагой з прадоньня не выкараскаесься - дык насі на ўсялякі выпадак цудадзейны Мэрын прэзэнт - не на карку ж насіць, а ад сьмерці ўратуе. Мроя ніколі не думала пра сьмерць, яна прывыкла ўжо да бесьсьмяроцьця, і толькі каб адкаснулася Мэры, дэманстратыўна сунула пры ёй у кішэню камбінэзона, што ўжо вісеў у шафе, каб потым выкінуць. І трэба ж - бы хто бярог Мрою, забыла, не выкінула. Але ці праўда яны такія цудоўныя, як аб тым пяяла Мэры? Зрэшты, выбіраць няма з чаго.

    Мроя выціснула таблетку з фольгі і паклала на зуб. Таблетка рассыпалася ў роце ў сухі парашок, і Мроя мусіла доўга зьбіраць сьліну, каб пракаўтнуць яго. Яшчэ цяжэй дасталася другая таблетка. Мроя ў зьнямозе адкінула руку, і раптам тая даткнулася нейкага посуду. Мроя памацала - там аказаўся чарапок з вадой.

    “Бач ты, які клопат, - крыва усьміхнулася Мроя. - На той выпадак значыць, калі ачнуся без яго. Зразумела, навошта яму дохлая”.

    Мроя асьцярожна падняла чарапок, каб не разьліць, паднесла да вуснаў. Зьела яшчэ колькі таблетак, запіла. Боль у пабітых касьцях нібыта аціх.

    “Навошта яму дохлая”, - больш вясела паўтарыла яна ў думках, і тут яе працяла, што бесьсьмяроцьце бесьсьмяроцьцем, а дзесяць сутак назад ці за гэтыя дзесяць сутак яна магла і закончыць сваё існаваньне. І так недарэчна! Зрэшты, зямлянкі даўно ўжо адыходзілі на той сьвет толькі недарэчна, з-за неверагоднага зьбегу непрадбачаных абставін.

    Ёй яшчэ пашанцавала, што бяздушным каменем не прабіла чэрап, не засыпала шматмэтровым пластам друзу. Пашанцавала і тым, што нейкаму трапілася на вочы рукой, нагой, плямай адзеньня нейкаму дзікуну, і той не прайшоў міма, а вырашыўшы, што яна можа спатрэбіцца, зацягнуў вось сюды, дзе ні ветру, ні дажджу, наставіў шыны...

    Вось толькі для чаго яна павінна яму спатрэбіцца. Але паглядзімо, - не кажы, гоп, васпане, покуль не пераскочыш.

    Боль прыкметна зьнікаў. Тады Мроя напхала ў рот усе астатнія таблеткі, праглынула разам з рэшткамі стылай вады. Чараўніца Мэры. Косьць зрастаецца, гэта ясна. Вось толькі ці правільна? Гэта ўжо залежыць ад спрактыкаванасьці другога “лекара” - дзікуна, з яго дошчачкамі і карой. Нічога, можна і пакульгаць. Абы не балела. Абы даклыпаць да рэхалёта. Калі той, зразумела, сцалеў...

    Раптам маладзік у нагах стаў поўняй. Нехта адсунуў, адваліў ад уваходу камень. Мроя замерла.   У адтуліне паказалася нязграбная постаць. Прадраўшыся праз лаз, дзікун выпрастаўся. На белым фоне адтуліны цяпер віднеліся сылюэтам адно яго ногі, а вышэй паса паляўнічы зьліваўся з ценем пячоры. Ці ён такі вялізны, ці Мроі здаецца, таму што яна ляжыць.

    Дзікун нячутна наблізіўся, сеўшы на кукішкі, зазірнуў у твар. Мроя пасьпела заплюшчыць вочы. Не варта да часу паказваць, што яна ўжо ўсё чуе. Трэба спачатку зразумець або здагадацца, што ён мерыцца з ёй рабіць.

    Відаць, дзікун нахіліўся досыць нізка, бо Мроя нават пачула яго глыбокі, але стрыманы уздых расчараваньня. Гэтак жа бясшумна, як падышоў, адышоўся ў кут пячоры. Зноў сеў на кукішкі, з ціхім сьвістам дзьмухнуў. У чорнае паветра пячоры ўзьвіліся іскры. Хутка ўзгарэлася цяпельца, потым у ім затрашчалі ладныя дровы. Мроя сьцялася, падумаўшы што зараз задыхнецца ад дыму, але той, сівавата-сіні, слупам пайшоў да столі. Мусіць, там быў натуральны комін, які выцягваў дым у неба.

    Праз колькі мінут разам з нястрашным пахам дыму да ноздраў Мроі даляцеў новы. Гэты пах скалануў Мрою, прычым болю яна зусім не адчувала. Дзікун смажыў мяса. Агромністыя кавалкі на тоўстым дубцу роспачна шкварчэлі. Паляўнічы то прагна схіляўся да іх, гатовы ўчапіцца зубамі ў яшчэ сырыя, то адкідваў галаву. Агонь, пульсуючы, выхопліваў на імгненьні ягоны твар, малады, амаль без вусоў і барады і конскую грыву валасоў, што ў сутоньні здаваліся чорнымі - можа, такія і былі. За тоўстымі вуснамі, што раз-пораз раскрываліся, уверх і ўніз, блішчэлі шчыльна сьціснутыя зубы.

    Ніколі ў жыцьці, за ўсе васемсот год Мроі так не хацелася есьці. Дзесяць сутак, дзесяць сутак... Гэта ж проста вар’яцтва! Няўжо не карміў зусім?

    З грудзей - а можа, і са страўніка - вырваўся стогн.

    Паляўнічы выпусьціў дубец з рук; той чмякнуўся на край вогнішча, распсыркаўшы попел. Кінуўся да Мроі, зазірнуў у вочы - Мроя глядзела на яго сярдзіта ссунуўшы бровы.

    - О багіня! - грукнуў каленямі аб каменную падлогу паляўнічы, працягваючы да Мроі рукі. – Ты  ўратаваная, о багіня!

    - Я Мроя, - не зразумела Мроя яго маніпуляцый.

    - О багіня Мроя! - умольна паўтараў ён на адным з вядомых Мроі ста шасьцідзесяці зямных моў.

    “Багіня... Багіня... - думала Мроя. - Што гэта ён задзёўб? Хаця... Ва ўяўленьні першабытных багамі былі нейкія вышэйшыя істоты што жывуць на небе і здатныя на любы цуд. Ён мяне прымае за такую. Значыць, ён мяне павінен баяцца і паважаць. Гэта добра”.

    - Што ж ты зьвязаў багіню? Навошта гэта? - яна тыцнула левай рукой у бервяно між сваіх ног.

    - Не карай, о багіня!

    - Навошта зьвязаў, пытаюся?

    - Каб багіня спала спакойна... Не варушылася... Рух прыносіць боль. Калі не варушыцца, раны загойваюцца хутчэй.

    - Ты так лічыш? Разьвяжы.

    Голы да клюбаў, у штоніках з аленевай шкуры, ён схіліўся над яе каленямі. Раменьчык з сырой скуры, мабыць, зацягнуўся ў вузел навечна, бо пазногцямі паляўнічы даць яму рады не мог. Нахіліўся яшчэ ніжэй і ўчапіўся ў вузел зубамі - мабыць не так разьвязаць, як перагрызьці, бо сківіцы яго варушыліся, як пры ядзе. Гарачае дыханьне яго пякло ногі праз камбінэзон, па сьпіне хадзілі зьмеямі доўгія цягліцы. У самой сярэдзіне дзікіх валасоў адкрылася бездапаможная макаўка. “Ён размаўляе, - падумала Мроя, - І ведае багоў. Гэты ўжо не зусім жывёліна... З такім, глядзіш, можна і паразумецца”.

    - Разьвязана, о багіня.

    Паляўнічы выпрастаўся на каленях. Так, ён сапраўды жахліва вялізны. Мроя падумала, што калі б ён стаяў вось так, а яна побач на нагах, то наўрад ці была б вышэйшай. Ад такога, бадай што, не адаб’есься, калі раптам угледзіць, што ніякая яна не багіня, а такая ж самка, як і тыя, якіх мае ў статку. Якая небясьпечная блізкасьць!

    Як мага хутчэй стаць на ногі... Яна паспрабавала падцягнуць іх, але яны, атрафаваныя за дзесяць сутак без руху, не даваліся. Праўда, і не балелі. Трэба як сьлед паесьці, Іначай так і будзеш ляжаць, а ён будзе рабіць з табой што захоча.

    - Дай мяса.

    Не падымаючыся, на каленях паляўнічы кінуўся да цяпельца, і не пасьпела Мроя яшчэ хоць што-небудзь падумаць, працягнуў з паклонам дубец, абцяжараны кавалкамі:

    - Даю, о багіня.

    Мяса было ў попеле. Мроя дзьмухнула - добрая порцыя прысаку паляцела ў твар паляўнічаму, у вочы. Той працёр іх хуценька костачкамі пальцаў і зноў не міргаючы ўтаропіўся ў яе.

    - Адвярніся. Ты не павінен глядзець, калі я ем.

    - Не карай, о багіня!

    Мроя махнула рукой. Паляўнічы кінуўся ў той кут, куды яна махнула.

    Першы кавалак, зьдзёрты з дубца, нібыта ў яе не было зубоў, Мроя пракаўтнула не жуючы, Пракаўтнула - і абамлела, усьвядоміўшы мгненьнем, што магла падавіцца. Што тады? Наўрад ці ўратаваў бы дзікун, які ляжаў у куце пячоры  ніцма. Толькі што выкараскацца з небыцьця – і памерці жахлівай, ганебнай сьмерцю? Драпаючы стрававод, праглынутае мяса пайшло ў страўнік. Мабыць, у кавалку была костка.

    Мроя сабрала ўсю моц волі, каб не паслаць другі кавалак тут жа за першым. На дапамогу яна заклікала хітрасьць. Хітрасьць палягала на тым, што Мроя пачала ў думках лаяць маса: якое яно сіняе, сырое, недапечанае, а галоўнае, бруднае, ясная справа, не стэрылізаванае з масай мікробаў. Гэта жывёліна, магчыма, хварэла на бруцэлёз або капытку, і ўвогуле, што гэта за жывёліна? Гэтае мяса есьці нельга! - даводзіла Мроя, набліжаючы дубец да рота.

    Яна з агідай адгрызла жылісты шматок і пачала паціху пераціраць яго зубамі. Праглынула, прыслухалася да страўніка. Той уключыўся ў справу, разагрэўся, пайшоў сок. Можна было занадта не турбавацца. Мроя адхапіла ладны кус і захрабусьцела ім.

    Мроя звычайна ела шмат мяса, як і шмат якія зямлянкі. З тых часоў, калі было канчаткова даведзена, што чалавек паходзіць ад драпежнай малпы, гэта значыць, спакон вякоў харчаваўся мясам, вэгетарыянства адышло ў нябыт. Хлеб, што вядзе да атлусьценьня органаў, у тым ліку і сэрца, цяпер спажываўся толькі для вітамінаў, як гародніна і садавіна. Зерне ішло на корм шматлікаму быдлу. Па бязьмежных лугах Мроі бадзяліся разнастайныя хатнія жывёлы: тут былі і звычайныя сьвіньні, каровы, авечкі, і антылёпы з зэбрамі, па пералесках блукалі ласі і жырафы: усіх іх яднала не толькі тое, што яны былі Мроіны, але і поўная адсутнасьць памяці, гэта значыць, розуму. Ва ўсіх гэтых жывёлінах, выведзеных дзякуючы строгай сэлекцыі, не было і самых кволых зачаткаў думкі. Надзеленыя аднымі інстынктамі, гэтыя істоты скублі, шчыпалі, жавалі, спарваліся, нараджалі на сьвет патомства, але ўсё гэта без аніякай думкі, быццам бы яны былі абалонкай фабрычнай устаноўкі па вытворчасьці жывога рэчыва, своеасаблівым рэзэрвуарам, у якім ішоў патрэбны Мроі хіміка-біялягічны працэс. Такі быў прынцып зямлянах - не спажываць мяса істот, у якіх мігцела хаця б крупінка розуму. Таму і было забаронена паляваньне ў дзікай прыродзе, бо ў дзікай прыродзе хоць воўк, хоць заяц - кожны штосьці памятае пра сябе, пра сваіх суродцаў і ворагаў, ведае, што такое небясьпека і, урэшце, баіцца сьмерці. Выведзеныя ж бяспамятныя жывёлы не разумелі сьмерці, бо калі нават і побач памірала такая ж, як сама, ужо праз пяць мінут такое здарэньне цалкам сьціралася з мозгу.

    Тая жывёліна, мяса якой цяпер перамолвала Мроя, была, безумоўна, разумнай - у межах жывёльнага розуму. Кіславатае мяса, з гарчынкай было зусім інакшае, чым тое, да якога прывыкла Мроя. Гэта была не проста яда, што давала пэўную колькасьць бялкоў, тлушчу, вугляводаў, калёрый, - яно абуджала нейкія вар’яцкія страхі і радасьці, няўрымсьлівыя жаданьні, прымушала ўздрыгваць жывот і вейкі, абвастрала зрок і слых. Калыхнулася ў памяці дзіўная карціна, нібыта яна, Мроя, ляжыць ля вогнішча ў пячоры, а побач - вялізны дзікун у штоніках з паласатай тыгравай шкуры, і Мроя грызе костку, а дзікун чакае, і адбываецца гэта не цяпер, а ў неверагодную даўніну, бо яна і сама дзікунка, і на ёй не аранжавы камбінэзон, а такія ж штонікі, толькі не з тыгравай, а мякчэйшай, можа, лісінай шкуры, і Мроя ведае, што калі яна дагрызе костку і са шкадаваньнем кіне, дзікун запытальна зірне ў твар, працягнуўшы руку да яе адзінай апранахі...

    Гэтага яшчэ не ставала!” - вылаяла сябе за дурныя думкі Мроя і кінула позірк на паляўнічага. Той па-ранейшаму ляжаў у куце ніцма, затуліўшы галаву рукамі.

    Мроя ўпусьціла вобзем пусты дубец, падцягнула калені да жывата. Так, цяпер яна магла гэта зрабіць. Павярнулася на жывот, уперлася далонямі ў тое, што ляжала пад ёй, і устала. Хіснулася раз і другі, але не ўпала. Перастаўляючы ногі на даўжыню ступні, рушыла да адтуліны, што вабіла дзённым сьвятлом. Не магла ж яна рабіць у пячоры, пры паляўнічым, хай сабе і дзікуне, тое, чаго не рабіла дзесяць сутак.

    Выйсьце аказалася ніжэйшае за рост Мроі. Мроя стала на карачкі і выпаўзла на вольнае паветра. У ноздры ўдарыў пякучы пах ядлоўцу, валасы ірвануў няроўны вецер. Далёка ўнізе, за валунамі, сінела рака, куды вузейшая, чым тады, калі Мроя глядзела на яе перад землятрусам. Няўжо гэта тая самая рака? Але не верыцца... Гэта можна было вытлумачыць толькі адным: цяпер яна была на значна большай вышыні, чым тады. Мроя паспрабавала прыкінуць, на колькі. Кілямэтар? Магчыма... Значыць, яе, вагою амаль што цэнтнэр, паляўнічы нёс у бясьпечную пячору аж на такую вышыню?! Асілак, нічога не скажаш. А можа, ногі ўсё ж падгіналіся? Мроя міжволі ўсьміхнулася. Варухнулася штосьці накшталт удзячнасьці да дзікуна, але яна яшчэ не ведала ягоных мэтаў.

