ЎЎЎ 3. Юля Сівер. Магілёвец Вота Шміт ды Якутыя. Сш. 3. Койданава. "Кальвіна". 2022.

 

                                                             ОТТО ЮЛЬЕВИЧ ШМИДТ

                                                          (К 80-летию со дня рождения)

    Отто Юльевичу Шмидту не хватало месяца до тридцати лет, когда он стал заведующим Госиздатом. До этого он читал курс лекций по высшей математике и разрабатывал вопросы денежной эмиссии, реорганизовывал высшую школу и создавал советскую кооперацию. Он был членом коллегии Комиссариата продовольствия и принимал активное участие в работе ВСНХ. Он был... впрочем, перечислить все проблемы, которые занимали Шмидта до и после Госиздата, чрезвычайно трудно. Возможно, и сам Отто Юльевич не помнил всего доброго, что довелось ему сделать в жизни. Во всяком случае странички его автобиографии, сохранившиеся в архиве, не упоминают большей части выполнявшихся им поручений и работ.

    Отто Юльевич родился 18 сентября (по старому стилю) 1891 г. в Могилеве в семье торгового служащего. Отец ученого, немец по национальности, происходил из крестьян бывшей Лифляндской губернии, мать — латышка, из крестьян бывшей Курляндской губернии. Поэтому дома говорили на трех языках: латышском, немецком и русском. «Языком, на котором я не только говорил, но думал и писал, стал русский», — свидетельствовал впоследствии Шмидт [* Здесь и далее использованы материалы личного архива О. Ю. Шмидта, переданного ныне в Архив Академии наук СССР. Фонд этот в момент написания статьи был не разобран и ознакомиться с ним удалось лишь благодаря любезному содействию Ирины Владимировны Шмидт и дирекции Московского филиала Архива АН СССР, которым автор и редакция приносят искреннюю благодарность. Ссылки на материалы архива, за редким исключением, не указываются.].

    Окончив в 1909 г. гимназию с золотой медалью, он в том же году поступил на физико-математический факультет Киевского университета. Его студенческая работа, посвященная вопросу об уравнениях высших степеней, решаемых в радикалах, была отмечена факультетом золотой медалью. Второй золотой медали стипендиат Отто Шмидт удостоился в 1916 г. за книгу «Абстрактная теория групп», представленную в качестве магистерской диссертации. Награждение было тем более знаменательным, что состоялось до опубликования работы и уже в то время сделало его имя известным в мировой науке.

    Разночинец, учившийся на скудные средства, собранные родственниками и заработанные репетиторским трудом, он принял революцию не задумываясь и не колеблясь.

    В марте 1918 г. Шмидт вступает в только что образовавшуюся партию РСДРП (левых интернационалистов) и входит в состав ее ЦК. Вскоре эта небольшая партия вливается в ряды РКП(б). Впоследствии именно с этой даты ему был засчитан партстаж. Как член коллегии Наркомпрода, Наркомфина и Наркомпроса Отто Юльевич занимает несколько ответственных постов в ряде советских учреждений.

    Будучи руководителем Главного управления профессионально-технических школ и высших учебных заведений (Главпрофобра) Наркомпроса, Шмидт вплотную сталкивается с проблемой издания научной литературы и учебников для высшей школы. По его предложению, Редакционная коллегия Госиздата 30 декабря 1920 г. решает создать единую Научную коллегию из представителей Госиздата, Научного сектора НТО ВСНХ, Главпрофобра и Редакции специальных изданий НКПС для того, чтобы ликвидировать параллелизм в деле редактирования и изданий научной, научно-технической, научно-учебной и учебно-методической литературы.

    В конце июля 1921 г. Центральный Комитет партии рекомендует О. Ю. Шмидта на пост заведующего Госиздатом, а 6 августа Политбюро утверждает его кандидатуру. Правда, это назначение первоначально рассматривалось как временное, по совместительству с работой в Наркомфине. Почти одновременно с переходом Отто Юльевича на работу в Госиздат Совнарком назначил его председателем Междуведомственной комиссии по закупке иностранной литературы (Коминолита), декрет о создании которой был подписан В. И. Лениным.

    На вновь созданную Комиссию возлагалось не только приобретение и распределение зарубежной научной и технической литературы, но и публикация сведений о наиболее ценных книгах «с точным обозначением библиотек и хранилищ, где таковые издания находятся».

    Нет нужды особо оговаривать те обстоятельства, что работа Коминолита в то же время тесно соприкасалась с практикой советских издательств и прессы.

    Назначения Шмидта совпали с новым периодом в жизни нашей страны — окончанием гражданской войны и введением нэпа. Хозяйственные трудности, переживаемые страной, особенно остро сказались на книгоиздательском деле. Его руководители должны были обладать не только организаторским талантом, но и глубокими экономическими познаниями, чтобы решить поставленную задачу — обеспечить народ необходимой литературой в достаточном количестве и по доступной цене.

    По свидетельству Н. Ф. Яницкого, близко знавшего О. Ю. Шмидта, он был направлен на работу в Госиздат по рекомендации В. И. Ленина, называвшего его «задиристым Отто Юльевичем» и лично подписавшим ряд его назначений. Сохранились и некоторые документы, подготовленные Шмидтом, которые носят следы ленинской правки [* См.: Яницкий Н. Ф. Отто Юльевич Шмидт. (Краткий биографический очерк). — В кн.: Отто Юльевич Шмидт. Жизнь и деятельность. М., 1969, с. 12.].

    О том, что значило для Отто Юльевича личное общение с Лениным и рядом других выдающихся деятелей нашей партии, сколько оно дало ему как ученому и организатору, можно судить по его собственному признанию: «Я часто видел Владимира Ильича, получал его указания. Я бывал почти на всех заседаниях Совнаркома [* Имеются в виду заседания Совнаркома 1921-1922 гг., на которых рассматривались вопросы финансов и книгоиздания.], на партийных съездах, пленумах ЦК, мог беседовать с членами ЦК — все это создавало возможность большого роста, не только по книгам, но и на живых примерах... Я очень многим обязан т. Цюрупе, которого Владимир Ильич считал одним из лучших хозяйственных, партийных работников. Очень много дало мне тесное общение с В. В. Куйбышевым. Это был не только учитель, но и друг. Многому я научился и у ряда видных старых большевиков» [* См.: Яницкий Н. Ф. Указ, соч., с. 13.].

    Бесспорно, что и В. И. Ленин в свою очередь внимательно прислушивался к тому, что предлагал Шмидт. В одну из встреч с Владимиром Ильичем состоялся разговор о судьбах советского книгоиздания, предопределивший назначение Шмидта заведующим Госиздатом. «Я живо помню тот момент, — писал впоследствии Шмидт, — когда просил благословения Владимира Ильича на восстановление платности книги и обещал, что будут найдены пути, которые и при платности сделают распространение книг отнюдь не меньшим. Хозяйственные формы нэпа — трест на хозрасчете — оказались благоприятными для Госиздата, а начавшийся бурный рост культурных потребностей масс обеспечивал быстрый рост книжного дела» [* Шмидт О. Ю. Огромный фактор культуры. — «Прожектор», 1929, № 20, с. 13.].

    Проект введения платности на произведения печати вызвал поначалу весьма настороженное отношение. Всех беспокоило одно обстоятельство — сможет ли платная книга найти своего читателя. Вопрос о том, будет ли рабочий или крестьянин покупать книгу, носил не только экономический, но и политический характер.

    Учитывая необыкновенную сложность проблемы, Совет Труда и Обороны образовал 24 августа 1921 г. специальную Комиссию под председательством заместителя наркома труда А. М. Аникста для срочного рассмотрения положения, сложившегося в издательском деле. О. Ю. Шмидт был одним из активнейших деятелей этой комиссии, подготовившей в числе прочих проекты постановлений «О введении платности непериодической печати» (принят 28 ноября 1921 г.) и «О частных издательствах» (принят 12 декабря 1921 г.) [* Подробнее см.: Динерштейн Е. А. Реформа издательского дела 1921 года. — «Книга. Исследования и материалы», сб. 20. М., 1970, с. 71-86.].

    Если при введении новой экономической политики предусматривалось, что вновь образованные тресты, синдикаты и другие объединения, работавшие на основе хозяйственного расчета, должны иметь накопления и приносить прибыль, то введение платности на книги в тот момент преследовало лишь самоокупаемость, базирующуюся на производственно-хозяйственном плане работ.

    Несмотря на единство мнений по этому основному для судеб советского книгоиздания вопросу, взгляды заведующего Госиздатом О. Ю. Шмидта и председателя Редакционной коллегии Госиздата Н. Л. Мещерякова на дальнейшие пути его развития кардинально расходились. Мещеряков был сторонником жесткой централизации. В лице Госиздата он видел учреждение, направляющее работу чуть ли не всех государственных издательств. Шмидт стоял на противоположной точке зрения. По его словам, следовало часть работы, которую выполнял Госиздат, перенести в редакционные коллегии главков, чтобы те в свою очередь как бы передавали издательские заказы Госиздату. «Каждое учреждение, каждое ведомство должно было, — считал Шмидт, — нести ответственность за свою работу» [* Съезд Государственного издательства. — «Бюллетень Главного управления Государственного издательства», 1921, № 7-8, с. 9, 19.].

    Руководители Госиздата придерживались разных точек зрения и на возможность составления общеиздательского плана, отсутствие которого Комиссия ЦК РКП(б) по улучшению печатного дела признала основным недостатком в работе Госиздата [* «Печать и революция», 1921, № 1, с. 182.]. В данном случае Отто Юльевич был безусловно прав, полагая, что план, как бы его ни приходилось часто менять из-за общей сложности обстановки, «должен быть основным стержнем работы Госиздата» [* Съезд Государственного издательства, с. 9.]. По-разному Шмидт и Мещеряков мыслили и механику будущего книгораспространения. Мещеряков считал, что единственным дееспособным аппаратом в Советской России, обладающим кадрами грамотных работников, является Центросоюз. Ему и следовало бы передать дело торговли книгой. Создать же самостоятельный аппарат для этой цели государство в тот момент было не в состоянии.

    Шмидт, так же как и Мещеряков, сомневался в возможности налаживания книготорговли с помощью государственных лавок, но считал, что «это все же целесообразнее, чем передать их кооперативам». Он исходил из того, что, занимаясь реализацией своей продукции, сам Госиздат «терял реальные ценности, взамен которых получал бумажки с неуклонно падающим курсом» [* Там же, с. 13.].

    На протяжении почти двадцатилетнего сотрудничества между Мещеряковым и Шмидтом не раз возникали разногласия и часто по принципиальным вопросам, но никогда между ними не было недомолвок или недоразумений. Подлинное товарищеское взаимопонимание, внутренняя дисциплина и высокая культура заставляли каждого из них прислушиваться к мнению другого и порой уступать свою позицию. Но главное, что определяло успех их совместной работы, это общность идей, руководивших всеми их поступками. Так, если в октябре 1921 г. проводился курс на передачу редакционных коллегий ведомствам, а Госиздат рассматривался как Четвертый главк Наркомпроса (в соответствии с чем и были приняты 28 октября 1921 г. «Основы плановой работы Госиздата»), то очень скоро пришлось изменить позицию.