    Можа ўзяць, ды так і пайсьці? Уніз - не ўгору, уніз яна зможа. Калі не кінецца адразу, дасьць хаця б мінут дзесяць - дзікун не дагоніць. Рэхалёт знайсьці, і з канцамі. Рэхалёт загінуць не мог, ад любога ўдару ён адлётвае, як мячык, чым мацнейшы ўдар, тым далей адскоквае, нават драпіны не застаецца. Рэхалёт і пракорміць, і абароніць. А тут хоць плач - калі ён кінецца на яе, такі магутны, што змог падняць на кілямэтар, тут нікуды не дзенесься, не адаб’есься. Кішэні пустыя... Нічога не маеш. Мроя паляпала сябе на шырокім крыжы, якім крыху ганарылася. Там былі дзьве кішэні, зьлева і справа, несумненна пустыя. І раптам... Раптам яна адчула, што справа ёсьць, ёсьць. Яна баялася расчараваньня, яна баялася назваць у думках, што ёсьць, яна паўтарала толькі: “Нешта ёсьць... Нешта ёсьць...”, потым тузанула маланку, сунула руку... Сапраўды, у задняй правай кішэні ляжаў нагрэты яе шырокім крыжам плоскі, крыху даўжэйшы за далонь, ізноў жа забыты я мінулага года імпульс.

    Гэта мяняла справу. Цяпер яна магла абараніцца. Цяпер ёй не страшныя і дзесяць дзікуноў. А яна ўсё ж такі зусім яшчэ слабая. Хто яго ведае, куды зашчоўкала землятрусам рэхалёт, калі яго знойдзеш. А без рэхалёта самой прыйдзецца ганяцца за дзічынай. А гэта не толькі цяжка, але і амаральна. Адна рэч - есьці мяса, здабытай дзікуном, і другая - здабываць яго самой. Найвышэйшая біялягічная цывілізацыя гэтага не даруе. Калі пойдзе пагалоска, што Мроя забіла хаця б няшчаснага лемінга, зямлянкі паадварочваюцца на дзесяткі год, і яна застанецца адна са сваімі мадэлямі. I што з таго, што няма іншага выйсьця. Зласьлівыя языкі будуць малоць, што выйсьце было, але яна, Мроя, паленавалася шукаць рэхалёт і забіла лемінга.

    Дый ці патрэбна самой шукаць рэхалёт? Хай пашукае дзікун, яму гэта нічога не варта. Усё адно ходзіць сюд-туд. Можа, ён ужо і ведае, дзе машына. Трэба спытацца. Безуважна міма рэхалёта траглядыт не пройдзе.

    Мроя сама сабе не хацела прызнацца, што гэта ўсё адгаворкі, што назад у пячору яе цягне не столькі слабасьць у нагах, але і сіла, што абудзілася ва ўсім астатнім целе. Яна яшчэ раз зірнула на раку і за раку. Сонца хілілася да зямлі, ясна было, што гэтым разам яно ўсё ж нырне за край далягляду, хаця б на гадзіну. Зарэчча здавалася чорным ад ценяў травы. Вецер што біўся аб схіл скалы, прыкметна пасьвяжэў. Мроя тузанула плячыма і палезла ў нару. Калі б не ведала, то ідучы міма і не падумана б, што гэты ход вядзе ў такую прасторную падземную залю. Пачакаўшы хвілінку, пакуль вочы не прывыклі да суцему, Мроя асьцярожна рушыла да таго белага, на якім ляжала. Дзікун варушыў вогнішча, але як толькі пачуў шарканьне яе ступняў, зноў упаў ніца. Мроя апусьцілася, легла на бок, тварам да вогнішча і дзікуна.

    - Наблізься, - загадала яна.

    Паляўнічы не гледзячы хуценька моўчкі падпоўз, так што Мроя магла б дакрануцца яго рукой, потым падняў галаву, быццам спалохаўся, што апынуўся так блізка і адхіснуўся.

    - Чаму ты так баісься?

    - Багіня...

    Голас яго асіп.

    - Кажы.

    - Багіня можа забіць чалавека... калі захоча.

    - Чым?

    - Маланкай.

    - Не бойся. Багіня можа забіць, алё нізавошта багіня не забівае. Багіня забівае толькі ратуючы сваё жыцьцё. І гонар, - дадала яна. Ён павінен ведаць, што заплоціць за гвалт жыцьцём.

    - Ніводзін чалавек ніколі не забіваў багіню. Гэта немагчыма. Багіні забіваюць.

    - Што ты вярзеш? Багіні не забіваюць нават мышэй. Яны харчуюцца бяспамятнымі жывёламі, якіх гадуюць самі.

    - Багіні забіваюць, - упарта дзёўб сваё — траглядыт.

    - Ты гэта бачыў сам?

    - Сам не бачыў. Багіні бываюць рэдка. Але людзі знаходзілі людзей, забітых маланкай.

    - Гэта маланка з неба!

    - Маланку пасылаюць багіні.

    “Няўжо сёстры цішком займаюцца бракан’ерствам?” – падумала Мроя. – Але навошта забіваць дзікіх людзей? Іх жа і есьці нельга. Ну аленя заб’еш, дык зьясі, а гэтага, капрыклад... для чаго?” Ніба што каб не згвалціў? Але наўрад ці памкнецца такі згвалціць багіню”.

    - Калі багіні забіваюць, навошта мяне ратаваў? - спытала яна.

    - Багіня ляжала... Як нежывая... Такая прыгожая, маладая... Най не мог іначай!

    “Маладая, - пасьміхнулася Мроя. - Ці не думае гэты смаркач, што мне васемнаццаць? Што я маладзейшая за яго? Зрэшты, цела маё, бадай што, і пазьней зьявілася, чым ягонае”. Але усё ж чамусьці было прыемна ад камплімэнту.

    - Ці маеш сяброўку? - яна хацела сказаць "самку", але знайшла болей прыдатнае слова, каб не пакрыўдзіць паляўнічага.

    - Не, багіня.

   - Чаму?

    - Перш павінен мужчына загартавацца.

    - Як гэта?

    - Дзьве зімы і два леты жыць адзін, без племя. Калі застанесься жыць, племя дасьць сяброўку.

   - А ты? Прайшоў ужо выпрабаваньне?

   - Най праходзіць яго, о багіня.

    - Хто такі Най?

    - Най перад табой, багіня.

    - І шмат табе засталося блукаць аднаму?

    - Увосень Най паверне да племя.

    - Значыцца, ты ўжо дзьве зімы перазімаваў. Тут?

    - Тут і далей... Там... - Мроя зразумела, што Най паказвае на поўнач.

    - Значыць, адзін палюеш зьвяроў?

    - Най павінен есьці.

    - А якіх? Вось з такімі зубамі, з такім вось носам - палюеш?

    Мроя рукамі паказала маманта.

    - Не, багіня. Мойр сьвяшчэнны зьвер. Мойра чапаць нельга.

    - Чаму?

    - Мойра паслалі ў тундру багіні. Багіні адпомсьцяць за мойра.

    “Бач ты, разумеюць, што мамант зьявіўся не сам сабо;.. Але ж ён зусім не пад аховай. Яго ніхто не ахоўвае, апрача ўласнай моцы”.

    - А калі б не баяўся багінь, здабыў бы мойра?

    - Най не ведае, багіня. Най ніколі не мераўся з мойрам сілай.

    - А які быў самы вялікі зьвер, якога ты перамог?

    - Ты на ім ляжыш, о багіня.

    - Што гэта? - памацала Мроя густую жорсткую поўсьць.

    - Ашкуй, багіня.

    “Ашкуй? - Мроя наморшчыла лоб. - Ашкуй... Ваш Палярны мядзьведзь! Самы вялікі драпежнік сьвету. Вага - да тоны... I ён упаляваў такога зьв?”

    - Няўжо ашкуй сюды заходзіць? - уголас падумала яна. - Гэта ж драпежнік ільдоў.

    - Заходзіць, о багіня. Мусіць, іх у ільдах занадта стала, яды не стае. Па рацэ заходзіць.

    - Узімку? Улетку?

    - І ўзімку, і ўлетку. На мойра палюе, калі трапіцца. Гэта магутны зьвер. І вельмі разумны.

    - Як жа ты яго? Якую ты маеш зброю? Лук? Кап’ё?

    - Выпрабаваньне праходзяць без лука, багіня.

    “Голымі рукамі белага мядзьведзя... Якая сіла... – думала Мроя, разглядваючы бочкападобныя біцэпсы Ная. - Натуральны адбор узмоцнены штучным. Два гады пасярод дзікай прыроды, сярод драпежнікаў, без аніякай зброі. Выжываюць толькі самыя-самыя. І менавіта ім дазваляецца даваць патомства”.

    Пра дзікуноў зямлянкі ведалі мала. Вывучаць іх не дазвалялася, бо гэта азначала б умяшаньне ў жыцьцё прыроды. З паляўнічымі сутыкаліся толькі тады, калі папаўнялі генафонд. Але і гэта дазвалялася не болей за адзін раз у сто год, прытым не адлоўліваючы дзікуноў, а з дапамогай такіх мадэляў, як Ксюша.

    Узводзячы табу нават на самыя простыя кантакты з дзікунамі, зямлянкі дбалі не столькі аб дзікунах, як аб сабе. Дзікія не павінны былі мець ніякага ўяўленьня, як жывуць багіні, чым дасягаецца іх бесьсьмяроткасьць, іначай жанчыны плямёнаў адразу ж захацелі б таго ж, і паляўнічыя, а з імі і крыніца генафонду для зямлянак, зьніклі б. А запас генафонду рана ці позна канчаецца, рана ці позна і яго трэба папаўняць. Зьнікненьне дзікіх азначала б і паступовы заняпад Вялікай біялягічнай цывілізацыі Зямлі.

    Мала было вядома нават і пра паходжаньне плямёнаў. Захаваліся зьвесткі, што і ў дваццатым стагодзьдзі дзікіх не было нідзе. Тады зямляне інтэнсіўна урбанізаваліся, і інтэнсіўна разбураўся традыцыйны побыт нават і тых параўнаўча адсталых народаў, што жылі ў рэзэрвацыях і харчаваліся з прыроды. Ужо праз стагодзьдзе такія народы дагналі ў сваім разьвіцьці тагачасную цывілізацыю і перайшлі на гарадзкі чын жыцьця. Не было дзікіх і ў дваццаць другім, і дваццаць трэцім стагоддзях. Ці былі яны ў дваццаць чацьвёртым - невядома. Тады было не да іх. У дваццаць чацьвёртым стагодзьдзі былі зроблены два эпахальныя адкрыцьці - магчымасьць апладненьня яйцаклеткі яйцаклеткай жа і пераносу інфармацыі, зьмешчанай у мозгу, у другі мозг. Адкрыцьці гэтыя былі зроблены мужчынамі, і першае з іх на пачатку было ўтоена, але вынаходніцтвы, падрыхтаваныя ўсім гістарычным ходам навукі, так ці інакш выныраюць, як іх ні хавай, у тым ці іншым кутку сьвету. З гэтага моманту ў жанчын зьявіўся шанц на бесьсьмяротнасьць. Апладняючы самі сябе, сваёй уласнай яйцаклеткай, яны час ад часу сталі нараджаць уласныя копіі, а калі тыя падрасталі, перапісвалі на іх мозг усё, што мелі ў сваім, такім чынам мяняючы цела, як сукенку. Мужчыны, якія самі сябе, істотна, нараджаць не маглі, паступова сталі выміраць. Але і не кожная жанчына рабілася бесьсьмяротнай. У самім працэсе самаапладненьня было яшчэ шмат няяснага, неадпрацаванага, і асабліва на пачатку былі частыя выпадкі, калі новае быццам бы цела імгненна старэла і болей само сябе не нараджала. На адпрацоўку працэсу пайшло два стагодзьдзі, і калі нарэшце той дасягнуў дасканаласьці, на Зямлі засталося каля мільёна жанчын і ніводнага мужчыны. Гэта было жахліва, бо было зроблена трэцяе адкрыцьцё – што ўзноўленая без мужчынскага фонавага гармону чалавечая плоць з цягам часу выраджаецца, а чаго ўжо зусім нельга - ствараць мадэлі мужчынскага полу, без мужчынскага генафонду. Зямлянкі былі асуджаны на вечнае ўстрыманьне або на натуральнае полавае узбуджэньне. Тут і было зроблена яшчэ адно, выратавальнае адкрыцьцё - аказваецца, у забытых абсягах тайгі і джунгляў, пакуль — зямлянкі змагаліся за бесьсьмяротнасьць, блукалі звычайныя сьмяротныя дзікуны, што білі зьвера, лавілі рыбу, жылі ў пячорах, апраналіся ў шкуры, і, галоўнае, складаліся напалову, а можа і болей, з мужчын.

    Зубейда тады ж высунула гіпотэзу, што гэта нашчадкі дэцывілізаваных асобных мусульманскіх суполак. Бачучы, што мужчынам прыходзіць канец, мусульмане, карыстаючыся ўладай, што тут мужчына меў здавён над жанчынай, прымусілі іх разам з сабой пайсьці у нетры, каб унікнуць зьнікненьня мужчынскіх ліній. Можа, так, а можа, зусім і не. У чалавецтве заўсёды знаходзіліся людзі, што імкнуліся да жыцьця на дзікай прыродзе, ці мала было пустэльнікаў у гісторыі чалавецтва. Але мусульманам было, вядома, прасьцей прымусіць жанчыну адмовіцца ад бесьсьмяроцьця і пайсьці ў нязвычнае, дзікае жыцьцё дзеля працягу мужчынскага роду.

    Вось і гэты Най вельмі падобны на нейкага сярэднеазіята мінулых часоў: чорныя, грубыя, як сьвіная шчаціна валасы, не толькі на галаве, але і на грудзях, жываце, на плячах, як пагоны; вузкаватыя вочы, цьвёрды арліны нос. Ён цярпліва чакаў, пакуль Мроя не загаворыць зноў, аддана гледзячы ў твар. “Які экзэмпляр... Які зайздросны экзэмпляр... Ці трапілася яму Ксюша? Дзе яна ўвогуле, дарэчы? Аказваецца, тут блукаюць ашкуі? Ад ашкуя Ксюша не абароніцца... не...”

    - Ты далёка ходзіш? - парушыла яна нарэшце маўчаньне.

    - На паўдня хады ў той і другі канец, о багіня, - нібыта ўзрадаваўся Най што яна згадала яго.

    - Ты не бачыў нічога дзіўнага... такога, чаго яшчэ не бачыў?

    - Бачыў, о багіня.

    - Што?

    - Яйка!

    - Яйка? - прыўзьнялася Мроя. - Якое?

    - Вялікае-вялікае, о багіня! Най думае, што такое яйка не зьнясе і мойр.

    - Дзе ты яго бачыў?

    - Спачатку яно было блізка. Але потым скацілася.

    - І што?

    - Яно ўпала ў ваду, о багіня!

    - Патанула? Яно не магло патануць! Калі цэлае, яно патануць не магло. Люк закрываецца аўтаматычна і гермэтычна!

    - Яго панесла вадой, о багіня!

    Мроя гупнула кулаком па шкуры, на якой ляжала. Вось няўдача! Рэхалёт зваліўся ў раку і паплыў да мора. Паспрабуй цяпер дагані яго па балоцістым, купінаватым беразе, з перабітымі нагамі! Як шкарлупіна пустога яйка лёгкі, без аніякіх выступаў знадворку, і за падводны корч не зачэпіцца, і перакоціцца праз любую мель.

    Не разумеючы, чым угнявіў багіню, Най зноў прыліп да зямлі.

    - А яшчэ нічога не бачыў незвычайнага? - крыху супакоілася Мроя.

    Най падняў галаву:

    - Нічога.

    - Зусім нічога?

    - Зусім.

    - Ты не бачыў жанчыну, вельмі падобную да мяне?

    - Такой, як ты, багіня, няма нідзе! - пераканана адрэзаў Най. Адну жанчыну я бачыў, але яна зусім не такая, як ты.

    - Чым не такая?

    - Яна з чужога, але такая ж, як жанчыны нашага племя. У яе звычайная скура і апранаецца ў шкуру.

    Мроя зразумела, што яе камбінэзон паляўнічы лічыць за нейкую незвычайную скуру. Значыць, ён напаткаў Ксюшу! Гэта ўжо лепш.

    - Ну і што? - нецярпліва спытала Мроя. - Ты зразумеў, як табе пашанцавала? Спадзяюся, не прайшоў міма?

    - Міма прайсьці я не мог.

    - Спадабалася? Міма такой не пройдзеш.

    - Міма прайсьці было нельга, таму што бераг быў вельмі круты. Каб абысьці яе вогнішча, трэба было або лезьці ў ваду, або караскацца.

    - І ты спыніўся ля вогнішча? Сагрэў рукі і грудзі? Паспытаў яды, якую яна гатуе?

    - Най не меў часу, бо сьпяшаўся, о багіня.

    - Куды сьпяшаўся?

    - Да цябе, о багіня. Ты была ні жывая ні мёртвая, Най баяўся, што прыйдзе ашкуй і зжарэ багіню.

    - І ты зусім не спыніўся? Ні на хвілінку?

    - Першы раз зусім не спыніўся.

    - Ага. Значыць, ты бачыў яе і яшчэ?

    - Бачыў яе і яшчэ, багіня.

    - Спыніўся?

    - Меў болей часу, багіня.

    - А як жа ашкуй?

    - Най знайшоў камень, каб зачыняць пячору. Таму і меў больш часу.

    - Значыць, ты паспытаў яды, якую яна гатуе?

    - Не. Най толькі сагрэў рукі і грудзі.

    - Яна што, не прапанавала табе?

    - Прапанавала, але Най быў не галодны.

    - I болей нічога яна не прапаноўвала табе?

    - Яна сказала, што калі Най застанецца з ёю, яна будзе выконваць усе жаданьні Ная.

    - Ну-ну?

    - Але як Най мог застацца з ёю, калі ў пячоры ляжала багіня, ні жывая, ні мёртвая? Най сказаў: “Ідзі прэч!” І яна пайшла прэч.

    - Куды?

    - Яка пайшла туды, куды паказаў Най, - дзікун махнуў на поўнач. Трэці раз там яе ўжо не было.

    Мроя расчаравана ўздыхнула:

    - Ты дарэмна прагнаў яе. Яна сапраўды выконвала б усе твае жаданьні, і ты атрымаў бы вялікую асалоду.

    Яна заплюшчыла вочы. Як няўдала склалася? Рэхалёт невядома дзе, Ксюша таксама. Пакуль яе знойдзеш, дзікун зьнікне. Ён жа на месцы, мусібыць, не сядзіць. Зжарэ ўсё, што ёсьць на ўчастку, і йдзе далей. Разам з ім шукаць Ксюшу? А што потым? Загадаць, каб... Але ж гэта ўсё такі чалавек, хаця і дзікун. Чалавеку не ўсё загадаеш... Гэта не мадэль. Дый ці жывая яшчэ Ксюша? Кажа ж, блукаюць мядзьведзі. Мядзьведзю Ксюша не дасьць рады.

    Экспэдыцыя правалена. Мэта не дасягнута. Што рабіць? Чакаць. наступнага лета? Але наступным летам можа не атрымацца, калі загіне Ксюша. Другую такую мадэль за год не выгадуеш. Для гэтага трэба самае малое пяць год.

    А які экзэмпляр! Які экзэмпляр! Мець за донара сына ці ўнука, калі атрымаецца не сын, а дачка, такога ўнікума азначала б не мець клопатаў з гэтым не меней як тры стагодзьдзі. Можна было б за бліжэйшы час за абнавіць цалкам увесь парк мадэляў.

    Але калі прыйдзеш праз пяць год сюды з новай Ксюшай, Ная ўжо тут не будзе, вернецца ў племя. Дый ці будзе хто іншы? Іх жа так мала, паляўнічых.

    Маючы донара ад Ная, Мроя, гледзячы на яго, час ад часу згадвала б прыгоду, што зьвяла яе з дзікуном... Такія здараюцца нават не кожнае стагодзьдзе.

    Ох, Ксюша, Ксюша! Выходзіць, ты атрымалася не такой і прывабнай для дзікуна? А здавалася, усё прадумана!

    Ды не. Памылкі няма. Дзікун прагнаў Ксюшу не таму, што чымсьці не спадабалася, а таму, што ў яго пячоры чакала багіня. Ні жывая ні мёртвая, з дзівоснай аранжавай скурай. Як зразумець гэта? Баяўся, каб іншыя багіні не адпомсьцілі, пашкадаваў або... закахаўся? Было такое на Зямлі калісьці...

    Мроя ўважлівей зірнула на Ная. Урэшце, тое, для чаго была прызначана Ксюша, магла і яна, Мроя. Вядома, гэта крыху рызыкоўна, бо негігіенічна, але проста шкада правароніць такі шыкоўны экзэмпляр.

    - Ёсьць яшчэ мяса? - спытала яна са сьмяшком.

    - Ёсьць, о багіня.

    - Сасмажанае?

    - Сасмажанае, о багіня.

    - Дай сюды.

    Най прымчаў важкі дубец, кінуў яго на край шкуры і кінуўся назад да вогнішча, але Мроя яго спыніла:

    - Сядзі тут.

    Яна паціху адкусвала і жавала, гледзячы на паляўнічага, што неспакойна сядзеў за два крокі ад яе, учапіўшыся рукамі ў калені. Цяпло прытухла, у пячоры панаваў паўзмрок, але і ў суцему добра было відаць, як бруіліся мускулы па плечах, па грудзях, лытках выдатна зьлепленага прыродай цела. Мроя была не Зубейдай, але і яна мела каля дзесятка мадэляў для суцяшэньня: рознага росту і целаскладу, для разнастайнасьці, каб не прыядаліся. Такога набору Мроі ставала. Але цяпер, жуючы кавалачкі дзікага мяса, і гледзячы на Ная, Мроя зірнула на гэты набор крыху іначай. Усе гэтыя мадэлі, выведзеныя штучка, з яе уласных яйцаклетак, даводзіліся ёй нібыта штучнымі дзецьмі. Іх штучнасьць ніколі не бянтэжыла Мрою, усе зямлянкі выводзілі сабе мадэлі з уласнага матэрыялу, але цяпер пяшчоты, якія яна атрымлівала ад іх, здаліся ёй нейкімі прэснымі, як мяса, якое яна ела да сёньняшняга дня. Паляўнічы-дзікун - гэта быў мужчына сапраўдны, як сапраўдным было мяса невядомай жывёліны, сьпечанае на вугольлі. Яна падумала, што за ўсе свае васемсот год яна не мела сапраўднага мужчыны, які кахае цябе не таму, што ты кантралюеш ягоны мозг, а таму, што ты закранула ягонае сэрца.

    Вогнішча палыхнула - мабыць, высахлі сыраватыя дровы, якіх наваліў Най. Пахла смалістым дымам. Як і мяса, ён непакоіў кроў. Мроя сама ніколі не распальвала вогнішчаў, не маючы ў іх патрэбы. Грэлася камбінэзонам, гатавала ежу на сонечных элетракрыніцах, а ўночы - на акумулятарах. Вогнішча хавала небясьпеку для прыроды, калі на яго забыцца, нават маленькі агонь нёс сьмерць мурашкам і матылькам. І яна не ведала, якое хваляваньне вее ад вогнішча, як бунтуюць кроў іскры, што ляцяць з яго ў нябыт.

    Па пячоры захадзіў дрыготкі цень паляўнічага. Адтуліна зьлілася са сьцяной: на двары нарэшце настала ноч.

    - Дай руку, - прамовіла Мроя.

    Закаціўшы вочы пад лоб, стаіўшы ад страху дыханьне, Най працягнуў шырокую, мурзатую ад попелу і крыві шырачэзную далонь. Пальцы трымцелі. Мроя ўзяла руку паляўнічага і прыціснула да паўшар’я на правай палове сваіх грудзей. Рука дзікуна тарганулася, каб адхапіцца, але Мроя націснула на яе яшчэ мацней, і яна заціхла.

    - Што ты думаеш пра мяне?

    - Ты прыйшла з неба і пойдзеш на неба, і Най цябе болей ніколі не ўбачыць.

    - Ты будзеш сумаваць?

    - Най памрэ ад суму. Ты мая багіня.

    - А калі б багіня памерла?

    - Най пахаваў бы багіню і сам памёр на яе магіле.

    - Ты ўратаваў мне жыцьцё. Я дам табе асалоду, - зьнясілена прамармытала яна. Вольнай рукой яна зашчаміла замочак камбінэзона і павяла яго ад падбародзьдзя да лона.

*

    Першыя некалькі дзён Най выходзіў з пячоры толькі па дровы. Вярнуўшыся з бярэмам крывых духмяных сукоў, навальваў іх на вугольле і клаўся непадалёк ад Мроі, умільна гледзячы на яе буйнымі чорнымі вачмі. Чыстыя бялкі яго ў прыцемку мігцелі, як зоры.

    Мроя працягвала руху, і тады ён няўклюдна падпаўзаў пад бок, баючыся крануцца першым. Не ён яе, а яна яго брала кожны раз. Толькі ў накатах страсьці, забываючыся, камячыў яе спружыннае цела, якое ад гэтага ўсе праціналася токам.

    У галоўнай праяве каханьня ён быў не вельмі паслухмяны, але не таму, што імкнуўся да сваёй перавагі, а таму, што не заўжды яе разумеў. Мадэлі ўгадвалі кожнае яе жаданьне. Дый і не ўгадвалі - сваімі жаданьнямі яна аддавала ім загады, што йшлі адразу ў мозг. З Наем гэта было немагчыма, непасрэдна над яго мозгам яна не мела ўлады. Яна магла толькі сказаць, хто хоча, але чамусьці было сорам сказаць пра гэта. Калі яна хацела сьцішыцца, адпачыць, ён раптам узрушваўся, даводзячы да непрытомнасьці, калі яна шчыльней прыліпала да яго шарсьцістых грудзей, нечакана вянуў. Але Мроя не аддала б яго і за сто мадэляў, бо ён кахаў яе сам па сабе, а не па яе загадзе.

    Калі яна, насыціўшыся, зьлёгку адштурхвала яго, ён прыніжана адпаўзаў на некалькі крокаў, потым уставаў, ішоў да свайго вогнішча, варушыў яго, падкладваў сучча. Потым лез у кут, дзе на глыбе ільду ў яго ляжала мяса, крэмсаў яго каменным нажом, напорваў на дубец і смажыў. Пах смажаніны разам з пахам дыму абуджалі ва Мроі воўчае жаданьне ірваць і глытаць. Наеўшыся, Мроя адсоўвалася на край шкуры, каб даць месца паляўнічаму.Той  асьцярожна клаўся побач, правым бокам ён усё адно ляжаў на падлозе. Потым ім ставала месца на шкуры.

    Ноч была ці дзень, Мроя лежма вызначала толькі па яркасьці адтуліны. Зрэдку выходзячы з пячоры, не цікавілася, раніца або вечар. Адзінае, што яе непакоіла - вада. У пячоры яе было роўна столькі, каб напіцца, і не болей. Але ж не можа жанчына не мыцца. Мужчына, тым болей дзікун - як сабе хоча, жанчына не можа быць бруднай. Зрэшты, не можа быць, каб Най не мыўся. Ад яго не пахла ні потам, ні больш непрыемным. Мроя спытала, дзе ён бярэ ваду. Най адказаў, што вада цячэ з неба за дваццаць крокаў адсюль. Мроя не адразу зразумела, як гэта вада цячэ з неба. Ад першабытнага жыцьця ў яе запаволілася мысьленьне і рэакцыя на праявы вакольля, яна была ўвесь час быццам спрасоньня. Най ускочыў, гатовы весьці, але Мроя ўжо здагадалася, што гэта вадаспад, а вадаспад за дваццаць крокаў яка пачуе і без чужой дапамогі. Дзіўна было, як яна дагэтуль яго не пачула, зрэдку вылазячы з пячоры. Ёй зусім не хацелася, каб Най бачыў, як яна мыецца, гэта ўсё ж быў чалавек, а не якая-небудзь мадэль НАЙ - нейкая дзіцячая сарамлівасьць прачнулася ў ёй, забытая за васемсот год сярод мадэляў. Вадаспад сапраўды, калі прыслухацца, быў чуцен, а раней яна думала, што гэта пошум ветру. Струмені падалі з вышыні не меншай як пяцьдзесят мэтраў, разьлятаючыся на калючыя пырскі, падобныя цьвёрдасьцю да пясчынак, але Мроя пратрымалася некалькі мінут без камбінэзона пад гэтым ледзяным душам, абмыўшы далонямі грудзі, жывот і сьцёгны. Мусіць, здалёк гэта нагадвала, як у вясёлкавым невадзе б’ецца вялікая белая рыба. Камяні, на якіх яна падскоквала, былі шурпатыя ад бесьперапыннай працы вады.

    Пад падножжам вадаспаду струмені зьліваліся ў шырокі мяккі ручай; адсюль, відаць, Най і браў ваду. Мроя зачэрпнула з яго прыгаршчы і лінула ў твар. У грудзях сьпявала няўрымсьлівая радасьць жыцьця. Напяўшы на мокрае цела камбінэзон, Мроя павярнулася, каб ісьці назад, і ўбачыла кудлатую галаву Ная з-за скалы – падглядваў усё ж! Але яна не ўсердавала і вярнуўшыся ў пячору ні словам не папікнула паляўнічаму за непрыстойную цікаўнасьць.