    В утвержденном Наркомпросом 14 декабря 1921 г. «Плане хозяйственной организации Госиздата» издательство рассматривалось как Главное управление по делам печати, регулирующее деятельность всех издательств и государственное издательское предприятие. Как предприятие Госиздат переводился на «самостоятельное хозяйственное существование», а как государственный орган (управление) оставался на бюджете.

    Столь стремительный переход определялся подготовленными к этому времени декретами Совнаркома о введении платности на произведения печати и постановлением о частных издательствах. Именно эти документы выявили ошибочность линии Шмидта на децентрализацию издательского дела.

    Поняв свою ошибку, Отто Юльевич очень быстро сумел ее исправить. Известно, что «План хозяйственной организации Госиздата» составлялся под его руководством.

    Будучи руководителем крупнейшего издательства, Шмидт тем не менее не представлял его в роли всеподавляющего монополиста. И если он благожелательно относился к деятельности частных и кооперативных издательств, полагая, что и они могут выполнить часть общекультурной задачи, то развитие сети советских издательств мыслилось им как насущная необходимость. «Я считаю для данной стадии нашего развития существование наряду с Госиздатом других партийных издательств («Красная Новь», «Московский рабочий» и т. д.) очень положительным явлением. При монополии мы стали бы так же плохо работать, как типографии. Об этом же следовало бы подумать организаторам бумажной промышленности», — писал он в одной из своих неопубликованных работ [* Шмидт О. Ю. К вопросу о полиграфической промышленности и издательском деле. — Архив АН СССР, ф. Шмидта, д. 739.].

    Принципиальность и дальновидность Шмидта в равной степени следует усматривать и в покровительственной политике Госиздата по отношению к другим издательствам, и в тех весьма решительных действиях, которые предпринимались Шмидтом всякий раз, когда создавалась реальная угроза нанесения ущерба советскому книгоизданию. Так, благодаря Шмидту была пресечена попытка И. Д. Сытина привлечь к частному книгоиздательству иностранный капитал путем передачи акций своего предприятия германскому промышленнику Г. Стинессу [* ЦГАОР. Ф. 395, оп. 1, д. 286, л. 355.].

    Следует сказать, что Шмидт являлся не только противником идеи привлечения иностранного капитала к русскому издательскому делу, но и печатания русских книг за границей. Правда, в свое время Госиздат имел своего представителя в Германии и передавал через него заказы немецким фирмам, но как только в стране создались реальные условия для развития издательского дела, представительство в Берлине было ликвидировано.

    Отдавая преимущество отечественной полиграфии, Шмидт между тем считал, что существовавшая в те годы монополия типографских трестов сдерживает развитие советского книгоиздания.

    На основе опыта, почерпнутого из практики всех издательств страны, он советовал децентрализовать полиграфическую промышленность. Рекомендация предусматривала создание более гибкой системы управления типографиями, по которой крупнейшие из них на началах аренды передавались бы в распоряжение важнейших государственных издательств, а мелкие предназначались бы преимущественно для выполнения частных и разовых заказов. А так как в некоторых отношениях типографиям все же необходимы были совместные действия (закупка материалов и импортного оборудования, заключение коллективных договоров с рабочими, выработка расценок, налогообложение и т. п.), то издательствам, имеющим в своем составе типографии, рекомендовалось объединиться в вольный концерн. Этот концерн и должен был заменить централизованный трест.

    Обосновывая выгоды от комбинирования издательств и типографий: в едином предприятии, Шмидт писал, что удешевление будет достигнуто полной загрузкой машин и отсутствием простоев, так как издательства будут приноравливать свой план в смысле сроков, очередности, форматов и тому подобного к производственно-техническим возможностям своих типографий. Соответственно плану будет налажена работа наборных, печатных и брошюровочных отделений и установлена ответственность всех звеньев единого аппарата. Персонал типографий сможет специализироваться на определенных видах изданий и будет «втянут в идейную атмосферу издательства». Наконец, издательства смогут вложить дополнительные средства в свои типографии для модернизации их оборудования и ремонта. Общая экономическая заинтересованность должна способствовать более дешевому, высококачественному и скорому изданию [* Архив АН СССР, ф. Шмидта, д. 739.].

    Создание мощного издательства, выпускавшего чуть ли не три четверти книжной продукции страны, хотя и давало известные преимущества экономического порядка, все же суживало из-за громоздкости аппарата возможность гибкого и оперативного планирования и тесной связи редакций и оргсектора с авторами и читателями. Не опасаясь конкуренции, Госиздат фактически отказался от роли координирующего центра в области книгоиздания.

    Учитывая все эти обстоятельства, Шмидт составил свой план хозяйственной реорганизации издательства, который он изложил в докладе «Об экономической политике Госиздата», прочитанном на заседании Правления издательства 14 января 1924 г. Предлагая целую систему мер, призванных ускорить оборот капитала, Шмидт подчеркивал их временный, локальный характер. Кардинальное решение вопроса лежало в другом — в новых формах организации издательского дела, более соответствующих хозяйственному и политическому укладу советского общества. Такую форму хозяйственной организации Шмидт видел в издательском синдикате.

    Предложение Шмидта было одной из первых действенных попыток противопоставить централизованному, но громоздкому аппарату, каким, бесспорно, являлся Госиздат, более гибкую и в то же время централизованную систему управления издательским делом и сбытом его продукции.

    Впервые идея синдиката была высказана им на объединенном совещании коллегии Агитационно-пропагандистского отдела ЦК РКП(б) 21-23 февраля 1922 г., которое постановило «признать необходимым группирование всех советских партийных и руководимых коммунистами издательств вокруг Госиздата в виде синдиката, с сохранением самостоятельных частей». Причем особо указывалось, «что каждое из этих издательств должно иметь определенную типовую программу, утвержденную Редакционной коллегией Госиздата» [* ЦГАОР, ф. 391, оп. И, д. 7, л. 77.]. Этот проект был единодушно поддержан Редакционной коллегией Госиздата. Но лишь после решений XII съезда РКП(б) наметилась возможность его реализации.

    В октябре 1923 г. Агитпроп ЦК признал «безусловно необходимым, чтобы начиная- с этого года, Госиздат развернул работу в области регулирования деятельности остальных издательств» [* ЦПА НМЛ, ф. 17, оп. 60, ед. 913, л. 1.]. Очертить круг задач, стоящих перед Госиздатом, было предложено О. Ю. Шмидту, который и представил свои соображения по этому вопросу на рассмотрение Агитпропа 21 ноября 1923 г.

    «Тезисы О. Ю. Шмидта о задачах Госиздата по регулированию книгоиздательского дела» (так назывался этот документ) почти целиком вошли в решение Агитпропа. Они определили вопросы, подлежащие компетенции Госиздата, и сформулировали цель, преследующую новую попытку централизовать советское книгоиздание.

    Несмотря на то, что Наркомпрос и Агитпроп ЦК РКП(б) признавали необходимость перестройки Госиздата, проект Шмидта в том виде, как замыслил его автор, не был осуществлен. Виной всему послужил неожиданный уход Шмидта из Госиздата. Официально он был освобожден от обязанностей заведующего 10 ноября 1924 г., фактически же от активного руководства издательством отошел уже летом 1924 г.

    О. Ю. Шмидту не удалось осуществить задуманной им перестройки издательского дела, но мысли, положенные в основу его проекта, были развиты при создании ОГИЗа РСФСР и, безусловно, сыграли благотворную роль в теоретическом осмыслении основ советской издательской системы.

    Шмидт удачно сочетал в себе талант практика-организатора и ученого, теоретически обосновывающего свои действия. Говоря о Шмидте-руководителе, нельзя не сказать о том редком даре, которым была отмечена его деятельность, — исключительном умении контактироваться с людьми. Все близко знавшие его отмечают свойственную ему демократичность и человечность. Он «был одинаково внимателен и к «маститому» автору, и к редактору, и к молодому корректору, весь деловой аппарат он ценил и заботился о нем» [* Накоряков Н. Н. Зачинатель новых путей советского книгоиздательства. — В кн.: Отто Юльевич Шмидт. Жизнь и деятельность, с. 167.].

    Шмидт пользовался исключительным авторитетом не только у своих сотрудников, но и всех соприкасавшихся с ним лиц. Благодаря искреннему расположению к людям и знанию их Отто Юльевич сумел привлечь к работе в Госиздате наиболее авторитетных специалистов: как издательских работников, так и ученых, которые имели вкус к редакционной работе.

    Внимательный и заботливый к сотрудникам, Шмидт был в то же время требовательным руководителем: с одинаковым упорством он добивался дополнительных пайков для работников издательства и наказания виновных в недобросовестном выполнении своих обязанностей. Шмидт сохранился в памяти близко знавших его людей как удивительно корректный и внимательный оппонент, умевший не только защищать свою точку зрения, но и соглашаться с мнением другой стороны, когда убеждался в справедливости контрдоводов.

    Вникая во все частности производства, резонно полагая, что в издательском деле не существует мелочей и любое, даже малейшее, упущение может привести к серьезному просчету, Шмидт одинаково ответственно подходил к работе редакционной коллегии и технического аппарата: «Несмотря на неоднократные мои распоряжения,— пишет он в издательский сектор, — продолжается выпуск книг в обложках, делающих их продажу крайне затруднительной.

    Последний пример: Киплинг «Вот так сказка» — прекрасная бумага, рисунки и прочее, — а обложка из бумаги самой простой, на которой рисунок пропадает. Это не редкий случай у нас, тогда как обычно издательская практика дает скорее лучшую внешность, чем внутреннее оформление.

    Когда у нас такие досадные ошибки прекратятся?»

    В отличие от многих руководителей, старающихся избежать черновой работы, он не пренебрегал просмотром рукописей и даже их рецензированием. Его замечания на авторских предложениях или заметки-рецензии красноречиво подтверждают высказанную мысль (см., например, отзыв на диаграммы проф. Степанова) [* ЦГАОР, ф. 395, оп. 1, д. 265, л. 199.].

    Шмидт не без основания полагал, что система и последовательность действий в издательском деле не менее важны, чем при научном исследовании. Поэтому он уделял серьезное внимание сбору предварительных данных, их систематизации. Особо пристрастно он относился к вопросам библиографии и статистики. Эти качества он стремился привить и своим сотрудникам, считая, что подобный педантизм может послужить гарантией от скоропалительных решений. Так, Шмидт просит заведующего редакционным сектором А. Г. Калашникова перед составлением плана издания классиков провести ряд подготовительных работ. «Не найдете ли правильным, — писал он ему 22 ноября 1922 г., — иметь у себя таблицу русских классиков, в которой отмечать: 1) наличность разных изданий; 2) проектируемые работы по разным; типам изданий; 3) состояние работ.

    В таблицу включить тех классиков, по изданию которых на нас лежат обязательства (монополия)».