    Спахмурнела яна толькі тады, як Най, асьцярожна крануўшы пальцам яе голы жывот, сказаў:

    - А скура ў багіні, аказваецца, такая ж, як у той жанчыны, што пекла рыбу...

    Яшчэ не ставала, каб яе параўноўвалі з мадэльлю! Мроя з трэскам ірванула замочак маланкі да падбародзьдзя.

    Але гэта хутка забылася. “Маланка” разыходзілася зноў і зноў, дапускаючы Ная да “такой жа самай” скуры.

    А яшчэ яны размаўлялі. Най, адказваючы на яе пытаньні, патроху расказваў. Мроя неяк іначай ўяўляла сабе паляўнічых. Яна сумнявалася нават, ці захавалі яны мову. Аказалася - захавалі, і не толькі мову. Старэйшыны ведалі і пісьмо. Перадавалася яно з маладзейшых толькі самых разумным і паважаным. Най яшчэ не заслужыў такога гонару. Дасьвечаныя складалі летапіс падзей. Галоўнымі падзеямі былі нараджэньні, вясельлі і сьмерці. Чым і на чым яны пісалі свой летапіс - Мроя забыла спытацца.

    У племі Ная было чатыры па сто мужчын. База племя, як зразумела Мроя, знаходзілася недзе за тры тысячы кілямэтраў ад пячоры. Увогуле плямёнаў было мала. Най амаль не сустракаў у вандроўках падобных да сябе.

    Чатырыста мужчын на мільён зямлянак. Ёй усё ж такі добра пашанцавала, думала Мроя, замілавана гледзячы на свайго дзікуна.

    Аднойчы Най абвясьціў, што скончылася мяса, і ён пойдзе яго здабываць. Мроя засталася ў пячоры адна. Рабіць не было чаго. Пакуль меліся дровы, яна падтрымлівала агеньчык, потым іх не стала. Мроя шукаць не пайшла. У камбінэзоне яна не стыла, а смажыць не было чаго. І яна легла на шкуру, перажываючы нанова ўсё, што здарылася за апошнія два тыдні: сьмерць і ўваскрэсеньне, страх перад Наем і каханьне да яго. Яна цяпер не ведала нават, як разьвітаецца з ім - разьвітаецца, мусібыць, назаўсёды, бо паляўнічы - шыпулька ў тайзе, другі раз яго не сустрэнеш, не знойдзеш... Можа, дамовіцца, каб праз год ці два прыйшоў сюды яшчэ раз? Але навошта яму. У племі ён атрымае “сяброўку”, самку, якую павінен карміць і абараняць. Думка аб гэтай “сяброўцы” была для Мроі чамусьці невыноснай.

    Най вярнуўся недзе пра суткі. Спачатку з адтуліны вылез вялізны горны баран з гнутымі рагамі - Мроя аж перапудзілася, думаючы, што зьвер лезе па яе душу, але як толькі баран аказаўся ў пячоры ўвесь, сьледам зьявіўся і Най. Гэта ён штурхаў барана перад сабой, адразу паказваючы, што прыйшоў не з пустым. Пакуль ён каменным нажом разьбіраў здобыч, крэмсаў на кавалкі мяса і націнаў яго на ражны, потым хадзіў па дровы, выкрасаў агонь, раздзьмухваў вогнішча, Мроя ледзь не зайшлася ад голаду. Але ўсё ўрэшце стала добра, і яна насыцілася не толькі мясам. Праўда, паляўнічы быў нейкі вялы, і сам да яе не сьпяшаўся, зноў, як першы раз, прыходзілася цягнуць яго да сябе. Зрэшты, што ж тут было дзіўнага: чалавек цэлыя суткі гойсаў па гарах, высочваў здобыч, нейкім чынам яе паляваў без аніякай зброі - можа, гнаўся за ёю, потым нёс барана да пячоры, і ўсё гэта нічога не ядучы. Ляжаць не ядучы было, вядома, лягчэй... Мроя пашкадавала свайго дзікуна і па першым часе не надта вязалася да яго.

    Дні за тры баран быў зьедзены, і Най зноў выправіўся па мяса. Гэтым разам ён праблукаў яшчэ даўжэй. У дадатак увесь дзень церусіў дождж, і Мроя зусім засумавала, бо не магла хаця б прайсьціся каля пячоры. Яна спаліла ўсе дровы, што нарыхтаваў паляўнічы, а пасьля таго загарнулася ў шкуру і так чакала Ная, бо галодную камбінэзон грэў не надта што. Але калі Най прыйшоў, яе пакуты скончыліся не адразу, бо спачатку Най вельмі доўга шукаў дроў - відаць, прыйшлося далёка па іх хадзіць, бо блізка ад пячоры яны ўсе спалілі, потым доўга іх, вільготныя, распальваў, а калі Мроя, стукаючы зубамі, заўважыла, што нейкі сёньня ён няўклюдны, Най стрымана сказаў, што жанчыны яго племя самі зьбіраюць дровы і сушаць іх, пакуль паляўнічы шукае здобыч, і самі ж распальваюць вогнішча яшчэ да прыходу паляўнічага, каб яму не мерзнуць яшчэ і ў пячоры. Гэта быў безумоўна намёк, каб Мроя наступным разам назапашвала дроў, пакуль ён палюе. Мроя зрабіла выгляд, што не зразумела. Распаліўшы вогнішча, Най пачаў гэтак жа няўклюдна разьбіраць аленя, якога прынёс, Мроя сказала, што неабавязкова пластаваць жывёліну ўсю, дастаткова адрэзаць нагу і так падсмажыць, а рэштку можна прывесьці да ладу пасьля. На гэта Най адгукнуўся тым, што жанчыны яго племя самі займаюцца здобыччу, якую прыносіць паляўнічы, а паляўнічы ў гэты час адпачывае. Мроя ўскіпела і спыталася, а што яшчэ робяць жанчыны яго племя. Тады Най уважліва азірнуўся вакол сябе і сказаў, што жанчыны яго племя яшчэ прыбіраюць пячору, бо непрыгожа, калі па ўсёй падлозе валяюцца косткі. Яшчэ яны вырабляюць шкуры зьвяроў, якіх здабывае паляўнічы, потым робяць з іх адзеньне... Пры гэтым ён, быццам незнарок, тыцнуў рукой у шкуру барана, што ўжо пасьпела засохнуць і цяпер стаяла калом у куце. Мроя узвысіла голас і прама спыталася ў дзікуна, ці не прымае яе за жанчыну ягонага племя і ці не хоча, каб яна, багіня, таксама рабіла тое ж? Най спалохана адказаў, што не, ён зусім не думаў пра гэта, што ён, вядома, будзе рабіць усё сам, нават вырабляць шкуры... Але Мроя адчула ў ягоных словах няшчырасьць.

    Каб Мроя не галадавала, наступным разам Най пайшоў на паляваньне, калі ад аленя яшчэ заставаўся ладны кус. Перад тым, як пайсьці, ён нацягаў у пячору цэлую капу ламачча. Але цяпер ён бадзяўся аж трое сутак, і Мроя пасьпела выдаткаваць усе дровы. З мясам жа выйшла так, што яна не магла даць яму рады каменным нажом - не ставала цярпеньня, і смажыла на агні вялізны кавалак цалкам, а потым адрывала зьверху печаныя месцы, пакуль не дабіралася да сырога. Пры гэтым яка перамазалася ў попеле і вугольлі, як чорт, ды яшчэ вада рабілася ўсе халаднейшай, і ўвогуле халадзела, адмыць адною вадою гэта было немагчыма, і яна падумала, ці не час паварочваць аглоблі, гэта значыць, вяртацца дадому, здаецца, тое, чаго хацела, яна ўжо дасягла... Але ёй хацелася ўпэўніцца ў гэтым, бо цыкл мог парушыцца і па іншай прычыне, напрыклад, з-за ўсяго, што перажыла... Але яна хітрыла перад сабой, ёй не хацелася так хутка траціць свайго паляўнічага, яго жалезных абдымкаў і шалёнага запалу.

    Каб сагрэцца і за адным разам прынесьці прыемнасьць паляўнічаму, Мроя вырашыла назьбіраць дроў – усё адно рабіць не было чаго. Але дровы, аказалася, не валяюцца - бяры ў бярэмя і нясі: такія вакол былі даўно падчышчаныя, заставаліся толькі тыя, што стаялі на карані. Іх трэба было неяк карчаваць або ламаць... Мроя хутка пераканалася, што такі занятак не для яе. Абадраныя рукі нічым не перавяжаш, усё засталося ў рэхалёце, а не перавязаўшы, рызыкуеш схапіць заражэньне крыві. Тады - канец... Ды і ўвогуле, ці яе гэта справа? Гэта занятак для мадэляў, для дзікуна. І яна зноў загарнулася ў шкуру. Было не тое каб халодна, але няўтульна. Куды лепш у рэхалёце! А колькі ў ім самага неабходнага, без чаго, як без рук! Як было б добра, калі б рэхалёт стаяў перад пячорай! Тады яна магла б праводзіць Ная на паляваньне і нават падказваць яму, дзе здабыча. Сама яна, зразумела, паляваць не можа, не мае маральнага права. А падказаць - гэта зусім іншае. Тады Наю не прыйшлося б цягацца днямі, і больш часу заставалася б на каханьне... А колькі дзівосаў яна магла б паказаць Наю, каб запамятаў на ўсё жыцьцё... Мроя не думала, што гэта ўжо было б умяшаньнем у запаветны сьвет прыроды.

    Калі нарэшце Най вярнуўся, Мроя сказала, каб наступным разам ён пашукаў яйка. Пасьля гэтага ён зьнік на цэлы тыдзень. Мроя ўся аж знэрвавалася, палохаючыся ці не загінуў. Сама яна ўжо была зусім здаровая і думала толькі пра Ная, ніправошта іншае яна не хацела думаць. І вось ён зноў прынёс аленя, але быў нібыта не той, Мроя адразу заўважыла гэта: ці то разгублены, ці то аглушаны, то не адразу адказваў, то ўсьміхаўся без прычыны, сваім думкам, і ўсё рабіў не як раней, не так старана, і не лавіў яе кожнае слова.

    - Ты знайшоў яйка? - спытала Мроя, не дачакаўшыся, калі ён скажа сам, і думаючы, што не знайшоў - з таго і такі.

    - Знайшоў, о багіня.

    - Знайшоў?! Дзе? Далёка?

    - Яго злавіла ў вадзе жанчына, якая пячэ рыбу, і выцягнула на бераг.

    - Ну-у? Вось гэта падарунак!

    А яна ўжо і думаць кінула пра Ксюшу! Заўважыла, злавіла, выцягнула на бераг... Усё ж такі біямадэлі куды дасканалейшыя,чым электронныя. Робат, што дзейнічае строга па зададзенай праграме, ніколі б гэткага не зрабіў.

    Падвойная ўдача! І Ксюша адшукалася, і рэхалёт.

    - Далёка прыйшлося табе ісьці?

    - Яна была там жа, дзе і раней, о багіня!

    - Там жа? Дзіўна.

    Выходзіць, Ксюша, выконваючы загад Ная, спачатку пайшла “прэч” а потым вярнулася. Зрэшты, а як жа інакш? Загад Ная дзейнічаў толькі да таго часу, пакуль Ксюша памятала пра яго. Потым яна пра мужчыну забылася, і зноў увайшоў у сілу загад Мроі - сядзець на беразе, пекчы рыбу і чакаць мужчыну. Але чаму Най, расказваючы пра Ксюшу, быццам бы хавае вочы?

    - Спадзяюся, ты болей не паслаў яе прэч?

    - Не, багіня. Ты ж сказала, што я тады зрабіў гэта дарэмна. Ты сказала вельмі правільна, о багіня.

    - Правільна? - паднялася на локці Мроя. - Што ты гэтым хочаш сказаць? Най.

    - Я не стаў яе праганяць, яна выконвала ўсе мае жаданьні, і Най атрымаў вялікую асалоду.

    Усё паплыло перад вачмі Мроі. Най, яе Най, якога яна так чакала аж тыдзень, якога з жахам ужо хавала ў думках, тым часам “атрымліваў асалоду” ад іншай! У яе пералапіла дыханьне. Змагаючыся з задухай, Мроя з такой сілай уцягнула ў лёгкія дым, што зайшлася ў калючым, бесьперапынным кашлі. Сьлёзы пырскалі з вачэй на рукі, якімі яна закрывала твар. Най падскочыў бліжэй, але не ведаючы, чым дапамагчы, не кранаўся, адно працягваў рукі.

    Мроя авалодала сабой, сурова зірнула на Ная. Той. адхіснуўся, перасеў далей. Быў ён такі спалоханы, што няварты ні нянавісьці, ні нават злосьці. Урэшце, Мроя ж сама была вінавата, сама яго навуськала на Ксюшу. Але ці ж магла яна тады ведаць, што Най спатрэбіцца ёй самой. Але няўжо ён яе зусім не кахае, што мог здрадзіць з мадэльлю? Няўжо яна такая непрывабная, што толькі адышоўшыся, ад яе, мужчына ўжо шукае іншую? Раптам яе азарыла.

    - У мужчын вашага племя бывае па некалькі сябровак?

    - Калі ў жанчын памірае або гіне муж, яе бярэ іншы, бо іначай ёй будзе вельмі цяжка.

    - Так я думала. Мусульмане! І вялікія ў вас гарэмы?

    - Што гэтае такое, о багіня?

    - Колькі з адным мужчынам жыве болей за ўсіх жанчын?

    - У правадыра шэсьць жонак. Болей ніхто не мае.

    - І што, яны жывуць з правадыром усе разам?

    - Не. Кожная з іх жыве сваім домам і не вельмі блізка, бо лепш паляваць там, дзе меней людзей. А правадыр наведвае іх па чарзе.

    “Значыць, для яго гэта ніякая не здрада... Калі яму сказаць пра здраду, ён толькі зьдзівіцца. Для яго гэта нармальна: дзьве жанчыны жывуць “не вельмі блізка” адна ад адной, а ён будзе нас “наведваць”. Але ці мала як ён глядзіць на такія рэчы... Важнейшае, як гляджу на гэта я”.

    Розумам Мроя разумела, што ёй зноў пашанцавала, што на пару з Ксюшай яна з большай гарантыяй атрымае донара ў першым пакаленьні, што, нарэшце, калі Ксюша зацяжарыць хлопчыкам, то ёй, Мроі, і ўвогуле раджаць будзе неабавязкова, а не раджаць прыемней,чым раджаць. Але яна не магла дапусьціць і думкі, што будзе дзяліць з Ксюшай Ная.

    Ксюша была атрымана з яйцаклеткі яе ранейшага цела, аплодненай ягонай жа яйцаклеткай. Ад сёньняшняга цела Мроі яна адрозьнівалася толькі тым, што цела Мроі было вынашана ва ўлоньні ранейшага цела і народжана, як спрадвеку жанчыны нараджалі дзяцей, а Ксюша была аплодненая і выгадавана да “нараджэньня” у тэрмастаце, дзе з дапамогай геннай інжынэрыі ёй надаваліся тыя якасьці, якімі яна і валодала цяпер. Такім чынам, Ксюша была, можна сказаць, роднай сястрой яе ранейшага цела і роднай дачкой яе васьмісотгадовага розуму. Але нікога за ўсё сваё жыцьцё не ненавідзела Мроя так, як цяпер Ксюшу.

    Нянавісьць гэтая перакідвалася і на Ная, што мог вось так пайсьці і сысьціся з жанчынай, што трапілася першай, калі яго чакала яна, Мроя. Але ён малады і дурны, і Мроя ж спэцыяльна гадавала Ксюшу для таго, каб яна спакушала такіх, як най. Мроя пакутліва вырашала, ці займацца ёй цяпер з Наем тым, чым займалася раней. З аднаго боку, есьці Ксюшыны аб’едкі... З другога, адмовіцца ад паляўнічага, якіх усяго чатырыста на мільён зямлянак... Ад такога магутнага і нястомнага і пакорлівага і якога яна... кахае... і яго так доўга не было...

    - Ідзі сюды, - строга сказала Мроя.

    Потым яна яшчэ некалькі хвілін ляжала нерухома наўзнак і думала, думала.

    Што цяпер рабіць? Скончыцца мяса - зноў пойдзе на паляваньне. Іначай нельга, есьці трэба. Дык дзе гарантыя, што не пойдзе зноў да “другой жанчыны”? Ісьці з ім самой? Але ж гэта сьмешна... Дый ці ўгоніцца яна за ім? Глядзіш, яшчэ нагу дзе-небудзь зноў зламае, скачучы, а то і дзьве - яны ж не зажылі яшчэ, як сьлед, а таблетак Мэрыных больш няма...

    Не, гэта лухта. Трэба растлумачыць Наю, што калі да яго мае ласку багіня, то не сьлед яму валаводзіцца з мадэляй...   Трэба ўбіць гэта яму ў галаву!..

    - Най, - прамовіла яна, - ты не павінен болей хадзіць да той жанчыны.

    - Чаму, о багіня? - зьдзіўлена спытаў Най.

    - Таму, што яна зусім не жанчына.

    - Не жанчына?

    - Так, так. Табе здаецца толькі, што гэта жанчына. Гэта толькі бачнасьць жанчыны.

    - А хто ж яка такая, багіня?

   - Я ж кажу табе - бачкасць. Яе ніхто не нараджаў. Яна нарадзілася з вядра вады, разумееш?

    - А! Старыя расказваюць, што адна багіня нарадзілася з марской пены...

    - Гэта казкі! Ніводная багіня не нараджалася з пены.

    - Мудрацы кажуць, яе звалі Афрадзіта...

    - Усё адно казкі! Не было ніякай Афрадыты!

    Як доўга жызе гэты міт! - мільганула ў яе галаве. - У таежных нетрах, сярод дзікуноў... Нават імя памятаюць. Ці не таму, што ён такі прыгожы?”

    - У жанчыны, якая пячэ рыбу, - замест гэтага сказала яна, -зусім няма розуму. Разумееш? Вось чаму яна не жанчына. Не чалавек! Яна не можа жыць сваім розумам, разумееш?

    Най падумаў.

    - Багіня памыляецца, - нерашуча аспрэчыў ён. - Яна мае розум. Злавіць рыбу патрэбен розум. Сьпячы яе таксама патрэбен. Ні воўк, ні мядзьведзь не змогуць сьпячы рыбу.

    - Што яшчэ?

    - Яна робіць усё, як жанчыны нашага племя. Чакаючы мужа, яна не сядзіць на месцы, а вакол шукае здабычу, якую можа здабыць. Зьбірае дровы, распальвае вогнішча. Выконвае ўсе жаданьні мужа. Так робяць усе жанчыны нашага племя. І іх у племені не жанчынамі не лічаць.

    - “Племя, племя”! Я сама яе выгадавала ў вядры вады, разумееш?

   - Багіня можа ў вядры вады выгадаваць чалавека. На тое яна багіня. Іначай яна б не была багіняй.

    - Шмат ты ведаеш! Досыць! Замаўчы!

    Зьбянтэжаны Най адсунуўся. “Не, яго не пераканаеш...- думала Мроя. - Сапраўды, як ён адмовіцца ад жанчыны, якая выконвае ўсе яго жаданьні. Ідэал дзікуна... Яму можна толькі забараніць”.

    - З сёньняшняга дня ты не будзеш хадзіць на поўнач, - цьвёрда кінула яна. - Ты не будзеш хадзіць уніз па цячэньні ракі.

    - О багіня! Чаму?

    - Таму што я так хачу.

    - Толькі там, о багіня, блукаюць алені! У горах іх няма!

    - Знойдзеш што іншае. Ты ж прыносіў барана.

    - Іх так мала, о багіня! І такія спрытныя!

    - Пры гэтым ты абавязаны вяртацца ў той жа дзень да заходу сонца. Я не магу начаваць тут адна!!!

    - Най прамармытаў штосьці спалоханае.

    - I памятай: я - багіня. Я не пайду за табой, але я буду ўвесь час ведаць, дзе ты. На тое я багіня!

    Най на гэта нічым не азваўся і зусім скурчыўся. Бачачы, што перагнула дугу, Мроя паспрабавала суцешыць яго пяшчотамі, але прыгнечанасьць паляўнічага не мінала. Раніцай Най сказаў:

    - О багіня, калі ты дазваляеш паляваць толькі да вечара, тады Най не будзе чакаць, пакуль скончыцца мяса. Най пойдзе зараз жа, і заўтра пойдзе зноў, і так кожны дзень, бо ты дазваляеш хадзіць толькі недалёка, а недалёка здабычы вельмі мала, і адзін дзень Най прыйдзе з баранам, а другі з пустымі рукамі.

    - Ідзі, - літасьціва адпусьціла Мроя.

    Сапраўды, увечары ён не прынёс нічога. Але Мрою гэта толькі ўсьцешыла: значыць, ён не хадзіў уніз па рацэ. А мяса яшчэ было дастаткова.

    - Ты ніколі не расказваеш, як палюеш, - сказала яна за вячэрай. - Раскажы.

    - О багіня, калі здабычы няма, няма чаго і расказваць. Прытым багіня сама ведае, дзе быў Най і бачыў

    - Я ведаю, дзе ты быў, а што бачыў не ведаю. Бо я бачу адсюль толькі цябе, а не тое, што ты бачыш. Сустракаў зьвера?

    - Сустракаў, але...

    Най прамаўляў неяк баязьліва, раз-пораз пазіраючы на яе. “Саромеецца, што не здабыў, - вырашыла Мроя. - Паляўнічы павінен быць заўсёды са здабычай...”

    - Най пайшоў уверх па рацэ, - сказаў Най і зноў кінуў позірк. - Уверх, - паўтарыў ён. Мроя слухала. - Потым на тым беразе я ўбачыў статак ласёў. Дарослыя з малымі, - зноў позірк. - Най падумаў, што зможа здабыць маладога, таму пераплыў раку. Але пакуль Най пераплываў, ласі ўцяклі. Тады на гэтым беразе Най убачыў статак кабаргі. І зноў пераплыў раку. Але кабаргі ўцяклі...

    “Ці гэта мне блюзьніцца, ці ён правярае мяне, ці сапраўды я ведаю ўвесь час, дзе ён, - трывожна падумала Мроя. - Няўжо ён сьвядома ілжэ, каб мяне праверыць? Двойчы раку пераплыў... Чаму ён на гэта націскае? А можа, мне здаецца?”

    - А што далей?

    - Далей, о багіня, Наю прыйшлося ісьці назад, бо набліжаўся заход сонца.

    - Значыць, ты двойчы пераплыў раку, - як умову задачы, уголас паўтарыла яна. - А чаму твае штаны сухія?

    - Най здымаў іх, калі пераплываў. Най заўсёды так робіць.

    Най прыкметна павесялеў, стаў усьміхацца. Мроя зразумела, што зрабіла памылку, спрабуючы па штанах вызначыць, пераплываў ён раку ці не. Яна ж, як багіня, павінна ведаць гэта і без штаноў! Што, калі ён на самой справе хадзіў не ўверх, а ўніз? Не, на гэта сёньня ён бы не адважыўся. А заўтра, зразумеўшы, што Мроя не такая і відушчая, можа пайсьці. О божухна, ну чаму гэта не мадэль? Мадэль ніколі не схітруе, не зманіць...

    Назаўтра, калі Най зноў выправіўся на паляваньне, Мроя праз некалькі хвілін выскачыла з пячоры, каб паглядзець, куды ён пайшоў: на поўдзень або поўнач. Але бясшумных крокаў паляўнічага ўжо не было чуваць.

    Пасьля заходу сонца Най прывалок лася. Такая здабыча Мроі не казала нічога, дзе быў Най. Барана - яна разумела - ён мог упаляваць толькі на поўначы, аленя - толькі на поўдні. А лася? Лось, бадай што, можа быць усюды. Але гэтым разам Мроя не стала распытваць Ная, каб незнарок самой не трапіць у пастку. У яе быў спосаб праверыць Ная, ці меў ён іншую жанчыну. Спосаб гэты быў пушчаны ў ход і супакоіў Мрою: не можа быць, думала яна, каб яго стала на такое пасьля мадэлі... А назаўтра, калі Най зноў зьнік, яна, устаўшы са шкуры, агледзела на ёй некалькі рыбных лускавінак.

    Адкуль яны ўпалі - з валасоў паляўнічага, яго цела або адзеньня? Як бы там ні было, прынесьці іх мог толькі Най і толькі ад Ксюшы, бо рыбу не лавіў - яму і не было чым лавіць. Значыцца, здагадаўшыся, што Мроя толькі бярэ яго на понт, кажучы, што ўвесь час ведае, дзе ён, - ён ходзіць да Ксюшы, а зьвера здабывае калі трапіцца па дарозе. Выходзіць, цяпер ён здраджвае ёй сьвядома!..

    Увесь дзень Мроя правалялася на шкуры, не сыходзячы з пячоры, і нават нічога не ела, вогнішча не падкладвала, і тое патухла. У другой палове дня завуркатаў гром, забліскала маланка, якую Мроя час ад часу бачыла і праз уваход у пячору. Бесьперапынна хвастаў чорны дождж. З карніза над уваходам лілася суцэльная паласа вады; не распадаючыся на струменьчыкі, яна стаяла старчма на ўваходзе, як на невысокім уступе ў спакойнай рэчцы. Часам Мроі рабілася шкада свайго дзікуна: ён жа хадзіў, лічы, голы, без шапкі, без кашулі, і дрэў няма вакол такіх, пад якімі можна было б схавацца - хіба што ў іншую пячору, але ж пячоры не на кожным кроку... Але тут жа прыходзіла і злая радасьць: так яму і трэба... Бліжэй да вечара зьявілася думка: што, калі ён, спаслаўшыся потым на дождж, сёньня зусім не прыйдзе? А тым часам пад Ксюшынай шкурай... Але ён прыйшоў.

    Добра было бачна, як ён скалеў. На грудзях у шэрсьці блішчэлі кроплі, з валасоў і натазьнікаў цурчэла вада. З надзеяй кінуўся ў кут, дзе ўжо выстыла вогнішча, дзьмухнуў на попел, але, зразумела, дарма. Наламаў галінак, стаў высякаць агонь. Але рукі трэсьліся, і іскра не выскоквала. А калі задыміла крыху, струмень з валасоў патушыў зачатак агню. Мроя падхапілася, падскочыла, вырвала з кішэні імпульс, націснула кнопку:

    - Вось як трэба!

    Кучка галінак узьвілася полымем, як жмут валасоў.

    Най зірнуў з жахам на Мрою і грымнуўся ніцма, да яе ног:

    - Не карай! Не карай, о багіня!

    - А! Разумееш, што вінаваты! Дзе быў?

    - На паляваньні! На паляваньні, багіня!

    - Чаму з пустымі рукамі?

    - Дождж! Дождж разагнаў зьвера!

    - Адкуль учора луску прыёс?

    Най маўчаў... Маўчаў... А Мроя, здаецца, гатова была паверыць любой мане.

    - Калі ты зноў пойдзеш да жанчыны, якая пячэ рыбу, я яе зьнішчу! Разумееш? Зьнішчу! Маланкай! Той самай, якой запаліла агонь!

    Най не варушыўся... Мроя падклала сучча ў цяпельца: яна сама, настыла не менш за Ная. Бачучы, што ён па-ранейшаму не ўстае, сама пачала смажыць мяса. Калі яно крыху падгарэла, як любіла сама, штурханула нагой у плячо, сказала лагодна:

    - Еш.

    Най пакорліва сеў, узяў ражон і пачаў паціху есьці, дрыжучы ўсім целам... Мроя зьмякчылася і каб ён не так баяўся, адышлася, легла на шкуру.

    - Спалохаўся?

    Най хітнуў галавой, гледзячы ўбок.

    - Не бойся. Багіні людзей не забіваюць. Цябе я не крану. Зразумеў? Цябе я не крану.

    Най ізноў хітнуў гадавой.

    - Іншая рэч - тая жанчына. Яна мая. Я сама яе стварыла. І магу зьнішчыць. Маю права. Зьнішчыць за тое, што яна цябе кахае. Калі ты шкадуеш яе, не хадзі да яе. Зразумеў?

    - А... - раскрыў рот Най і змоўк.

    - Кажы, кажы, - супакоіла Мроя.

    - А багіня можа зрабіць сабе яшчэ адну такую, а гэту пакінуць Наю?

    - Што?! Я бачу, ты нічога не зразумеў! Заўтра я сама з табой пайду на паляваньне!!!

    Калі назаўтра Мроя пасьля шалёнай начы прачнулася, Ная ў пячоры не было.

    Мроя чакала яго двое сутак, пакуль не ўпэўнілася, што ён болей не прыйдзе.

    Яна магла б чакаць і болей, бо мяса яшчэ было, але не стала. У ёй булькатала ярасьць.

    Па бязладна нагрувашчаных землятрусам камянях яна спусьцілася да ракі і пайшла ўніз, уважліва азіраючы навакольле.

    Час ад часу круты бераг саштурхваў яе ў ваду, і Мроя плыла пакуль ён зноў не рабіўся спадзістым. Плыла, амаль не варушачы рукамі - плынь сама несла яе. Плыла, не адчуваючы холаду струменяў.

    Гадзіны праз дзьве, тры скалы адбегліся ад ракі. Пацягнулася нізкая, купінаватая тундра. Камары шалёнай сьцяной таўкліся за тры метры ад Мроі. Бліжэй да яе іх не падпускаў камбінэзон.

    У адным месцы Мроя, стаміўшыся, легла на тундру, пасярод белага мора пушыцы - запалярнага дзьмухаўца. Паўсфэра гнюсу над ёй ператварала неба ў нейкую шэра-блакітную тканіну, накшталт кісейнага полага. Мроя ляжала, цяжка дыхала і думала, што дарэмна не ўзяла на дарогу кавалак мяса. Ягада марошка, што трапіла пад руку, была зусім яшчэ чырвонай, ёй далёка было да сьпеласьці, і мроя не стала яе есьці.