    В своих статьях Шмидт всячески поддерживал преемственность той линии, которую он проводил, руководя издательством. Портрет первого заведующего Госиздатом В. В. Воровского, висевший в его рабочем кабинете, был не только знаком беспредельного уважения к памяти выдающегося организатора издательского дела, но и свидетельством их духовной близости. Не случайно, что именно Шмидту удалось осуществить мечту Воровского — дать стране советскую научную книгу и выпустить первую советскую энциклопедию. Весьма скромный в оценке своих заслуг перед отечественной культурой, Отто Юльевич все же посчитал необходимым отметить в автобиографии тот факт, что, будучи в 1921-1924 гг. заведующим Госиздатом, «вместе с приглашенным мною из Одессы проф. В. Ф. Каганом, возобновил издание научных журналов; был основателем и главным редактором Большой Советской Энциклопедии (1-е издание — 1924-1941 гг.)».

    По свидетельству Н. Л. Мещерякова, Владимир Ильич еще в первые годы после революции предложил выпустить небольшую по объему энциклопедию, рассчитанную на самого широкого читателя. Начиная со второй половины 1918 г. в этом направлении было предпринято несколько попыток. Однако они не были завершены.

    С окончанием гражданской войны и введением нэпа обстановка благоприятно изменилась. Тем не менее руководители Госиздата понимали, что прежде чем приступить к выпуску энциклопедии, надо определить ее место в ряду других родственных изданий и разграничить между издательствами, выпускающими справочно-энциклопедическую литературу, сферы приложения усилий. Поэтому в самом начале января 1923 г. Правление Госиздата создало специальную комиссию, которой поручалось в месячный срок подробно разработать вопрос об энциклопедиях различного типа.

    Идея выпуска советской многотомной энциклопедии нашла полную поддержку в правительстве, и 15 января 1924 г. Редколлегия издательства обратилась с просьбой к О. Ю. Шмидту принять на себя обязанность главного редактора энциклопедии. В дальнейшем план издания и кандидатура его руководителя были одобрены Политбюро ЦК ВКП(б). Но официальным «днем рождения» энциклопедии, пожалуй, следует считать 3 апреля 1924 г. — день, когда был заключен «договор № 159», по которому «Госиздат пригласил О. Ю. Шмидта в качестве организатора и главного редактора предпринимаемого Госиздатом издания под названием «Большая Советская энциклопедия», а О. Ю. Шмидт со своей стороны принял на себя «организацию редакции и обязанности главного редактора названного издания».

    В записке «К проекту создания Большой Советской энциклопедии» О. Ю. Шмидт писал: «дать в наиболее удобном, собранном виде все существующее из современной науки может только Энциклопедический словарь... Новое время требует новой Энциклопедии, проникнутой новым мировоззрением и дающей материал в новом подборе, строго отвечающем практическим потребностям современности. Так родился план БСЭ. Она должна явиться крупным памятником большой эпохи» [* См.: Петров Ф. Н. На фронте культуры и науки. — В кн.: Отто Юльевич Шмидт. Жизнь и деятельность, с. 155.].

    Выпуск БСЭ стал реальным лишь после того, как на протяжении двух лет был проведен ряд подготовительных работ, найдены наиболее целесообразные организационные формы и способы финансового обеспечения. Исподволь собирал Шмидт вокруг, энциклопедии научные и литературные силы. А последнее в те годы было далеко не таким уж легким делом. В истории создания советской энциклопедии весьма явно проявились не только талант Шмидта как выдающегося ученого, но и его блестящие организаторские способности. Его воле, уму и упорству мы обязаны прежде всего тем, что ленинская мечта осуществилась.

    Особые симпатии Шмидта к научному книгоизданию вполне понятны. Они определялись не только ролью книги в развитии научной мысли, но и его личными склонностями и знаниями. Гордостью Госиздата, самого О. Ю. Шмидта было издание около 40 научных журналов (число это в разные годы менялось) по всем отраслям знания. Выпуск журналов ложился тяжелым бременем на бюджет издательства, несмотря на то, что примерно половина их производственной стоимости оплачивалась Главнаукой. И все же Госиздат изыскивал средства, стремясь, насколько это возможно, увеличить их число.

    Близко знавшие Отто Юльевича люди вспоминали, что длительная редакторская работа выработала у него ряд профессиональных черт, таких как требование точности формулировок и определений, нетерпимость к излишествам в словах. «Я невольно остаюсь редактором», — говорил Шмидт, замечая ошибки в книгах, которые он читал.

                                                                                 * * *

    За недолгое время заведования Госиздатом Шмидт сумел превратить его в крупнейшее по тем временам издательство в мире, привлек к участию в его работе виднейшие литературные и научные силы страны. Во многом благодаря его заботам и знаниям была решена задача создания советской научной книги и периодики. Он, наконец, первым теоретически и практически обосновал экономические основы нашего книгоиздания. Не следует забывать и о его роли как редактора и создателя первого издания Большой советской энциклопедии.

    «Отто Юльевич Шмидт, — писал проф. А. Г. Курош, — был человеком исключительной многогранности и никакая статья, написанная с позиции только математика (или только полярника, или только геофизика), не может дать о нем правильного представления. Интерес его к жизни во всех ее проявлениях, исключительно высокий уровень его культуры, широта и активность творческих интересов, значение творческих взглядов, внесенных им в различные области человеческого знания, — все это заставляет вспомнить таких людей, как М. В. Ломоносов, или крупнейших деятелей эпохи Возрождения. Несомненно, что в будущем, когда время, в которое Отто Юльевич жил и работал, целиком перейдет в ведение истории, писатели художественными средствами нарисуют эту выдающуюся личность во всем ее многообразии и единстве. При этом нельзя забывать, конечно, и о том, какая это была светлая личность и как покоряло ее обаяние каждого, кто имел счастье общаться с Отто Юльевичем и наблюдать его мудрое и глубоко человеческое отношение к людям» [* См.: Курош А. Г. Основоположник советской алгебраической школы.- Там же, с. 63.]. К этим словам вряд ли можно что-либо добавить.

    Е. Д.

    [С. 229-236.]

 

 

    В. В. Сайко,

    намеснік дырэктара Магілёўскага абласнога музея

                                                          МУЗЕЙ О. Ю. ШМІТА

    Магіляўчане шчыра ўшаноўваюць памяць аб слаўных сваіх земляках. Іх імёнамі названы вуліцы гарадоў і плошчы, заводы, піянерскія дружыны, ім прысвячаюць музейныя экспазіцыі. Вялікую цікавасць выклікаў нядаўна створаны ў абласным Палацы піянераў і школьнікаў музей нашага земляка Героя Савецкага Саюза акадэміка Ота Юльевіча Шміта.

    О. Ю. Шміт нарадзіўся ў Магілёве ў 1891 г. Тут прайшлі яго маленства, першыя гады вучобы ў гімназіі. Аб гэтых мясцінах ён захаваў самыя добрыя, самыя хвалюючыя ўражанні. Чырвоныя следапыты Магілёўскага абласнога палаца піянераў за апошнія 4-5 гадоў сабралі вялікі і каштоўны матэрыял аб жыцці і дзейнасці О. Ю. Шміта: газеты, лістоўкі, плакаты даваеннага часу, фатаграфіі з аўтографамі, першыя выданні навуковых прац, асабістыя лісты, рэчы, кнігі — больш як 2000 экспанатаў.

    Музей размешчаны ў адным з прасторных, светлых пакояў абласнога Палаца піянераў. Уся экспазіцыя складаецца з 7 комплексаў, размешчаных ў храналагічным парадку.

    Першы комплекс прысвечаны дзяцінству і юнацкім гадам О. Ю. Шміта. Найбольшую цікавасць выклікаюць матэрыялы трэцяга і чацвёртага комплексаў. Гэта перыяд станаўлення О. Ю. Шміта, выхаду яго на самастойную дарогу пры Савецкай уладзе. У 1917 г. ён уступае ў ВКП(б). Захаваліся пісьмо У. I. Леніна, адрасаванае Шміту, дакументы Шміта, падпісаныя У. I. Леніным.

    Ён часта сустракаецца з Леніным на пасяджэннях Саўнаркома. Пры вялікай занятасці дзяржаўнымі і грамадскімі справамі О. Ю. Шміт уключаецца ў навуковую дзейнасць, якую потым не пакідае.

    1929 г. Пачатак штурму Поўначы. Курс на зямлю Франца-Іосіфа. Гэта пачатак. 1930 г. — зноў Арктыка. А ў 1932 г. О. Ю. Шміт узначальвае экспедыцыю на “Сібіракове”, якая прайшла з Архангельска ў Владзівасток за 65 дзён. Пасля гэтага выдатнага эксперыменту было заснавана Галоўнае ўпраўленне Паўночна-Марскога шляху, кіраўніцтва якім даручылі О. Ю. Шміту. Тады ж ён атрымаў і самую высокую ўзнагароду Радзімы — ордэн Леніна. Важнае месца ў экспазіцыі музея займае расказ аб чалюскінскай эпапеі. Тут сабраны найбольш цікавыя рэчьі і дакументы, шэраг малюнкаў мастака Ф. П. Рашэтнікава, які ўдзельнічаў у экспедыцыі: “Апошнія хвіліны «Чалюскіна»”, “Пасяджэнне партячэйкі”, “Насценгазета” і інш. Але, бадай, самым каштоўным экспанатам з’яўляецца сцяг з лёдавага лагера чалюскінцаў, сімвал мужнасці і адвагі савецкіх людзей. Гэты сцяг перадаў следапытам пісьменнік А. Я. Міронаў, удзельнік чалюскінскай эпапеі.

    А вось зноў фотакарткі, на якіх Шміт, Крэнкель, Папанін, Фёдараў. Гэта 1937 г. Паўночны полюс. I грамата, падпісаная М. I. Калініным, у якой гаворыцца: “За Ваш гераічны подзвіг, праяўлены Вамі ў якасці начальніка Паўночнай экспедыцыі, што дасягнула Паўночнага полюса і заснавала там палярную станцыю, Цэнтральны Выканаўчы Камітэт Саюза ССР сваёй пастановай ад 27 чэрвеня 1937 г. прысвоіў Вам званне Героя Савецкага Саюза”.

    Значная частка асабістых рэчаў размешчана ў спецыяльнай вітрыне. Гэта рукапісныя артыкулы, любімыя кнігі Ота Шміта, фотаапарат, а таксама падарункі ад працоўных калектываў заводаў, фабрык, устаноў горада, камсамольскіх арганізацый. На выхадзе з музея позірк падае на старэнькі гадзіннік-ходзікі. Яны тут як сімвал часу, калі жыў і працаваў О. Ю. Шміт.

    [С. 43.]

 

 

                                                       ЛАМАНОСАЎ З МАГІЛЁВУ

                                                                  фэномэн Шміта

    Аднойчы ён сказаў: “Былі і ёсьць людзі велізарных усеабдымных ведаў. Леанарда, Ламаносаў ведалі ўсю навуку свайго часу”. Вялікія імёны, названыя ім, неабвержна сьведчылі — БЫЛІ; яго імя, якое ўвайшло ў гісторыю, даказала — ЁСЬЦЬ.