    Яшчэ праз гадзіну на другім беразе яна здалёк убачыла другое сонцы – на зямлі. Яна адразу здагадалася, што гэта яе рэхалёт, што адбівае промні сапраўднага сонца. Нагледзела месца, дзе той бераг быў ніжэйшы, каб не караскацца на яго, і пераплыла. Набліжаючыся да рэхалёта, напаткала вогнішча, даўно астылае. Непадалёк у яме агледзела безьліч рыбных галоў і хрыбтоў. Акуратная Ксюша не раскідвала кухонныя адкіды.

    Але самой яе не было. Яе кудысьці зьвёў Най, схаваў. Ён думае, што можа схаваць. Вось, ён, бунт супроць бога. Колькі іх было, такіх бунтароў у гісторыі чалавецтва, што ляноту бога прымалі за няздольнасьць пакараць. Колькі іх, нарабіўшы грашкоў і пераканаўшы сябе, што бог не бачыць, раз ён не карае за тыя грашкі, рабілі і злачынствы. Але бог час ад часу усё ж прачынаецца, каб караць, бо іначай на зямлі стане больш, чым добрых спраў, злачынства. Не гнявіце бога, блюзьнеры. Не рабіце яму асабістай крыўды. Асабліва, калі бог - жанчына.

    Мроя падышла да рэхалёта і пагладзіла бок. Шчоўкнуў люк. Забралася ў машыну. Усё было ў парадку.

    З-пад панэлі дастала прамакутнік - такі ж, які згубіла пад час землятрусу. Што там робіць Ксюша? Ці жывая яна?

    Жывая. Не 0. 7/5. Гэта азначае - Ксюша сядзіць на кукішках. Паглядзім, чын займаецца. Так. Тэмпэратура грудзей - 50°. Такая можа быць выклікана толькі знадворным цяплом. Значыць, сядзіць перад вогнішчам. У такой позе або грэюцца, або смажаць.

    Так... 12/2. Ксюша есьць. Харчуецца. Цьвёрдай справай: даводзіцца працаваць зубамі. Добра працаваць. Значыць, Ксюша есьць мяса. Рыба ж мякчэйшая...

    Сама Ксюша мяса не здабывае. Значыць, яе корміць паляўнічы. Як карміў Мрою. Мроя заскрыгатала зубамі... Страшэнна захацелася есьці. Кінула індыкатар, дастала тубу з мясным булёнам. Высмактала ўсю, скруціла пальцамі тубу. Цэлы месяц не прымала вадкай ежы! Мяса, вада - і нічога болей. Як жывая засталася?

    Цяпер на мясную дыету перайшла Ксюша. Ану, чым яна займаецца пасьля яды? Ці яшчэ жарэ, аб’ядала?

    Мроя падняла прамакутнік, націснула... На зеленавата-срабрыстай паверхні ўспыхнула: 57.

    Мроя сьціснула ў кулаку і раздушыла б індыкатар - добра, што востры кут упіўся ў далонь і прымусіў яе разьняць пальцы. Індыкатар быў яшчэ патрэбны, ламаць яго было рана.

    57... 57... 57... Гэтыя лічбы зьзялі, здавалася, бясконца. Няўжо так увогуле бывае? Вось, нарэшце, 1. Гэта значыць, Ксюша проста ляжыць, адпачывае. Не болей за дзьве мінуты. І зноў: 57... 57...

    Так. Дзе яна?

    Мроя пераключыла індыкатар на адлегласьць. 48, кірунак - поўдзень. Ого! Сорак восем кілямэтраў. Мабыць, дзікун думае, што завёў сваю “пасію” так далёка, што багіня не знойдзе.

    Памыляесься, галубок! Знойдзе і пакарае цябе самай страшнай карай, адабраўшы “сяброўку” і не даўшы сябе наўзамен.

    24... Рэхалёт імчаў па прамой над крывой, выгінастай стужкай, перасякаючы лукі. Яны гэтага не маглі - ідучы берагам, паўтаралі ўсе крывуліны. Для іх 48 - не 48, а можа, поўных 96. Дарэмна ногі білі.

    22... Недзе тут пячора, у якой Мроя спазнала найвялікшае шчасьце каханьня і найвялікшую ганьбу - здраду каханага. Дзе? Знайшла б цяпер ці не?

    18... Сіняя стужка паўзла ўгору. Мроя ведала, што яна лілася з гары, але ёй усё адно здавалася, што рака імкнецца туды ж, куды і яна, звужаючыся, як лязо кінжала.

    17... 16... 17... Чаму зноў 17? 18... Ага. Мабыць, ужо не наперадзе, а ў баку. Так і ёсьць. Кірунак - усход.

    Мроя павярнула рэхалёт. Праз хвіліну ўнізе паказалася яшчэ болей пакручастая рака, дакладней, рачулка, якую яна прапусьціла - доплыў той, над якой яна ляцела спачатку. Гэта па ёй Най павёў Ксюшу высока ў горы.

    Тут, бадай што, Мроя пешкі не прашла б. Ручаіна цякла між стромых “шчок”, глыбока ўрэзаная ў пароды. Па берагах - камянь на камяні, валун на валуне, А там, дзе нібыта раўней - Мроя ведала: неасьцярожную нагу падсьцерагае абвал друзу. Ступіш - і ў бездань, як з ледзяной горкі, і няма за што зачапіцца, і разам з табой - дробнае, але страшнае ў руху сваім каменьне...

    Але дзікун не ўлічыў, што ёй не абавязкова хадзіць па каменях. Яна багіня і можа лунаць над зямлёю.

    10... 8... Няўжо і тут, на самой рабрыне хрыбта, ёсьць пячоры? Іх жа месца ўнізе, бо вымываюцца вадой, што цячэ зьверху. Ці дзікун з мадэляй раскашуюць пад адкрытым небам?

    Ага, вось яно што! Пад’ём канчаецца, пачынаецца доўгі схіл. Ля падножжа яго - іншая, амаль такая ж, што і за сьпінай, рака. Яны дзесь там, каля падножжа.

    2... 1... Далей лік пайшоў на сотні мэтраў. Мроя спыніла рэхалёт у паветры і стала ўзірацца, дзе б магла быць пячора. Але ўвесь схіл зарос чазеніяй. Уваход хаваўся ў кустоўі. Прыйшлося зноў весьці машыну па індыкатары.

    Унізе праплыла роўная пляцоўка, аблямаваная валунамі. Мроя вярнулася да яе, пасадзіла машыну. Не магла ж яка заляцець у пячору на рэхалёце.

    Выскачыла, раскрыла далонь з індыкатарам. Да Ксюшы заставалася восемдзесят мэтраў. Кінулася, сюды, туды. Нарэшце, знайшла напрамак, пры якім лік мэтраў памяншаўся. Прадзіраючыся праз кустоўе, ссыпаючы друз са схілу нецярплівымі нагамі, прасьвідравала семдзесят мэтраў. Заставалася дзесяць.Прыпынілася, каб адсапціся. За чатыры мэтры ад яе зеўраў уваход у пячору. Астатнія шэсьць мэтраў да Ксюшы цягнуліся, значыцца, у пячоры. Уваход знадворку быў прыкрыты каменем, які, аднак, не даставаў і да паловы вышыні.

    Мроі зрабілася страшна, што яна можа ўвайсьці ў пячору падчас стану 57. Гэтага б яна не перажыла. Пераключыла індыкатар. Ксюша сядзела на кукішках, ля вогнішча. Гэта можна было цярпець. Мроя адкінула нагой камень і ступіла ў сутонь пячоры.

    Пасярод ляжаў Най, шырока расхінуўшы рукі. Але Мроі было брыдка глядзець на яго, і яна пачала шукаць вачмі Ксюшу. Загарнуўшыся ў шкуру, Ксюша сядзела перад агнём, смажучы мяса. Якое шчасьце, падумала Мроя, што яна не згубіла шкуру, іначай знайсьці яе было б немагчыма.

    - Ксюша, - сказала Мроя, - да мяне.

    Ксюша павярнулася і... адхіснулася! Гэтага не магло быць: Ксюша не выканала загаду! Шкура ўпала з плеч, агаліўшы шыкоўнае, абцякальнае цела.

    - Да мяне! - паўтарыла злосна Мроя.

    - Ксюша кінулася да Ная.

    Мроіны вочы заслала хмара гневу. Дрыжучы, ірванула з кішэні імпульс.

    - Малю, о багіня... Малю! Не кранай яе!

    Тут толькі Мроя ўбачыла, што Най засланяе Ксюшу. Усім сваім, такім магутным, такім жаданым для Мроі целам.

    - Ты казала, мяне не кранеш... Не кранай і яе!

    - Асьляпляльная маланка вырвалася з рукі багіні, працяўшы абодва целы, пайшла ў дно пячоры.

*

    Мроя штурхнула плятформу з рэхалётам, і тая засьлізгала ў прызначанае ёй гняздо ангара. Бясшумна ўпала канарэечнага колеру керамічная заслона.

    Мроя пайшла абходам па сваёй гаспадарцы.

    Цяжкімі крокамі злачынцы ўступіла ў агразавод.

    Тут усё было напоена водарам кветак, пладоў і сьцяблін. На ўсіх дваццаці паверхах плошчаю у гектар буяла расьліннасьць. Верхнія, бліжэй да сонца, займалі сады - цытрусавыя, бананавыя, абрыкосавыя. Трохі ніжэй сьпелі пузатыя ананасы. Пад імі разьмяшчалася бахча. З пятнаццатага да адзінаццатага паверха налівалася сокам гародніка. Ніжнія дзесяць паверхаў займалі злакі.

    Будынак быў доўгі і вузкі, дзякуючы чаму ўвесь прасьвечваўся сонцам. Калі ж расьлінам не ставала сонечнай радыяцыі або цяпла, уключаліся дадатковыя асьвятляльнікі і калярыфэры. Туды: дзе глеба падсыхала, давалася вада, дзе яна бяднела - угнаеньні. За ўсім гэтым сачыла аўтаматыка. Некалькі мадэляў працавалі толькі на самых адказных пунктах: загрузцы у бункер угнаеньняў, на сьвідравіне, што пампавала чысьцюткую артэзіянскую ваду, і на ўстаноўцы па яе дыстыляцыі.

    Мроя праехалася па паверхах зьнізу ўверх і з тарца ў тарэц з усходу на захад. Нішто не выклікала непакою, яна магла б адсутнічаць і яшчэ месяц. Непадуладны выбрыкам надвор’я, агразавод вырабляў духмяную прадукцыю. На дваццатым паверсе мадэлі здымалі дасьпелыя лімоны; на частцы дрэўцаў яны толькі завязваліся, частка толькі яшчэ зацьвітала. Так было зроблена для таго, каб сьвежыя лімоны, якія асабліва любіла Мроя, былі круглы год. На шаснаццатым было поўна вясёленькіх кавуноў, гатовых на стол. На дзесятым дасьпявала пшаніца, дні праз два яе можна было жаць. Ураджай, прыкінула Мроя, звычайны: 120-130 цэнтнэраў. Хопіць...

    Аграгмах карміў не толькі Мрою і яе мадэлі, ён даваў яшчэ і добрую падкормку жывёле. Між іншым, пуняў у Мроі не было: усё яе быдла хадзіла ўзімку па лугах з падагрэвам... Сьнег на гэтых лугах раставаў адразу, як толькі падаў - тэмпэратура зямлі на паверхні ніколі не была меншай за дзесяць градусаў.

    З энэргіяй Мроя не мела клопатаў: ёй забясьпечвалі дваццаць сонечных электрастанцый, вынесеных на аэрастатах у стратасфэру –туды, дзе ніколі ні бывае аблокаў. З зямлёй яны былі зьвязаны лёгкімі  кабэлямі са звышправоднага штучнага матэрыялу.

    Такія энэргетычныя сыстэмы былі, магчыма, найвыдатнейшым вынаходніцтвам зямлянак. Цеплавыя электрастанцыі выкінулі на сьметнік цывілізацыі. Тое ж самае - і экалягічныя, але небясьпечныя АЭС. На зямлі трубы перасталі капціць неба. У паветры рэзка паменшылася доля вуглекіслаты і пылу. На зямлі не стала шахт і кар’ераў, нафта прасочвалася на паверхню цяпер толькі сама сабой, і ў гэтым не было жаху. Мора сонечнай энэргіі дазволіла выплаўляць мэталі з руд непасрэдна, без вугалю. Зямля вярнулася ў часы маленства, калі чалавек не псаваў ёй здароўе. За дзьвесьце-трыста год узнавіліся першабытныя пушчы, зарасьлі спачатку жорсткай травой, а потым і дрэвамі пустыні. Паміж рэдкімі асадамі зямлянак блукалі статкі і зграі зьвяроў што ў дваццатым стагодзьдзі заносіліся ў “Чырвоную кнігу”.

    Так, шат чаго было знойдзена і прадумана зямлянкамі дзякуючы іх несьмяротнасьці. Несьмяротнасьць дала той выйгрыш, што адпала неабходнасьць узнаўленьня чалавечага вопыту з пакаленьня ў пакаленьне. Раней чалавек дваццаць год рос, прыблізна трыццаць працаваў, а потым дажываў свой век у слабасьці і бясьсільлі. Пры гэтым з тых трыццаці, што жыў актыўным і працаздольным жыцьцём, ён прыблізна палову выдаткаваў на тое, каб спасьцігнуць вопыт папярэдніх дасьледцаў. Такім чынам, на разьвіцьцё навукі ён траціў толькі нязначную частку жыцьця. І так - кожнае новае пакаленьне. Прагрэс рухаўся чарапашым крокам.

    Несьмяротныя зямлянкі былі заўжды на пярэднім краі прагрэсу, бо папярэдні вопыт навукі быў іх уласным вопытам. Таму і значна меншай колькасьцю дасьледцаў яны дамагаліся большага, чым калісь шматмільённая армія навукі.

    Так шмат чаго было вынайдзена і адкрыта зямлянкамі з тых часоў, як яны сталі несьмяротнымі... Толькі ў космас кінулі лятаць, бо гэта было занадта рызыкоўна. Рызыкаваць несьмяротным жыцьцём... для чаго? Каб даведвацца, што ёсьць на іншых плянэтах? А ці не лепш рабіць сваю больш прыемнай?

    Мроя не стала глядзець статкі, лябараторыі, майстэрні і іншае. Пасьпеецца. Трэба было заняцца сабой. Яна пайшла ў пакоі.

    Нешматлікія мадэлі, што завіхаліся ў садзе, віталі яе радаснымі воклічамі - так было ім укладзена ў галовы. Мроя ў адказ нахіляла без звычайнай усьмешкі галаву.

    Усё тут ішло, як заведзена, і доўга б яшчэ ішло, калі б нават яна і загінула. Пакуль не хапіліся б тыя ж Зубейда, Мэры, што яе няма, не наладзілі ўсяземны пошук. Вядома б, знайшлі. А потым сталі рашаць, што рабіць з яе гаспадаркай. Кінулі б лёсы, каму з іх узнаўляць агульную колькасьць зямлянак на 1 /адну/ асобу...

    Мроя перацепнула плячмі.