    Для XX стагодзьдзя характэрны працэс пасьлядоўнага драбленьня навук, вылучэньня ўсё больш вузкіх напрамкаў дасьледчыцкай дзейнасьці. У наш бурны час ужо немагчыма быць вучоным-энцыкляпэдыстам і плённа працаваць у некалькіх, далёкіх адна ад адной галінах навукі. Калі чалавек хоча нечага дасягнуць, ён павінен стаць вузкім спэцыялістам. Мо таму сапраўднае захапленьне выклікае невялікае кола людзей, да якога належыць і наш славуты зямляк О. Ю. Шміт.

    Імя Ота Юльевіча Шміта ў памяці мільёнаў людзей назаўжды зьвязана з гераічнай эпапэяй асваеньня Арктыкі. Ён арганізаваў і ўзначаліў арктычныя экспэдыцыі на ледаколе “Георгій Сядоў” на Зямлю Франца-Іосіфа ў 1929-1930 гадах і на ледаколе “Сыбіракоў”, які ўпершыню ў 1932 годзе адолеў за адну навігацыю Паўночны марскі шлях — ад Архангельска да Ціхага акіяна.

    Наступная экспэдыцыя О. Ю. Шміта (у 1933-1934 гадах на “Чалюскіне”) ледзь не скончылася трагічна: судна не вытрымала лядовага ціску і затанула. Увесь сьвет з хваляваньнем сачыў за лёсам сотні сьмельчакоў, якія, высадзіўшыся на лёд, атрымалі ў сьмерці невялічкую адтэрміноўку. Аднак “Лягер Шміта” ва ўмовах палярнай зімы жыў, змагаўся, працягваў навуковыя дасьледаваньні. На Вялікую зямлю чалюскінцаў эвакуіравалі лётчыкі. О. Ю. Шміт, нягледзячы на цяжкую форму запаленьня лёгкіх, пакінуў лягер адным з апошніх.

    Праз тры гады пасьля “чалюскінскай эпапэі” акадэмік (правадзейным членам Акадэміі навук СССР Шміт быў абраны ў 1935 годзе) арганізуе штурм Паўночнага полюса. За кіраўніцтва бліскучай экспэдыцыяй, што заснавала на полюсе дрэйфуючую станцыю, “першаму палярніку краіны” (такога тытула ўдастоіўся О. Ю. Шміт) было прысвоена званьне Героя Савецкага Саюза.

 

 

    Якая слаўная біяграфія, які фантастычны лёс! Не ўсе аднак ведаюць сёньня, што барадаты герой-палярнік, географ-падарожнік і мараплаўца быў яшчэ і вядомым матэматыкам, геафізыкам, астраномам, гісторыкам навукі, віцэ-прэзыдэнтам Акадэміі навук СССР, выдатным дзяржаўным дзеячам. О. Ю. Шміт належаў да плеяды тых вучоных, якія не толькі здолелі разам ахапіць шырокі фронт праблем, але і дзякуючы гэтаму паставілі на ўзбраеньне адной галіны навукі прыёмы і мэтады асэнсаваньня фактаў, запазычаныя з другой, часам зусім няблізкай.

    О. Ю. Шміт, сьмела пераходзячы з аднаго поля дзейнасьці на другое, неаднаразова дэманстраваў прымяненьне шырокага навуковага погляду на праблемы вывучэньня прыроды. Але не толькі гэта прымушае нас ставіцца з павагай да яго незвычайнай біяграфіі. Яна можа зацікавіць іншым: вучоны ўмела спалучаў распрацоўку самых фундамэнтальных, абсалютна тэарэтычных праблем з інтарэсамі практыкі; у яго жыцьці дзейнасьць кіраўніка і арганізатара навукі вялікага маштабу арганічна перапляталася з навуковай творчасьцю.

    Нарадзіўся О. Ю. Шміт больш за сто гадоў таму назад — 30 верасьня 1891 года — у Магілёве. Дзед па бацьку быў абруселым прыбалтыйскім немцам, а па маці —латышом. Бацька Ота Юльевіча, майстар па гадзіньніках, пэўны час служыў прыказчыкам у краме.

    Лёс Ота, кволага худзенькага хлопчыка з блакітнымі вачыма, зьмяніўся летам 1899 года на мызе ў дзеда-латыша. Нягледзячы на беднасьць, Пасьля бурных спрэчак сваякі вырашылі паслаць хлопчыка вучыцца. Сабралі грошы — хто колькі мог, і Ота Шміт стаў гімназістам.

    Ён паступіў адразу ў другі кляс Магілёўскай клясычнай гімназіі. Гэты кляс Ота скончыў з адзнакай. Гэтак жа скончыў і трэці, і чацьвёрты, і пяты. А потым былі гімназіі ў Адэсе і Кіеве, адкуль юнак выйшаў з залатым мэдалём. Хлопец сур’ёзна цікавіўся матэматыкай і быў прыняты на першы курс матэматычнага факультэта Кіеўскага імпэратарскага унівэрсытэта.

    Мінуў час — і ў залаты фонд навукі ўвайшла альгебраічная тэарэма Шміта. Падобны ўклад можа ўнесьці толькі выдатны матэматык. Тэарэма тэорыі груп зьяўляецца адной з асноўных тэарэм сучаснай альгебры і належыць да фундамэнтальных адкрыцьцяў.

    Але не толькі навуковай дзейнасьцю займаўся ў тыя гады малады матэматык: О. Ю. Шміт — член калегіі Наркамата асьветы. Ота Юльевічу часта даводзілася выступаць з дакладамі на пасяджэньнях Савета Народных Камісараў, якімі кіраваў У. І. Ленін. У хуткім часе Ленін прызначае прафэсара катэдры матэматыкі Маскоўскага лесатэхнічнага інстытута Шміта яшчэ і членам калегіі Наркамата фінансаў.

    Дваццатыя гады. Кожны чалавек у напаўразбуранай краіне быў мільянэрам. Грошы амаль нічога не каштавалі. У дзень выдачы зарплаты можна было атрымаць, скажам, сто мільёнаў рублёў. Ды толькі якая-небудзь цыбуліна таксама каштавала мільён, а праз тыдзень яе кошт мог павялічыцца разоў у дваццаць. Тады дзяржаве даводзілася выпускаць новыя папяровыя грошы, каб у дваццаць разоў павялічыць зарплату рабочым.

    Інфляцыя рабіла новы віток.

    Колькасьць грошай, якія хадзілі па краіне, вылічалася астранамічнымі лічбамі. З гэтай прычыны ўрад і прызначыў у наркамат фінансаў прафэсара матэматыкі.

    О. Ю. Шміт падышоў да праблемы па-навуковаму. Ён напісаў сур’ёзную працу “Матэматычныя законы грашовай эмісіі”, у якой вывеў некалькі спэцыяльных формул. Калі У. І. Леніну дакладвалі аб неабходнасьці новай грашовай эмісіі, Ленін звычайна пытаўся:

    — Гэта новая эмісія ўкладваецца ў формулы Шміта?

    Ота Юльевіч узначаліў школу савецкіх алгебраістаў, плённа займаўся альгебраічнымі праблемамі да апошніх дзён жыцьця. Але было ў яго яшчэ адно навуковае захапленьне — касмагонія. У 40-я гады Шміт стаў выступаць з дакладамі аб новай тэорыі паходжаньня Зямлі. Гэтая тэорыя прэтэндавала на поўны пераварот уяўленьняў аб нараджэньні плянэт Сонечнай сыстэмы. Многія астраномы і геафізыкі былі ўзрушаны: ці не настаў час спыніць дзівака-дылетанта? Хто ён такі, каб руйнаваць асновы касмагоніі? Ну, зрабіў нешта ў матэматыцы, кіраваў фінансамі, мёрз на льдзіне, займаў адказныя пасады ў акадэміі. Але пры чым тут касмагонія?

    Тэорыя Шміта грунтавалася на сьмелай гіпотэзе. Між тым у 17-м томе Вялікай Савецкай Энцыкляпэдыі 1930 года ў артыкуле “Гіпотэза” гаварылася: “Асабліва пышна адбываецца росквіт гіпотэз звычайна ў тых галінах, якія не дапускаюць непасрэднай экспэрымэнтальнай праверкі, напрыклад, у касмагоніі... “Касмаганічныя гіпотэзы можна беспакарана штодзённа складаць за сьнеданьнем”, — сказаў адзін нямецкі вучоны”. Таму гіпотэзу Шміта многія спэцыялісты таксама былі б гатовы аднесьці да пабочнага прадукту прыемнай ранішняй трапэзы, калі б артыкул “Гіпотэза” не быў напісаны... самім О. Ю. Шмітам. Між іншым, у гэтым жа артыкуле зроблены грунтоўны агляд найбольш значных касмаганічных гіпотэз таго часу, які пад сілу толькі вядучаму спэцыялісту ў дадзенай галіне навукі.

    Праблемай паходжаньня Зямлі Шміт цікавіўся з юнацтва. У яго архіве захаваліся датаваныя 1923 годам аркушы паперы, сьпісаныя алоўкам, з падзагалоўкам “Да касмагоніі”. Тут жа заўвагі наконт аднаго з важнейшых пытаньняў будучай тэорыі Шміта — аб захопе трох цел у нябеснай мэханіцы. А ў другім накідзе (1925 года) — ужо цэлы плян касмаганічных дасьледаваньняў. Значыць, у сярэдзіне 40-х гадоў Шміта ніяк нельга было назваць навічком у касмагоніі, дылетантам. Створаная ім тэорыя зусім не нагадвае пабочны прадукт “прыемнай ранішняй трапэзы” — яна і сёньня застаецца на ўзбраеньні навукі.

    У першых сваіх дасьледаваньнях па касмагоніі Ота Юльевіч, абапіраючыся на ўяўленьне аб паходжаньні сыстэмы плянэт з рэчываў халоднага газапылавога воблака, здолеў адказаць на пытаньне, чаму арбіты ўсіх плянэт ляжаць у адной плоскасьці, чаму Зямля і яе “сёстры” рухаюцца па арбітах, блізкіх да кругавых, хаця шляхі большасьці іншых касьмічных цел уяўляюць моцна выцягнутыя эліпсы.

    У новай рабоце, якая дала фізычнае тлумачэньне плянэтных адлегласьцей, Шміт, натуральна, абапіраўся на адкрытыя ўжо да таго часу законы нябеснай мэханікі і на два унівэрсальныя законы захаваньня — энэргіі і моманту колькасьці руху.

    Зыходзячы са сваёй асноўнай ідэі — стварэньня плянэт з халоднага рэчыва даплянэтнага воблака, вучоны прыйшоў да высновы: “У самім працэсе росту плянэт за кошт цел і частачак заключаецца і прынцып рэгуліроўкі адлегласьцей паміж імі”.

    Закон плянэтных адлегласьцей, выведзены О. Ю. Шмітам, стаў першым у гісторыі касмагоніі законам, які прама выцякаў з фізычнай сутнасьці працэсу, што прывёў да стварэньня плянэт Сонечнай сыстэмы.

    Ідэі О. Ю. Шміта ў наш час набылі далейшае разьвіцьцё. Доктар фізыка-матэматычных навук В. С. Сафронаў, загадчык групы эвалюцыі Зямлі Інстытута фізыкі Зямлі імя О. Ю. Шміта, вярнуўшыся ў 1972 годзе з міжнароднага сымпозіюма па касмагоніі, пісаў: “Праблема паходжаньня Сонечнай сыстэмы належыць да ліку найбольш фундамэнтальных у прыродазнаўстве. У нашай краіне цікавасьць да яе рэзка ўзрасла ў канцы 40-х — пачатку 50-х гадоў, калі О. Ю. Шміт пачаў распрацоўку новай тэорыі паходжаньня Зямлі і плянэт зыходзячы з ідэі іх стварэньня ў выніку аб’яднаньня цьвёрдых цел і частачак. За мяжой гэты напрамак пачаў пасьпяхова разьвіваць вядомы амэрыканскі вучоны Г. Юры, які на падставе фізыка-хімічнага дасьледаваньня мэтэарытаў прыйшоў да вываду аб акумуляцыі плянэт з цьвёрдага рэчыва..."

    Аднойчы, яшчэ ў студэнцкія васемнаццаць год, О. Ю. Шміт вырашыў скласьці сьпіс тых кніг і дапаможнікаў, якія ён хацеў бы ці павінен прачытаць. Сьпіс быў складзены. “Я сеў падлічваць — усё ж я быў матэматыкам. Аказалася, што мне неабходна тысячу гадоў, каб усё намечанае прачытаць, адолець. Тысячу гадоў пражыць нельга і ўсё ведаць немагчыма. З болем у душы стаў я выкрэсьліваць... Зноў падлічыў — засталося яшчэ на дзьвесьце пяцьдзесят гадоў!”.

    За няпоўныя 65 год, адпушчаных яму лёсам, О. Ю. Шміт не толькі выканаў сваю “праграму па чытаньню”, але і ўнёс важкі ўклад у скарбонку чалавечай думкі.

    Імя нашага земляка носіць Інстытут фізыкі Зямлі, яно ўвекавечана і на геаграфічнай карце ў назвах вострава ў Карскім моры, паўвострава на поўначы Новай Зямлі, мыса на Камчатцы, вяршыні і перавалу ў гарах Паміра.

    Э. Р. Іофе,

    доктар гістарычных навук.

    [C. 49-51.]

 

 

                                                                        ШМІТ ОТА

    Шміт Ота Юльевіч (18 (30). 9. 1891, Магілёў - 07. 9. 1956, Масква), матэматык, астраном, геафізік, даследчык Арктыкі, грамадскі дзеяч, Акадэмік АН СССР (1935, член-карэспандэнт з 1934). Герой Савецкага Саюза.

    Нарадзіўся Ота Шміт у Магілёве ў сям’і выхадцаў з латышскіх сялян. Там жа прайшлі яго дзіцячыя гады. Вучыўся ў Магілёўскай гімназіі (цяпер СШ № 3), на будынку якой цяпер устаноўлена мемарыяльная дошка. Скончыў Універсітэт Святога Уладзіміра ў Кіеве (1913). У 1913-1917 гг. працаваў у Кіеўскім універсітэце, у 1920-1923 гг. прафесар універсітэта, у 1926-1956 гг. — прафесар Маскоўскага універсітэта, у 1930-1931 гг. — дырэктар Інстытута матэматыкі і механікі Маскоўскага універсітэта, у 1937-1949 гг. — дырэктар Геафізічнага інстытута АН СССР. Адначасова ў 1932-1939 гг. — начальнік Галоўнага ўпраўлення Паўночнага марскога шляху. У 1924 г. узначальваў дзяржаўнае выдавецтва, у 1924-1941 гг. галоўны рэдактар БСЭ і шэрагу навуковых часопісаў і зборнікаў. У 1939-1942 гг. — віцэ-прэзідэнт АН СССР.

    Асноўныя матэматычныя працы Ота Шміта прысвечаны тэорыі груп. Ужо ў першых даследаваннях (1912-1913) ім былі атрыманы арыгінальныя вынікі, звязаныя з раскладваннем канчатковай групы ў прамое памнажэнне нераскладваемых груп. Прапанаваў у 1926 г. тэарэму, якая увайшла ў навучальныя дапаможнікі і манаграфічньія кнігі пад назвай “тэарэма Рэмака-Шміта”. У 1913 г. у “Известиях Киевского университета” апублікаваў працу “Аб раўнаннях, якія рашаюцца ў радыкалах, ступені якіх ёсць ступені простай лічбы”. Асноўныя ідэі гэтай працы пра вывучэнне прымітьіўных дазваляльных груп толькі праз трыццаць гадоў атрымалі развіццё ў працах матэматыкаў.

    Аўтар кнігі “Абстрактная тэорыя груп” (Кіеў, 1916), якая ўвайшла ў залаты фонд па алгебры. Кніга акумулявала асноўныя дасягненні свайго часу па тэорыі груп. У ёй упершыню ў сусветнай літаратуры выкладаліся агульныя тэарэтычныя паняцці і факты па тэорыі груп. Кніга двойчы перавыдавалася ў СССР, а таксама ў ЗША. Даследаваў мінімальныя неніпольнатэнтныя канчатковыя групы, якія атрымалі назву груп Шміта. Выканаў даследаванні па бясконцых спецыяльных і бясконцых вырашальных групах (1940-1945), якія стымулявалі развіццё сучаснай тэорыі бясконцых груп.

    У 1927-1928 навучальным годзе ўпершыню ў гісторыі савецкай адукацыйнай сістэмы падрыхтаваў і прачытаў у Маскоўскім дзяржаўным універсітэце курс па тэорыі груп, а ў 1930 г. арганізаваў навуковы семінар па аналагічнай праблематыцы. Заснавальнік савецкай школы па тэорыі груп.

    Выканаў цікавыя даследаванні ў галіне астраноміі (новая касмаганічная тэорыя паходжання Зямлі і планет), геафізікі, геаграфіі. Вядомы як даследчык Арктыкі. У 1929-1930 гг. узначаліў экспедыцыю на Зямлю Франца-Іосіфа, у 1932 г. на ледаколе “Сібіракоў” прайшоў з Архангельска ў Ціхі акіян. У 1933-1934 гг. узначаліў вядомую экспедыцыю на параходзе “Чалюскін”.

    Імем Ота Шміта названы востраў у Карскім моры, пасёлак і раён на Чукотцы, Інстытут фізікі зямлі РАН. Памяць пра вучонага зберагаецца і ў Беларусі. Яго імем названы праспект у Магілёве, вуліцы ў Бабруйску, Быхаве, Гомелі, Горках. У Магілёве дзейнічае прысвечаны яму школьны музей.

    Вольга Гапоненка

    [С. 22-23.]

 

 

                                                               ОТА ЮЛЬЕВІЧ ШМІТ

    Нарадзіўся 30. 9. 1891 г. ў Магілёве ў сям’і прыказчыка. Савецкі вучоны ў галіне матэматыкі, астраноміі, геафізікі, даследчык Савецкай Арктыкі, грамадскі дзеяч, акадэмік АН СССР (1935), член-карэспандэнт (з 1933), АН УССР (1934), Герой Савецкага Саюза (1937). Тры гады вучыўся ў Магілёўскай мужчынскай гімназіі. У 1905 г. сям’я пераехала ў Адэсу, дзе будучы вучоны скончыў гімназію і паступіў на фізіка-матэматычны факультэт Кіеўскага універсітэта, які скончыў у 1913 г. З 1916 г. прыват-дацэнт гэтага універсітэта. З 1920 г. прафесар Лесатэхнічнага інстытута ў Маскве, з 1923 г. — 2-га Маскоўскага універсітэта, з 1926 г. — Маскоўскага універсітэта імя Ламаносава. У 1921-24 гг загадчык Дзяржаўнага выдавецтва, у 1932-39 гг. начальнік Галоўнага ўпраўлення Паўночнага марскога шляху. У 1926-33 гг. член, потым старшыня экспертнай камісіі Камуністычнай акадэміі па прысуджэнні прэмій імя У. І. Леніна, у 1938-49 гг. дырэктар Інстытута тэарэтычнай геафізікі АН СССР, у 1939-42 гг. віцэ-прэзідэнт АН СССР Адзін з заснавальнікаў і галоўны рэдактар Вялікай Савецкай Энцыклапедыі (1924-41 гг.). Матэматычныя работы О. Шміта па тэорыі груп атрымалі сусветную вядомасць. Яго даследаванні па тэорыі канечных груп прадоўжаны пераважна на Беларусі ў працах Гомельскай алгебраічнай школы. Распрацаваў новую касмаганічную тэорыю паходжання Зямлі і планет Сонечнай сістэмы. Значнае месца ў жыцці О. Ю. Шміта займала экспедыцыйная дзейнасць. У 1929 г. ён узначаліў экспедыцыю на ледаколе “Георгій Сядоў”, якая арганізавала на зямлі Франца-Іосіфа першую навукова-даследчую станцыю. Праз год экспедыцыя паўтарыла свой шлях, а потым абследавала заходнія берагі Паўночнай Зямлі. У 1932 г. на чале экспедыцыі на ледаколе “Сыбіракоў” прайшоў упершыню за адну навігацыю з Архангельска ў Ціхі акіян. У 1933-34 гг. О. Ю. Шміт узначаліў экспедыцыю, якая спрабавала прайсці па Вялікім Паўночным маршруце за адну навігацыю на параходзе “Чэлюскін”. Гэтая эпапея стала шырока вядома ва ўсім свеце як прыклад мужнасці і гераізму савецкіх людзей, іх дружбы і ўзаемавыручкі. Зацёрты льдамі “Чэлюскін” патануў, палярная льдзіна стала для чэлюскінцаў на нейкі час домам. Як успамінаў сам Ота Юльевіч, з першымі самалётамі былі адпраўлены жанчыны і дзеці, пасля старыя і хворыя. 13. 4. 1934 г. з ільдзіны на мацярык былі дастаўлены апошнія чэлюскінцы, удалося выратаваць нават восем сабак. Масква цёпла і ўрачыста сустракала герояў. У маі 1937 г. О. Ю. Шміт кіраваў экспедыцыяй па арганізацыі дрэйфуючай станцыі “Паўночны полюс”, а ў лютым 1938 г. аперацыяй па зняцці персаналу станцыі з ільдзіны. Узнагароджаны 3 ордэнамі Леніна, 3 іншымі ордэнамі. Памёр О. Ю. Шміт 7. 9. 1956 г., пахаваны ў Маскве. Імем О. Ю. Шміта названы востраў у Карскім моры, мыс у заходняй частцы Чукоцкага мора, гарадскі пасёлак і раён у Чукоцкай нацыянальнай акрузе, яго імя прысвоена Інстытуту фізікі Зямлі АН Расіі. У Магілёве яго імем названы праспект, Магілёўскі цэнтр па гідраметэаралогіі, на будынку школы № 3 (былая мужчынская гімназія, дзе ён вучыўся) і на доме № 6 па праспекце Шміта ўстаноўлены мемарыяльныя дошкі. З 1975 г. ў Магілёўскім палацы піянераў і школьнікаў працуе музей О. Ю. Шміта. Тут сабрана больш за 2 тыс. экспанатаў, якія расказваюць пра яго жыццё і навуковую дзейнасць, дэманструецца дакументальны фільм.