    Мэдыцынскі куток, як звычайна, сустрэў прахалодай і дэзінфэкцыйным ветрыкам, што здзьмухнуў з адзеньня і цела мікробы. Быў куток невялікі. Мадэляў Мроя амаль не лячыла, адно для экспэрымэнту. Усё адно яны не маглі быць несьмяротнымі. Галоўнае ў іх лячэньні было прафіляктыка. Мадэль не павінна была хварэць. Калі ж здараўся няшчасны выпадак, Мроя іх без болю усыпляла.

    Мроя распранулася ўся, села ў крэсла перад вялікім электронным мозгам і націснула клявіш. машына мякка загула, па целе нібыта пабеглі, пакусваючы, мурашы. Са шчыліны на панэлі папаўзла папяровая стужка. Мроя пачакала, пакуль яна спыніцца, і адарвала.

    Выразным прыгожым шрыфтам на паперы было надрукавана:

    “Ваша здароўе выдатнае. Пульс, ціск, кровазварот, дыханьне - норма. Вы чакаеце дзіця на першым месяцы цяжарнасьці. Да родаў супрацьпаказаньняў няма. Віншуем”.

    Цяжарная... Зрэшты, у гэтым сумненьняў было мала.

    - Які пол і генатып зародка? - уголас спытала яна.

    Электронны мозг зноў выдаў паперку:

    “Для вызначэньня полу і генатыпу зародка просім кроплю крыві”.

    Мроя паклала руку туды, дзе была нарысавана далонь з рассунутымі пальцамі. З панэлі вылез хабаток з кончыкам таўшчынёй у камарыны нос, сагнуўся, па-камарынаму ўпіўся ў мезенец. Прайшла мінута. Хабаток уцягнуўся назад у панэль. Са шчыліны папаўзла інфармацыйная стужка:

    “Пол мужчынскі. Раса эўрапеоідная з 10-працэнтным дамешкам мангалоіднай і 5-працэнтным нэгроіднай. Парамэтры цалкам сфармаванага арганізму: прыблізны рост - 195 сантымэтраў, прыблізная вага - 120 кіляграмаў, полавая патэнцыя неабмежаваная, ад 8 да 90 год. Верагодная працягласьць жыцьця - 115 год. Валасы чорныя. Вочы сьветла-карыя. Вос тыпу “рымскі”. Вусны тоўстыя. Расьліннасьць багатая, у тым ліку на грудзях, жываце і плячах”.

    “Абсалютна нічога майго!” - мільганула ў галаве Мроі.

    - Дзякуй! - сказала яна і ўстала. Мэханічна, не думаючы аб гэтым, напяла штаны і куртку – камбэнізон яна зьняла яшчэ ў рэхалёце. Дзьверы мякка адчыніліся і выпусьцілі яе, дыхнуўшы ў плечы дэзінфэкцыйным паветрам.

    “У спальню... спальню... Спаць...”

    Па вітых сходах паднялася на два паверхі, потым - ліфтам – у вежу, на дзесяты яе паверх. Тут і была шкляная спальня Мроі. Яе ніхто тут не мог патрывожыць, сама ж яна з такой вышыні бачыла ўсё, што рабілася на яе ўладаньнях.

    На ніжэйшых паверхах вежы, кожны ў сваім ізаляваным, жылі спальныя мадэлі. Праўда, у пакоях час яны марнавалі мала. Іх галоўным заняткам была загартоўка цела. На спартыўных пляцоўках яны бясконца гулялі то ў футбол, то баскетбол, то хакей, то мотабол - ва ўсе мужчынскія гульні, прыдуманыя чалавецтвам. Па сваім відэафонам Мроя магла назіраць за гэтымі гульнямі і вызначаць, хто з яе суцяшальнікаў ў самай добрай форме, ці прэста больш падабаецца сёньня. Пасьля гэтага з бранзалета, намертва замацаванага на запясьці, у абранага ёй чуўся званок, які азначаў, што Мроя кліча менавіта яго.

    Сёньня Мроя пра іх і не згадала, не да іх было. “Спаць... спаць...” - гаварыла яна сябе, распранаючыся дагала. Яна заўсёды так спала, без аніякай адзежы, каб сон быў больш глыбокі. Зямлянкі надавалі сну асаблівае значэньне. Без поўнага сну не можа быць поўнага здароўя. Мозг павінен адпачываць - такія былі аксіёмы, выказаныя, ніхто не памятаў, кім. Сапраўды, перагружаны ўражаньнямі за шмат стагоддзяў мозг патрабаваў адпачынку. Мроя не толькі спала голая, але і не накрывалася нічым. Аўтаматыка строга сачыла, каб у спальні тэмпэратура паветра была 19 градусаў, а колькасьць адмоўных ёнаў перавышала дадатныя на 10 працэнтаў.

    Мроя легла на туга нацягнутую прасьціну, абадзьмутую ённым ветрам. Электронны ложак чуйна ўвагнуўся пад тымі часткамі цела, што выпіналіся, і падняўся там, дзе між ім і Мрояй засталася пустата. Такім чынам Мроя легла як на ваду, не адчуваючы ўласнай немалой вагі. Яка не магла адлежаць у сьне ні руку, ні нагу, ні што іншае, бо ложак чуйна сачыў за ўсімі яе рухамі і тут жа карэктаваў сябе. Звычайна Мроя не прачыналася аж да таго часу, як ложак сам не будзіў яе мэлядычным сьпевам. Але сёньня ёй не спалася, нягледзячы на воўчую стому. Мабыць, затузала электроніку, круцячыся, як карась на патэльні. Не спала і не магла зразумець, што не дае спаць, што перашкаджае, пакуль не дайшло, што не дае і перашкаджае яе ўласнае цела, з якім яна не ведала, што рабіць. Яно насіла ў сабе тое, дзеля чаго Мроя і выпраўлялася ў экспэдыцыю, рызыкавала, як выявілася, жыцьцём, прычым гэтае “тое” было найвышэйшага гатунку, аб лепшым немагчыма было і марыць; але гэтае цела песьціла здрадніка, давала яму асалоду.

    Была і яшчэ адна прычына задумацца. Усё ж такі яна забіла чалавека. Хай сабе дзікага, але чалавека. Вядома, гэтага ніхто не бачыў. Але калі ў яе гаспадарцы зямлянкі агледзяць такога незвычайнага донара, які меў нарадзіцца, яны адразу кінуцца той жа дарогай. І - знойдуць... Не заўтра, можа, і не пасьлязаўтра, можа, праз сотні год. Але калі труп, не згрызуць дзікія зьвяры, шкілеты ў клімаце запаляр’я дачакаюцца сьледчых. Дарма яна не закапала трупы. Але яна не магла б гэтага зрабіць... І вось, калі іх знойдуць, гэтыя два шкілеты абавязкова зьвяжуць з Мрояй. Тады - астракізм на стагодзьдзі, адзінота пасярод мадэляў, з якімі не абмяняесься ні думкамі ні плёткамі. Што гэта будзе за жыцьцё?

    Калі ж донар не народзіцца, ніхто ніколі не давядзе, што яна мела сувязь з дзікуном. Тады забойства дзікуна можна вытлумачыць як хочаш. У тым ліку і тым, што дзікун, насыціўшыся Ксюшай, паспрабаваў згвалціць яе, Мрою. Не магла ж яна аддацца дзікуну. А Ксюша трапіла пад імпульс выпадкова...

    Так, так ён зрабіў спробу згвалціць яе, Мрою. Яму здалося мала мадэлі, дзікун паквапіўся на багіню. Яны ж не бачаць розьніцы, дзікуны, паміж багіняй і мадэльлю. Для іх і тая, і другая - самка. Хай берагуцца зямлянкі з дзікунамі. Побач з імі знаходзіцца небясьпечна.

    А можа, напляваць на ўсе плёткі, перасуды, на ўсеагульную пагарду і захаваць дзіця? Падумаеш, астракізм. Падумаеш, забіла. Ці яна першая? Най казаў - багіні забіваюць. Дарма не стаў бы казаць. Завошта забіваць - прызнаюцца? Наўрад. А яна гатова прызнацца. Яе зьняважылі як жанчыну, і любая іншая жанчына павінна яе зразумець.

    Але як нараджаць ад таго, хто зьняважыў?..

    Мроя ўстала – ложак з палёгкай віскнуў. Падышла да галяграфічнага люстра, у якім бачыла сябе з усіх бакоў. Цела яшчэ не пачало расплывацца, як бывае пры цяжарнасьці. Выдатнае цела. Яно магло б служыць яшчэ пяцьдзесят год і нарадзіць не адно сябе падобнае, як дзьве кроплі вады. Мроя сагнула рукі ў локцях, прысела, устала. Нішто не замінала гэтым рухам, пераломаў як не было. Але яно хавала памяць пра здрадніка і насуперак мозгу зноў прагнула гэтага дзікуна. І Мроя ведала, што ніводзін з яе спальных мадэляў, якія подзьвігі ён не ўчыняў бы на хакейным лёдзе, цяпер яе не задаволіць. Гэта значыць - пакута на пяцьдзесят год.

    Мроя накінула на плечы халат і ступіла да ліфта. Той паслужліва расчыніў дзьверцы, адкінуў ад сьценкі канапку.

    Але Мроя, наляжаўшыся, засталася стаяць. Ліфт без штуршка паімчаў туды, куды яна загадала ў думках - на пяты ніжні паверх, гэта значыць, пяты, калі лічыць уніз ад узроўню зямлі.

    Тут гадавалася не чарговае цела, народжанае тым, якое ёй служыла цяпер. Увогуле зямлянкі гадавалі звычайна не адно, а некалькі целаў адначасова, нараджаючы іх прыблізна праз дзесяць год. Целам можна было карыстацца у якасьці плоднага год да пяцідзесяці, значыць, адначасова зямлянка магла мець да чатырох целаў, гатовых у любы момант да ўспрыняцьця памяці. Выбіралі для трансплянтацыі памяці большай часткай целы, што ўступалі ў пару сталасьці, якія адразу маглі нараджаць самі і якім у той жа час было яшчэ далёка да полавага і біялягічнага завяданьня. Але магло быць і так, што перавага аддавалася болей старому целу - гэта залежала ад здароўя іх і здольнасьці да апладненьня ўласнай яйцаклеткай - у самаапладненьні было яшчэ шмат няяснага, не ўсе атрыманыя копіі былі здатнымі да яго. Як бы там ні было, а хаця б адно запасное цела зямлянка павінна была мець абавязкова, бо жыцьцё поўнае рызыкі, копія магла патрабавацца ў любы момант – калі, напрыклад, у выніку аварыі цела, якое служыла мозгу, страчвала рукі-ногі або захворвала на што-небудзь невылечнае - напрыклад, рак... З такім целам зямлянкі не важдаліся і неадкладна мянялі яго.

    Тое цела, якое карысталася Мроя зараз, было яшчэ зусім маладое і нараджала толькі аднойчы. Мроя ніколі не думала, што так хутка прыйдзецца яго мяняць, Добра, што ёсьць на што.

    Мроя націснула клявіш электроннага мозгу і запытала парамэтры копіі.

    “Копія M1-20. Узрост 9 год 10 месяцаў. Рост 162. Вага 45. Полавае высьпяваньне - на пачатку працэсу. Генатып нармальны. Здольнасьць да самаўзнаўленьня - не ўстаноўленая. Разумовае разьвіцьцё – 0,01”, - паведаміў кампутар.

    Мроя села ў крэсла, шчоўкнула выключальнікам на падлакотніку. У той жа момант сьцяны, да якой яна сядзела тварам, нібы не стала, і пакой, у якім яна была, злучыўся з іншым пакоем. Гэта запаліўся вялізны, на ўсю сьцяку галя-экран. Пасярод пакоя, які ён паказваў, на падлозе сваволіла дзяўчынка-падлетак. Яна то кулдыкалася праз галаву, то станавілася на рукі і хадзіла на іх з кута ў кут. Калі гэта ёй надакучыла, дзяўчынка легла і, падабраўшы з падлогі ляльку, пачала ўзірацца ёй у твар. Потым, замычэўшы, кінула прэч. Зрабіла “мосьцік”, выгнуўшы ў гору жывот...

    Так, гэта было яшчэ вельмі нясьпелае цела. У фізычным сэнсе, зразумела. Разумовага разьвіцьця для копіі і не патрабавалася. 0,01 - гэта было якраз тое, - што трэба. Калі б замест 0,01 было хаця б 0,2, гэта быў бы ўжо разумны чалавек са сваёй біяграфіяй мозгу, такі мозг перад трансплянтацыяй давялося б сьпісаць, гэта значыць, сьпісаць асобу, а гэта амаральна. Для таго, каб копія выпадкова не зрабілася асобай, яна і гадавалася ўсе дзесяць год у сутарэньні, у голых сьценах, сярод не жывых мадэляў, а мэханічных робатаў, якія копію кармілі, апраналі, стрыглі, мылі, не даючы звыш таго абсалютна ніякай інфармацыі. Мозг яе заставаўся чыстым, як нясьпісаны аркуш паперы.

    І яшчэ адно не магло не рупіць: нявырашанасьць, ці здольная копія да самаапладненьня. Калі, на гэтай копіі жыцьцё несьмяротнай Мроі

    І яшчэ адно не магло не рупіць: нявырашанасьць, ці здольная копія да самаапладненьня. Калі, на гэтай копіі жыцьцё несьмяротнай Мроі перасячэцца.

    Дык што ж, чакаць? І жыць з целам, што ўвесь час прагне забітага дзікуна? Памятае яго кожнаю клеткай, кожнай жылкай? Здрадніка, што памяняў яе на мадэль!..

    - Копію М1-20 - сюды, - сказала Мроя.

    Пакуль загад ішоў па сыстэме сувязі, Мроя глядзела на сваё будучае цела - першы плод дваццатага, таго, што спазнала дзікуна. Дзяўчынка, высалапіўшы язык, палезла да столі па канаце. Вокамгненна дабралася, пляснула далоньню па кафлі, з пяцімэтровай вышыні скочыла ўніз. Зноў схапілася за канат і пабегла з яўным намерам пагойдацца. Але тут у пакой увайшоў робат, паклаў на плячук плястыкавую руку. Паказаў ка дзьверы. Дзяўчынка павярнулася да дзьвярэй. Вочы яе радасна пыхнулі. Мроя яе зразумела. Колькі марыла, мусіць, без слоў, якіх не ведала, М1-20 аб сьвеце, што адсякалі ад яе гэтыя дзьверы! І вось - ідзі, яны адчынены!

    Пакой апусьцеў. Мроя не стала сачыць, як робат вядзе М1-20 па калідорах. Яна сядзела і чакала.

    Перш увайшоў робат, уважліва вывучыў памяшканьне.

    - М1-20 - сюды, - паказала Мроя на крэсла насупроць сябе.

    Робат увёў дзяўчынку і пасадзіў. Тая забоўтала нагамі.

    - Увага, - сказала Мроя амаль спакойна. - Увага. Трансплянтацыя мозгу з копіі М4-19 на М1-20.

    Электронны мозг засьвяціўся лямпачкамі, загуў. Папаўзла стужка Мроя ведала, што на ёй напісана. Але адарвала і прачытала:

    “Для дакладнасьці выкананьня просім прадубляваць каманду”.

    - Увага, - паўтарыла Мроя. - Увага. Трансплянтацыя мозгу з копіі М4-19 на копію М1-20.

    Гэтым разам голас яе зусім не дрыжаў.

    Сутарэньне глуха вохнула двойчы. Гэта адна за другой на свае гнёзды апусьціліся бэтонныя покрыўкі. Цяпер у палацы Мроі ніхто - ні чалавек, ні мадэль - не змог бы апусьціцца ніжэй першага паверха.

    У калідорах справа і зьлева загрымела. Гэта, высунуўшыся са сьцен, перакрывалі іх жалезныя заслоны.

    - Увага. Увага. Трансплянтацыя мозгу з М14-19 на М1-20, - адчаканіла Мроя, не чакаючы, пакуль электронны мозг не папросіць яе зноў сказаць гэтае заклінаньне.

    Цяпер яна сама ўжо нічога не змагла б зьмяніць.

    Копія М1-20 раптам абвяла. Раскінулася па крэсьле і зьвесіла рукі. Мроя так хутка не здалася. Яка яшчэ адчувала, як робат прышпільвае яе да сьпінкі мяккімі повязямі, як на лоб кладзецца халаднаваты абруч. Потым заснула і яна.

    Ачуўшыся, яна ўбачыла перш-наперш у крэсьле насупроць сябе сваё былое цела. Яно яшчэ спала. Твар яго быў пусты; ні маршчын, ні ўсьмешкі, гладкі, і нерухомы, як у лялькі.

    Мроя падняла руку, каб працерці вочы. Рука была нязвычна шырокай, бо нязвычна вузкім было запясьце. Да гэтай рукі прыйдзецца прывыкаць. Як і да другой. Як і да ног, да ўсяго. Прывыкаць да таго, што расьцеш. Як даўно яна не расла! Васемсот год!..

    - Трансплянтацыя пасьпяхова завершаная, - урачыста, голасам абвясьціў электронны мозг.

    А грэшнае цела, якога пазбавілася толькі што Мроя, усё спала, і спала. Яно нібыта адсыпалася за ўсе бяссоньне апошняга месяца.

    - М4-19 у блёк нумар 55 на вечнае захаваньне, - нейкім пісклявым голасам загадала Мроя. Вось, і голас яшчэ дзіцячы.

    Робат паціху раскатурхаў былое цела Мроі. Яно ўстала, бяссэнсна азірнулася. Робат узяў яго пад локаць і павеў. Цела схілілася галавой на плячук робата. Яно ішло і спала.

    Мроя ўключыла галя-экран, каб глядзець, як яно ідзе ў апошні шлях. Гэта было першае цела, з якім яна расставалася так рана.

    Загулі заслоны ў калідорах, вяртаючыся назад, у нішы. Як чорная пашча, расчыніліся дзьверы ліфта. Робат і М4-19 ўвайшлі ў ліфт. Мроя пераключыла экран. На самым ніжнім паверсе сутарэньня дзьверцы ліфта разявіліся зноў. М4-19 па-ранейшаму спала. Робат, абняўшы за пас, амаль што нёс яго. Што ж, можа, так яно і лепш. Мроя ўжо не адчувала да гэтага цела такой літасьці. Усё ж такі яно верна служала ёй і давала асалоду.

    “Блёк № 55”, - засьвяцілася над дзьвярыма.

    Робат завёў М4-19 у блёк, паклаў у шкляны саркафаг, апусьціў века. Замацаваў шрубамі. Адкрыў на трубе вэнтыль.

    У празрыстую скрыню пайшла блакітная вадкасьць - ахалоджаны азот.

    Мроя змахнула з веек няпрошаную сьлязу. Сагнула рукі ў локцях, прысела, устала. Маладыя мускулы скарачаліся без намаганьняў. Захацелася кулдыкацца на падлозе, караскацца на канаце да столі.

    Працягвалася бесьсьмяротнае, бясконцае жыцьцё.

    *

    17 студзеня 1986 – 29 траўня 1989.

                             Якуцк

 

 

    Іван Антонавіч Ласкоў нарадзіўся 19 чэрвеня 1941 года ў абласным горадзе Гомель Беларускай ССР ў сям’і рабочага. Бацька, Ласкавы Антон Іванавіч, украінец з Палтаўшчыны, які уцёк адтуль у 1933 годзе ў Гомель, ратуючыся ад галадамору, працаваў на гомельскай цукеркавай фабрыцы “Спартак”, у чэрвені 1941 году пайшоў на фронт і прапаў без зьвестак. Маці, Юлія Апанасаўна, якая нарадзілася ў былой Мінскай губэрні і да вайны працавала тэлеграфісткай у Гомелі, неўзабаве з маленькім дзіцем пераехала да сваякоў ў вёску Беразякі Краснапольскага раёну Магілёўскай вобласьці, дзе працавала у калгасе, памерла ў 1963 годзе. З Беразякоў, у якіх жыў да 1952 года, Ваня Ласкоў дасылаў свае допісы ў піянэрскія газэты, пачаў спрабаваць сябе ў паэзіі. З 1953 года Ласкоў выхоўваўся ў Магілёўскім спэцыяльным дзіцячым доме. Пасьля заканчэньня з залатым мэдалём сярэдняй школы, ён у 1958 годзе паступіў на хімічны факультэт Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэта, а ў 1966 годзе на аддзяленьне перакладу ў Літаратурны інстытут імя М. Горкага ў Маскве, які скончыў у 1971 годзе з чырвоным дыплёмам. Ад 1971 года па 1978 год працаваў у аддзеле лістоў, потым загадчыкам аддзела рабочай моладзі рэдакцыі газэты “Молодежь Якутии”, старшым рэдактарам аддзела масава-палітычнай літаратуры Якуцкага кніжнага выдавецтва (1972-1977). З 1977 году ён старшы літаратурны рэдактар часопіса “Полярная звезда”; у 1993 г. загадвае аддзелам крытыкі і навукі. Узнагароджаны Ганаровай Граматай Прэзыдыюму Вярхоўнага Савета ЯАССР. Сябра СП СССР з 1973 г. Памёр пры загадкавых абставінах 29 чэрвеня 1994 г. у прыгарадзе Якуцка.

    Юстына Ленская,

    Койданава

 

 

    З далёкай будучыні пры дапамозе машыны часу пасылаюць у наша стагодзьдзе маладога гісторыка Сьвіта. Ён мае права толькі назіраць за жыцьцём, любое ўмяшаньне ў падзеі можа мець непрадказальныя вынікі для патомкаў Але Сьвіт бачыць, што з балькона сёмага паверха вось-вось зваліцца дзіця, і бяжыць ратаваць яго. Вучоныя, калегі Сьвіта, спыняюць час, каб растлумачыць яму, што ён не павінен так рабіць, што гэта сьмяртэльна небясьпечна для яго: продак Сьвіта трапіць пад колы аўтамабіля, за рулём якога будзе нашчадак хлопчыка. І калі Сьвіт выратуе дзіця, яго самога ў той жа момант проста не стане. І ўсё ж, калі часу дазваляюць бегчы далей, Сьвіт кідаецца да балькона і ратуе хлопчыка.

    Такім навукова-фантастычным эпізодам пачынаецца раман Івана Антонавіча Ласкова “Арцём Дабрэнька” [“Чорт ведае што”]. Эпізод не мае дачыненьня да сюжэта рамана, ён патрэбен для раскрыцьця характару галоўнага героя — Арцёма Іванавіча Дабрэнькі, сьціплага супрацоўніка краязнаўчага музэя ў сыбірскім горадзе. Арцём Іванавіч мае сваю таямніцу ад сям’і і сяброў: па начах ён піша фантастычныя апавяданьні. Едучы на рачным трамваі праз Лену, каб пашукаць у тайзе грыбоў, ён радуецца, што рэдактар газэты абяцаў апавяданьне надрукаваць, і думае, што скажуць знаёмыя, ці здагадаюцца яны, што ён у апавяданьні зашыфраваў сваё ўласнае прозьвішча. Сьвіт — добры, ласкавы...

    “Арцём Дабрэнька” — раман вострасюжэтны, дэтэктыўны не аўтабіяграфічны і ўсё ж... Як часта ва ўнутраных маналёгах Дабрэнькі чуецца голас самога Ласкова! Ды і ў прозьвішчах абодвух герояў аўтар зашыфраваў сваё. Ласкавы — такое сапраўднае прозьвішча Івана Антонавіча, і зьмяніў ён яго, ужо будучы дарослым, калі пачаў друкаваць вершы. Палічыў, што прозьвішча Ласкавы для паэта — гэта неяк занадта...

    Іван Антонавіч нарадзіўся ў 1941 годзе. Яго бацька, украінец Антон Ласкавы, не вярнуўся з вайны. Маці адна гадавала двух сыноў у час акупацыі, у галодныя пасьляваенныя гады. У вёсцы на Магілёўшчыне, дзе жыла сям’я, не было дзесяцігодкі, а Іван вылучаўся выключнымі здольнасьцямі, і знаёмыя ўгаварылі маці аддаць яго ў Магілёўскі дзіцячы дом, каб ён змог закончыць школу і крыху падкарміцца.

    У такіх умовах рос будучы пісьменьнік, чалавек, незвычайную эрудыцыю і высокую культуру якога адзначаюць усе, хто з ім сутыкаўся.

    Пасьля школы былі хімічны факультэт БДУ, літаратурны інстытут у Маскве, больш дваццаці гадоў жыцьця ў Якуцку і гарачая мара пра вяртаньне ў Беларусь. У час апошняга прыезду ў Мінск у 1991 годзе ён ужо нават дамовіўся аб працы ва унівэрсытэце, але што да жыльля, яму маглі прапанаваць толькі маленькі пакойчык у інтэрнаце. А Ласкоў жа меў сям’ю — жонку, якуцкую пісьменьніцу Валянціну Гаўрыльеву, і двух сыноў, Андрэя і Максіма.

    Праблема здавалася яму невырашальнай, мучыла ўвесь час. А тут яшчэ страціў працу. І яшчэ супраць яго ўзьнялася кампанія ў якуцкай прэсе, бо ў сваіх вострых крытычных артыкулах закрануў нейчыя інтарэсы. Вось і здарыўся інсульт, калі аднойчы паехаў у тайгу за Лену пашукаць грыбоў.

    Сьмерць Ласкова была раптоўнай, нечаканай, і ўсё ж ён нібы прадчуваў яе, так сьпяшаўся завяршыць свае асноўныя творы. Адаслаў у Мінск, у выдавецтва “Мастацкая літаратура”, галоўную працу жыцьця — гістарычнае дасьледаваньне “Летапісная літва. Сваяцтва і лёс” (чытачы знаёмы з яго фрагмэнтамі па публікацыях у “Полымі” і “ЛіМе”); падрыхтаваў да друку зборнік вершаў — тых, што ўжо ўваходзілі ў паэтычныя зборнікі, і яшчэ не апублікаваных; закончыў раман “Арцём Дабрэнька”.

    У камісію па літаратурнай спадчыне Ласкова ўвайшла, зразумела, жонка пісьменьніка, а з беларускіх літаратараў — я і Валянцін Акудовіч, бо ў Саюзе пісьменьнікаў добра была вядома наша прыхільнасьць да яго асобы і творчасьці. Нам неабходна было пазнаёміцца з архівам Ласкова. Але як гэта зрабіць? У наш жабрацкі час камандзіроўку ў Якуцк не атрымаеш. Прасіць сям’ю высылаць архіў поштай? Таксама не танна, а галоўнае, ненадзейна. Усе ведаюць, колькі пасылак прападае па дарозе.

    І вось тут незаменным чалавекам стаў чацьвёрты член нашай камісіі, капітан-мэханік Ленскага рачнога флёту Алесь Баркоўскі. Сябра сям’і Ласковых, улюбёны ў творчасьць Івана Антонавіча, ён кожную зіму, калі замярзае Лена, прыяжджае да родных у Мінск. Мінулай восеньню, зьбіраючыся ў беларускі “вырай “, Баркоўскі дадаў да свайго багажу 20 кіляграмаў з архіва Ласкова. Гэта і раман “Арцём Дабрэнька”, і зборнік вершаў, і гісторыка-прыгодніцкая дзіцячая аповесьць “Пішчальнікі не пішчаць”, якая двойчы друкавалася ў Якуцку, але пакуль што невядома беларускаму чытачу. І яшчэ матэрыялы аб рэпрэсіраваных беларусах, высланых у Якуцію, а таксама ксэракопіі ўсіх артыкулаў Ласкова і пра Ласкова.

    Зараз наша камісія падрыхтавала для розных газэт і часопісаў фрагмэнты неапублікаваных твораў Ласкова. А потым мы, зразумела, зьвернемся ў выдавецтвы, паспрабуем надрукаваць там кнігі цалкам. Але ўлічваючы стан беларускіх выдавецтваў сёньня, прагнозы нашы не вельмі аптымістычныя...

    Ну што ж, пажывём — пабачым. А пакуль што вернемся да рамана, які мы прадстаўляем сёньня чытачу.

    У Дабрэнькаў было шмат знаёмых, якія маглі забегчы “на агеньчык”, і сярод іх — Люба Базунова і яе муж Мікола Манькін. Праўда, незадоўга да пачатку дзеяньня рамана яны разышліся. А потым здарылася трагедыя: Люба застрэліла Міколу, які лез да яе ў акно, пагражаючы забіць. Так кажа Люба. Але Арцём Іванавіч выпадкова пазнаёміўся са сьведкам, які сьцьвярджае зусім іншае. І ён вырашае пагаварыць са сьледчым...

    Святлана Клімковіч

    /Полымя. № 8. Мінск. 1997. С. 178-213./

 

    Сьвятлана Міхайлаўна Клімковіч – нар. 26 жніўня 1935 г. у сталічным месьце Менск БССР (СССР), у сям’і пісьменьніка Міхася Клімковіча, маці, Марыя Язэпаўна, працавала настаўніцай гісторыі. У 1953 г. скончыла сярэднюю школу ў Мінску, а ў 1958 г. аддзяленьне беларускай мовы і літаратуры філялягічнага факультэта БДУ імя У. І. Леніна. Працавала карэктарам, літработнікам, адказным сакратаром газэты “Голас Радзімы” (1958-1970 гг.), літсупрацоўнікам газэты “Літаратура і Мастацтва” (1970-1972 гг.), рэдактарам у часопісе “Народная асвета” (1972-l974 гг.), рэдактарам рэдакцыі праграм для моладзі на Беларускім тэлебачаньні (1974-1977 гг.). У 1977-1990 гг. — адказны рэдактар бюлетэня “Тэатральны Мінск”. Апошнія гады працавала рэдактарам у часопісе “Пачатковая школа”. Была старшынёй Камісіі па творчай спадчыне Івана Ласкова пры Саюзе пісьменьнікаў Беларусі. Памерла ў 2001 г. у м. Мінск, сталіцы Рэспублікі Беларусь.

    Міраслава Школьнік,

    Койданава