    Б. Гардзееў.

    [С. 219-220.]

 

 

                                                                       ШМІТ О. Ю.

    Ота Юльевіч Шміт нарадзіўся 30 верасня 1891 года ў Магілёве ў сям’і прыказчыка. Вучыўся будучы вучоны у Магілёўскай мужчынскай гімназіі тры гады, потым сям’я пераехала ў 1905 годзе ў Адэсу, а с 1907 года - у 2-й класічнай гімназіі Кіева. Шміт адразу прыцягнуў да сябе ўвагу аднагодкаў і выкладчыкаў не толькі сваімі здольнасцямі, а і самастойнасцю меркаванняў. Гімназію ён закончыў з залатым медалём. У 1909 годзе О. Шміт паступіў на фізіка-матэматычны факультэт Кіеўскага ўніверсітэта, які закончыў у 1913 годзе. У 1913-17 гадах О. Шміт працаваў выкладчыкам у Кіеўскім універсітэце, У 1920-23 - прафесар універсітэта, у 1926-30 - прафесар Маскоўскага універсітэта, у 1930-31 - дырэктар Інстытута матэматыкі і механікі Маскоўскага ўніверсітэта, у 1937-49 - дырэктар Геафізічнага Інстытута АН СССР. Адначасова у 1932-39 гадах быў начальнікам Галоўнага ўпраўлення Паўночнага марскога шляху. У 1924 годзе ўзначальваў Дзяржаўнае выдавецтва, у 1924-41 - галоўны рэдактар БСЭ. У 1939-42 - віцэ-прэзідэнт АН СССР.

    Асноўныя матэматычныя працы О. Шміта прысвечаны тэорыі груп. Ужо ў першых даследаваннях (1912-13) ім былі атрыманы арыгінальныя вынікі, звязаныя з раскладваннем канчатковай групы у прамое памнажэнне нераскладваемых груп. Прапанаваў у 1926 годзе тэарэму, якая увайшла у навучальныя дапаможнікі і манаграфічныя кнігі пад назвай “тэарэма Рэмака Шміта”. Распрацаваў новую касмаганічную тэорыю паходжання Зямлі і планет Сонечнай сістэмы. Значнае месца у жыцці О. Шміта займала экспедыцьійная дзейнасць. У 1929 годзе ён узначаліў экспедыцыю на ледаколе “Георгій Сядоў”, якая арганізавала на зямлі Франца Іосіфа першую навукова-даследчую станцыю. Праз год экспедыцыя паўтарыла свой шлях, а потым абследавала заходнія берагі Паўночнай Зямлі. У 1932 годзе на чале экспедыцыі на ледаколе “Сібіракоу” прайшоў упершыню за адну навігацыю з Архангельска у Ціхі акіян. У 1933-34 гадах Ота Юльевіч Шміт узначаліў экспедыцыю, якая спрабавала прайсці па Вялікім Паўночным маршруце за адну навігацыю на параходзе “Чалюскін”. Гэтая эпапея стала шырока вядома ва усім свеце як прыклад мужнасці і гераізму савецкіх людзей, іх дружбы і узаемавыручкі.

    У 1937 годзе кіраваў экспедыцыяй па арганізацыі дрэйфуючай станцыі “Паўночны полю”. Званне Героя Савецкага Саюза прысвоена 27 чэрвеня 1937 года. О. Ю. Шміт узнагароджаны 3 ордэнамі Леніна, 3 іншымІ ордэнамі, медалямі.

    Памёр Ота Юльевіч Шміт 7 верасня 1956 года, пахаваны у Маскве. Імем яго названы востраў у Карскім моры, мыс у заходняй частцы Чукоцкага мора, гарадскі пасёлак і раён у Чукоцкім нацыянальнай акрузе, яго імя прысвоена Інстытуту фізікі Зямлі АН Расіі. У Магілёве яго імем названы праспект, Магілёускі цэнтр па гідраметэаралогіі, на доме № 6 па праспекце Шміта устаноулена мемарыяльная дошка.

                                            ЛІТАРАТУРА АБ ЖЫЦЦІ I ДЗЕЙНАСЦІ:

    Белов С. Последний из Могикан // Могилев. правда. - 1996. - 21 сент. - С. 3.

    Булай М. Чалавек пасля легенды // Чырв. змена. - 1997. - 29 кастр. - С. 3.

    Гапоненка В. Шміт Ота // Кантакты і дыялогі. - 1997. - № 7-8. - С. 22-23.

    Колосов Л. Л. Филателия об Отто Юльевиче Шмидте // Филателистическая выставка всесоюзного значения «Полярфил-91». - Могилев, 1991. - С. 3-7.

    Курганов О. Челюскинская эпопея // Октябрь. - 1966. – № 5. - С. 131-167; № 6. - С. 114-165.

    Люди из легенды: Со встречи могилевчан с челюскинцами // Труд. слава (Могилев). - 1987. - 13 авг.

    Магілёвец М. Прысвечана О. Ю. Шміту // Мгілёўс. праўда. - 1991. - 3 жн.

    Мельнікаў М. Герой навукі - наш зямляк // Магілёус. праўда. - 1964. - 12 крас.

    Нодель Ф. А.  О. Ю. Шмидт: К 100-летию со дня рождения // Сред. спец. образование. - 1991. - № 8. - С. 35-37.

    Ножнікаў М. Як захоўваем памяць? // Магілёўс. прауда. - 1990. - 24 кастр.

    Ота Юльевіч Шміт // Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Магілёва. - Мн., 1998. - С. 219-220.

    Пархута Я. Пора большой воды // Знамя юности. - 1985. - 9 апр.

    105 лет со дня рождения О. Ю. Шмидта // ТВ каприз. - 1996. - 27 сент. - С. 1, 6.

    Шмидт О. Ю. // Книга, исследования, материалы. Сб. ХХІІ. - М., 1971. С. 229-238.

    Отто Юльевич Шмидт (1891-1956) // Еремеева А. Н. Выдающиеся астрономы мира: Рек. указ. - М., 1966. - С. 331-334.

    О. Ю. Шміт // Географы і геолагі - ураджэнцы Магілёўскай вобласці: Біябібліягр. паказ. - Магілёў, 1995. - С. 47-50.

    [С. 42-43.]

 

 

 

 

                                         ЭДЭЛЬВЕЙС — КВЕТКА НЕДАСЯГАЛЬНАЯ

                                                                       Ота Шміт

    Да Берынгава праліва заставалася ўсяго сотні дзве, а то і меней міль, а гэта канчатковая мэта экспедыцыі. Увайшоўшы ў яго, ледакол “Сібіракоў” трапіць у Ціхі акіян, а значыць, увесь вялікі Паўночны марскі шлях будзе пераадолены за адну навігацыю. Адбудзецца тое, пра што ў краінах, якія маюць выхад да паўночных мораў, марылі на працягу чатырохсот гадоў, спрабуючы прайсці паўночна-ўсходнім маршрутам у гэтых вельмі неспрыяльных, надзіва суровых умовах, дзе чалавека на кожным кроку падсцерагае небяспека, а шматлікія сюрпрызы найперш прыпадносіць няўстойлівае, пераменлівае надвор’е, асабліва калі адліга нечакана змяняецца моцнымі маразамі. Тады нешматлікія праталіны ў акіяне хутка, літаральна на вачах пакрываюцца лёдавай скарынкай, якая таўсцее, і лёд паступова бярэ судна ў моцныя абдымкі, з якіх цяжка выслабаніцца.

    Такая небяспека падсцерагала цяпер і “Сібіракова”. А паколькі каманда яго ў асноўным складалася з людзей вопытных, якія нямала пабачылі на сваім вяку, а многія плавалі і ў паўночных шыротах, не надта хто верыў, што апошнія сотні міляў удасца пераадолець хутка, бо пачалася палярная зіма, падзьмулі суровыя вятры. А з надыходам яе заснежыла, завіхурыла. На шляху ледакола ўсё часцей трапляліся велізарныя льдзіны. Яны часам не паддаваліся вінту ледакола, і судна тады пачынала ўздрыгваць. Капітан Варонін баяўся, што лопасці вінта зламаюцца, загадваў спыніцца, а пасля асцярожна адысці крыху назад. Перасцярога не была лішняй. 10 верасня 1931 года “Сібіракоў” толькі дзякуючы вялікай самаахвярнасці каманды, рашучасці капітана і вытрымцы начальніка экспедыцыі Шміта змог прадоўжыць плаванне.

    Адбылося ўсё вечарам, калі члены экіпажа, свабодныя ад вахты, і ўдзельнікі экспедыцыі бавілі вольны час у кают-кампаніі. Ледакол нечакана быццам падкінула, і ўслед за гэтым адразу пачуўся моцны скрыгат і трэск. Усе куляй выскачылі на палубу, не разумеючы, у чым прычына, і адчуваючы, як корпус “Сібіракова” працягвае дрыжэць. Больш за ўсіх непакоіўся Варонін. Ён, відаць, здагадаўся, што адбылося, таму дзейнічаў прадумана і рашуча.

    — Люстру! Хутчэй! — капітан сарваўся на крык.

    Калі электрычныя лямпы на доўгіх правадах апусцілі за борт, Варонін нагнуўся ўслед за імі, пачаў уважліва ўзірацца ўніз. Твар яго стаў змрочны:

    — Адна лопасць зламана.

    Старшы штурман Хлебнікаў, не чакаючы загаду, спусціўся на апошнюю лесвічку за бортам і таксама пільна паглядзеў на вінт. А ў гэты час старшы механік Мацвееў зрабіў малы абарот, каб можна было ўпэўніцца, у якім становішчы знаходзяцца астатнія лопасці. Вынік аказаўся не суцяшальным. Напалавіну была зламана другая лопасць. Яшчэ адзін малы абарот вінта і...

    — Ды адкуль такое напасце?! — ці не ў адзін голас усклікнулі капітан і старшы штурман.

    Трэцяя лопасць зламалася на чвэрць. Заставалася яшчэ чацвёртая. Калі б яна засталася цэлай, можна было б, хоць і з неймавернай цяжкасцю, прадоўжыць плаванне.

    За нейкае імгненне на палубе стала так ціха, што, здавалася, чуваць дыханне кожнага. Яго парушыў старшы штурман:

    — Няма чацвёртай!

    — ???

    — Ды зрэзана, нібы нажом!

    У гэты момант на Вароніна было страшна глядзець. Ён увесь нібы асунуўся. Але так працягвалася толькі імгненне. Хутка саўладаў з сабой:

    — Паспрабуем ісці з абламаным вінтом.

    Наўрад ці хто верыў у магчымасць гэтага, але ўсе прамаўчалі. Адзін Шміт не стрымаўся:

    — Ды аб чым гаворка? Мяняць трэба вінт!

    Варонін роспачна паглядзеў на Шміта:

    —    Мяняць? Тут? У акіяне?

    Тым не менш звярнуўся да старшага штурмана:

    — I ўсё ж паспрабуй...

    “Сібіракоў”, хоць з абламанымі лопасцямі і круціўся хутка, ледзь прасоўваўся наперад. Але і так працягвалася толькі да таго моманту, калі падышоў да чарговай вялізнай ільдзіны. Ледакол спыніўся, не ў стане працягваць плаванне. Члены экіпажа, свабодныя ад вахты, і ўдзельнікі экспедыцыі пачалі спускацца ўніз, у кают-кампанію. Усе разумелі, што не ім вырашаць, як быць далей і што рабіць. Не сумняваліся і ў верагоднасці зімоўкі. Але не ім вырашаць гэта, а найперш начальніку экспедыцыі. А Ота Юльевіч запрасіў да сябе ў каюту капітана, старшага механіка. Тыя ж, хто сабраўся ў кают-кампаніі, сядзелі быццам набраўшы вады ў рот. Куды і знікла нядаўняя гаварлівасць. У кожнага былі трывожныя думкі. І кожны разумеў, што наўрад ці трэба выказваць іх услых.

    Так працягвалася датуль, пакуль у дзвярах не паказаўся Шміт.

    — Паклічце астатніх.

    Не засталося незаўважаным, што Ота Юльевіч трымаецца ўпэўнена, хоць і яго твар не пакідала трывога.

    Калі ўсе сабраліся, Шміт гаварыў спакойна, нібы нічога не здарылася. I хоць усе ведалі, што якраз для спакою і няма падстаў, ім спадабалася, як упэўнена трымаецца начальнік экспедыцыі. А калі так, дык, відаць, ёсць прымальнае выйсце з гэтага становішча. А Шміт не збіраўся нікога супакойваць, але і не хацеў драматызаваць становішча.

    —    Гаварыць шмат не буду. Самі цудоўна разумееце, што ніхто нам дапамагчы не зможа. А таму ўсё залежыць ад саміх. Адзінае выйсце ў замене лопасцяў. Цяпер, адразу... Гатовы запытацца — як? — Шміт акінуў позіркам прысугных. — Мы з Вароніным усё абмеркавалі. Зрабіць гэта не так і складана.

    Ота Юльевіч паспрабаваў усміхнуцца, хоць ад многіх не прайшло незаўважаным, што ўсмешка гэтая далася яму з цяжкасцю. Але Шміт працягваў так, быццам тое, што трэба цяпер зрабіць, даводзілася выконваць неаднойчы, пры тым паспяхова:

    — Каб пачаць работу па замене лопасцяў, трэба апусціць нос ледакола і адпаведна падняць яго карму. А зрабіць гэта можна...

    Шміт уважліва ўзіраўся ў твары прысутных, як бы чакаў падказкі. Сёй-той з матросаў лёгка здагадаўся, аб чым пойдзе гаворка. Здагадаўся і жахнуўся, наколькі ўсё цяжка.

    Па гэтым маўчанні Ота Юльевіч разумеў, што наўрад ці хто асмеліцца выказаць уголас тое, што праз нейкую хвіліну скажа ён сам, таму вырашыў працягваць:

    — А зрабіць гэта не так і складана. Перанясём вугаль с кармавога трума ў насавы, а прадукты, што знаходзяцца ў насавым, падымем наверх. I ўсе складанасці.

    Зноў паспрабаваў усміхнуцца, і зноў гэта далося яму з цяжкасцю. Не выклікала асаблівага энтузіязму паведамленне ў членаў экіпажа і ўдзельнікаў экспедыцыі. Трэба было перамясціць не адну тону вугалю, ды прадукты нямала важылі, бо гэта быў двухгадовы запас. А Шміт, як ні ў чым не бывала:

    — Абмяркоўваць наша рашэнне, думаю, няма падстаў. Прапаноўваю стварыць дзве брыгады. Адна працуе, а другая ў гэты час адпачывае. Затым другая працуе, а першая набіраецца сіл.

    Так і зрабілі, а калі карма паднялася ўверх, за справу ўзяліся механікі. Ім давялося наўрад ці лягчэй, чым тым, хто перад гэтым перамяшчаў вугаль у 80-кілаграмовых мяхах, а ў нечым нават і цяжэй. Механікам давялося працаваць па пояс у ледзяной вадзе. І хоць знаходзіліся яны ў брэзентавых касцюмах, надзеўшы пад іх шмат іншай вопраткі, больш чым дзесяць мінут пратрымацца не маглі. Перапынілі работу і паўгадзіны адагравалі рукі і ногі, каб пасля зноў лезці ў ваду, тэмпература якой дасягала чатыры градусы марозу. Ды і спяшацца трэба было, бо мог пачацца шторм, а тады вецер лёгка перакуліў бы ледакол. Але пашанцавала...

    Двое сутак спатрэбілася на перамяшчэнне вугалю, за двое памянялі лопасці, а яшчэ за двое ўладкавалі вугаль і прадукты на іх ранейшае месца. 16 верасня “Сібіракоў” з пераможным гудком прадоўжыў свой шлях. I ўжо гэтым увайшоў у гісторыю. Ні аднаму судну не даводзілася раней мяняць лопасці вінта ў такіх суровых паходных умовах. Звычайна гэта робіцца ў доку ці, у крайнім выпадку, у спакойнай бухце. І абавязкова ў цёплай вадзе. “Сібіракоўцы” ж здзейснілі немагчымае.

    Але спачываць на лаўрах не даводзілася. Кожны дзень надвор’е прыносіла новыя сюрпрызы. А на шляху да Берынгава праліва іх пабольшала. Капітан пастаянна знаходзіўся на сваім мастку, назіраючы за гарызонтам Не адыходзіў ад Вароніна і Шміт. На просьбы спусціцца з палубы ўніз, ён не рэагаваў. На парады Вароніна: “Пагрэліся б крыху, Ота Юльевіч”, — толькі адмахваўся:

    — Няўжо думаеце, што я больш мерзну, чым вы?

    Вароніну нічога не заставалася, як пагадзіцца:

    — Ды мерзнем аднолькава.

    — Тады пра што гаворка?

    У душы Шміт радаваўся, што капітан ды і ўсе на ледаколе не ведаюць, што яму не мароза трэба баяцца, а вільготнага паветра. Як і не ведаюць таго, што ўрачы яшчэ ў час студэнцтва паставілі Оту Юльевічу несуцяшальны дыягназ: “Беражыце лёгкія, малады чалавек! Яны ў вас вельмі хворыя. Любое абвастрэнне, хаваць праўду не будзем, можа прывесці да лятальнага зыходу”.

    Не хацелася тут, каб шкадавалі яго. Ды і калі сам збіраецца асабліва не думаць аб прысудзе ўрачоў, навошта такое веданне...

    З задумення Шміта вырвала капітанава:

    — Палундра!

    Значыць, ледакол зноў падышоў да вялізнай ільдзіны. Даліся ж яны ў знак пры набліжэнні да Берынгава праліва! І кожная такая масіўная, што ўяўляе вялікую пагрозу не толькі для вінта, а і для цэласнасці корпуса ледакола. Ды каб яшчэ на шляху сустракалася адна. Бываюць і падвойныя. А сутнасць у тым, што ад марозу льдзіны моцна сціскаюцца, у выніку чаго на сярэдзіне пачынаюць уздыблівацца, таму часта пад верхняй знаходзіцца яшчэ адна. І абедзьве страшэнна тоўстыя, па тры і нават болей метраў. Калі вінт ледакола ўразаецца ў такую масу, лопасці не ў стане крышыць яе. Вінт спыняецца, корпус судна дрыжыць. Калі прапусціць гэты момант, лопасці могуць зламацца.

    — Палундра! — пачулася ўслед за першым выкрыкам.

    Варонін ажно прыўзняўся на капітанскім мастку, рызыкуючы зваліцца з яго. Усе, хто знаходзіўся на палубе, пахапаліся за што маглі. Шміт ледзь не ўпаў на матроса, які знаходзіўся поруч, толькі паспеў сказаць:

    — Калі толькі гэта кончыцца?

    Варонін загадаў зменшыць абароты, каб ледакол марудней рухаўся наперад, а таму і вінт будзе слабей ударацца аб лёд. Канечне, так бяспечней, але пры малым ходзе цяжэй праціснуцца сярод таросаў. Таму і даводзілася рызыкаваць, павялічваючы абароты. Такая рызыка да пары да часу давала жаданыя вынікі. І ні Вароніну, ні Шміту не хацелася думаць, што можа настаць момант, калі “Сібіракоў” зноў трапіць у катастрафічнае становішча. І на тое, што пранясе, спадзяваліся — іншага выйсця не было.

    “Сібіракоў” паспрабаваў “узяць” гэтую льдзіну “малым ходам”, аднак яна ніяк не паддавалася. Ледакол спыняўся, адыходзіў назад, зноў падступаўся да яе. Ды ўсе намаганні заставаліся марнымі. Ільдзіна стаяла наперадзе непрыступнай перашкодай, а звярнуць у бок не было магчымасці.

    — Малы назад! — скамандаваў Варонін.

    — Ёсць малы назад!

    Старшы штурман — сама ўвага. Каманды капітана ён выконваў хутка не толькі па абавязку службы. Хлебнікаў і сам разумеў, што любое няўмелае рашэнне можа дорага каштаваць. Як і ўпэўнены быў, што, не рызыкуючы ў гэты момант, наўрад ці можна чагосьці станоўчага дасягнуць.

    Ледакол адышоў назад, каб праз некалькі мінут зноў падысці да льдзіны на “малым ходзе”. Аднак слабыя рухі лопасцяў нічога не маглі вырашыць. І тады Варонін рызыкнуў. Пачулася каманда:

    — Поўны наперад!

    Імгненне, і лопасці “хапілі” за лёд. Здавалася, ён паддаўся, пачаў крышыцца. Ды так працягвалася некалькі секунд. Не паспеў Варонін узрадавацца, што льдзіна паддаецца, як пачуўся жудасны трэск. Ён быў намнога мацнейшы, чым тады, 10 верасня, калі зламаліся ўсе лопасці. А яшчэ трэск раздаўся пад днішчам, дзе знаходзіўся грабны вал.

    Варонін збялеў. Хто-хто, а ён ведаў прычыну таго, чаму ледакол нечакана замёр на месцы. Таму толькі і змог сказаць:

    — На мастку мне больш няма чаго рабіць!

    З гэтымі словамі ён накіраваўся ў сваю каюту.

    Шміт разумеў, што ў такім становішчы наўрад ці можна дабіцца ад капітана чагосьці істотнага, таму не зрэагаваў на яго роспачныя словы. І хоць сам, як і Варонін, асабліва не сумняваўся ў прычыне астаноўкі “Сібіракова”, аднак вырашыў не панікаваць:

    — Хлебнікаў! Агледзьце судна!

    Агляд нічога суцяшальнага не даў. І вінт, і грабны вал зламаліся. Калі ўдакладнілі месца знаходжання, аказалася, што знаходзіліся ў дзевяноста мілях ад Берынгава праліва. Калі б не льды, можна было б пераадолець гэты шлях за нейкія дзесяць-дванаццаць гадзін ходу. Толькі хто дасць чыстую ваду?! Але нават калі б і адбыўся нейкі цуд і ўсе льды ў адно імгненне расталі, усё адно без грабнога вала з месца не зрушышся.

    Пасля гэтага паводзіны членаў каманды і экспедыцыі пачалі нагадваць тыя, што былі 10 верасня. Шміт з Вароніным абмяркоўвалі, як быць далей, зачыніўшыся ў каюце Ота Юльевіча, а людзі, свабодныя ад вахты, бавілі час у кают-кампаніі. І гэтаксама нечакана з’явіўся Шміт. Адбылося гэта познім вечарам, калі трывога яшчэ больш узмацнілася:

    — У нас некалькі варыянтаў, але, прынамсі, два з іх непрымальныя, хоць першы, здавалася б, найбольш просты — высадка на бераг. Другі — прасіць дапамогі ў ледарэза «Літке», які знаходзіцца непадалёку.

    Ота Юльевіч памаўчаў.

    — Дапамогу прасіць не будзем, бо ў яго экіпажа сваё заданне. Ды і наўрад ці зможа ён хутка прабіцца да нас. А на бераг высадзімся толькі ў крайнім выпадку. Прадчуваю, што вы гатовы запытацца пра трэці варыянт. А трэці — усё залежыць ад нас саміх!

    Начальнік экспедыцыі ўважліва агледзеў прысутных. Міма яго позірка не прайшло незаўважаным, што на тварах у многіх з’явілася не проста здзіўленне, а недаўменне. Яшчэ нейкая хвіліна, і абавязкова хто-небудзь выкажа сваё незадавальненне. Маўляў, адна справа — рамантаваць вінт і іншая — грабны вал. Для гэтага ледакол трэба хіба што пераварочваць ці падымаць уверх, але ж ні першае, ні другое ажыццявіць немагчыма.

    — Кажаце, рамантаваць немагчыма?

    — Немагчыма, Ота Юльевіч, — пачулася некалькі галасоў.

    — А мы і не будзем рамантаваць.

    Адказам на гэтыя словы Шміта сталі яшчэ больш недаўменныя позіркі. Няўжо начальнік экспедыцыі жартаваць дазваляе? І гэта тады, калі трэба прымаць як мага хутчэйшае рашэнне.

    — Не думайце, што я жартаваць сабраўся. — Шміт як бы прачытаў думкі тых, хто засумняваўся. — Нам дапаможа берагавое цячэнне.

    — Берагавое цячэнне?

    — Берагавое цячэнне! Мы паспелі наблізіцца да яго. А таму, калі не будзе сустрэчнага ветру, гэтае цячэнне і зможа вынесці нас у Берынгаў праліў. А да гэтага, як быццам, і ідзе! Вы думаеце, што за гэты час пасля аварыі мы знаходзіліся на месцы? Памыляецеся! Дзякуючы цячэнню, мы наблізіліся да Берынгава праліва на тры мілі!

    Надвор’е спрыяла “Сібіракову”. Марозы змяніліся адлігай, і ледакол, няхай і марудна, прасоўваўся наперад. 20 верасня наперадзе паказаўся мыс Дзяжнёва, а за ім, як ведалі ўсе, і знаходзіўся Берынгаў праліў.

    Ды не кажы гоп, пакуль не пераскочыў. Раніцай наступнага дня сустрэчны вецер пачаў адносіць судна назад. Паспрабавалі стаць на якар, але ён не змог доўга трымаць ледакол. А тут яшчэ вецер падагнаў шмат ільдзін, услед за якімі паказалася суцэльнае лёдавае поле, гатовае раструшчыць “Сібіракова”. Гэта яшчэ больш ускладніла становішча. Ледакол мог быць раструшчаны льдамі за некалькі хвілін.

    Па загаду Шміта на лёдзе зрабілі некалькі лунак, заклалі ў іх узрыўчатку. Але лёд не паддаваўся. Давялося закладваць узрыўчатку і другі, і трэці раз. Толькі і гэта не дапамагло. “Сібіракоў” працягваў “адпаўзаць” назад. Хутка мыс Дзяжнёва знік на даляглядзе. Праўда, на наступны дзень вецер змяніў накірунак. Але радавацца было рана. Узмацніўся мароз, вакол судна станавілася ўсё менш чыстай вады. Праз некаторы час давялося спускацца ўніз і адкалваць лёд, каб “Сібіракоў” зусім не ўмёрз.

    Шміт нават пачаў думаць аб тым, ка спыніцца ў гэтым месцы на зімоўку. Але неўзабаве надвор’е падарыла чарговы сюрпрыз, гэтым разам прыемны. З боку Ціхага аісіяна падзьмуў цёплы вецер, які прынёс з сабой туман, а пасля і дробны дождж. Ледзяныя палі расталі. Аднак, як высветлілася, цячэнне панясло судна не ў бок Берынгава праліва, а да мыса Сэрца-камень, дзе яно знаходзілася шэсць дзён назад. На гэта паўплывалі дасюль невядомыя цячэнні, якія па сіле аказаліся мацнейшымі за берагавое.

    Хоць і з цяжкасцю, Шміту ўдалося звязацца з капітанам парахода-тральшчьіка “Усурыец”, што знаходзіўся непадалёку ад Берынгава праліва. Гэта было адзінае на той час судна, якое не паспела адправіцца на зімоўку ў свой порт. Хоць судна сказана завельмі гучна. Ва “Усурыйца” была вельмі малая магутнасць, і ён не мог рухацца сярод ільдоў. Таму, выходзячы на сувязь з «Усурыйцам», Ота Юльевіч не столькі на дапамогу разлічваў, колькі хацеў упэўніцца, ці няма паблізу якога-небудзь іншага судна. Аднак на ўсякі выпадак папрасіў, каб «Усурыйск» далёка не адыходзіў, цячэнне ўсё ж вынесе “Сібіракова” на чыстую ваду. Але капітан “Усурыйска” паведаміў, што бачыць на шляху да “Сібіракова” вялікую плошчу чыстай вады, а таму паспрабуе прабіцца насустрач.

    Толькі на іншых спадзявайся, а сам не сядзі склаўшы рукі. Тым больш, калі абставіны гэтаму спрыяюць. А вецер якраз стаў спадарожным, пачаў хутка разганяць ільды. Змена накірунку ветру і падказала Шміту, як на першы погляд, нечаканую ідэю.

    — Будзем ставіць парусы! — загадаў ён.

    — Якія яшчэ парусы, — няўцямна паціскалі плячыма члены экспедыцыі, а калі Шміт усё растлумачыў, дружна закрычалі: “Ура!”

    Было чаму радавацца...

    Сваю ідэю Шміт абмеркаваў з капітанам, які ўвесь гэты час рэдка выходзіў са сваёй каюты, перажываючы, што з-за яго недагляду так здарылася. І як ні ўгаворваў Ота Юльевіч Вароніна асабліва не перажываць, супакойваючы, што ў яго прафесійным майстэрстве ніхто не сумняваецца, гэта не давала жаданых вынікаў. Варонін па-ранейшаму моцна пакутаваў, што стаў прычынай усіх бедаў. Калі ж Шміт нагадаў аб магчымасці выкарыстаць для плавання парусы, той узрадаваўся:

    — Дзякуй, Ота Юльевіч!

    — За што яшчэ дзякуй? — здзівіўся Шміт.

    — А за тое, што я магу яшчэ быць карысным.

    І Варонін, якому давялося шмат плаваць на парусных суднах, з задавальненнем узяўся за такую нечаканую справу, як аснашчэнне “Сібіракова”... парусамі. Іх зрабілі з брэзенту, якім накрывалі трумы, дзе знаходзіўся вугаль. Мачта ж на ледаколе была. І праз некаторы час “Сібіракоў”, падобны на непамерна вялікі паруснік, паплыў у бок Берынгава праліва. Калі ж трапляліся вялікія льдзіны, судна спынялася. I не таму, што каманда баялася, каб яно не пашкодзілася. Проста не хапала сілы ветру рухацца далей. Але і тут знайшлі выйсце. Некалькі чалавек спускаліся ўніз, цягнучы за сабой на тоўстым канаце якар. Якарам чаплялі ільдзіну, а канат другім канцом прымацоўвалі да паравой лябёдкі на карме. Пры ўключэнні лябёдкі канат пачынаў наматвацца, і ў выніку гэтага якар зрушваў ільдзіну з месца. Шлях вызваляўся, і “Сібіракоў” працягваў плаванне. Так рабілі неаднойчы, ды іншага выйсця не заставалася. А ў гэты час насустрач рухаўся “Усурыйск”. Яму таксама даводзілася нялёгка.

    Нарэшце вечарам на ледаколе заўважылі ракеты, пушчаныя з “Усурыйска”. Каб засведчыць, што яны заўважаны, на “Сібіракове” ў адказ запалілі вялікія факелы. Услед за гэтым прыйшло радыёпаведамленне, што сігналы бачныя. Усе вельмі ўзрадаваліся, бо разумелі, што адлегласць паміж суднамі не такая і вялікая. Нават пры запаволеным ходзе яе можна да раніцы пераадолець.

    Як жа здзівіліся на “Сібіракове”, калі “Усурыйск” знік з гарызонту. Хутка даведаліся, што ён трапіў пад уплыў іншага цячэння і за ноч яго аднесла назад, да Берынгава праліва. “Сібіракову” заставалася разлічваць толькі на свае сілы. Па-ранейшаму члены экіпажа часта спускаліся ўніз, замацоўваючы якар і ўключаючы лябёдку. Калі так не ўдавалася зрушыць ільдзіну з месца, карысталіся ўзрыўчаткай. I раніцой 30 верасня ўжо знаходзіліся непадалёку ад мыса Дзяжнёва.

    Да Берынгава праліва заставалася ўсяго 14 міль. Рукой падаць. Ды яны аказаліся самымі цяжкімі. Ледакол часта спыняўся. Нярэдка даводзілася рабіць па некалькі ўзрываў запар. Але ўсе, узрадаваныя, што праліў побач, працавалі, не ведаючы стомы. Аб адным малілі Бога, каб толькі вецер не змяніў накірунак. Інакш падводнае цячэнне пацягне “Сібіракова” назад і ўсе намаганні стануць марнымі. Праз некаторы час давядзецца пачынаць спачатку. А дзе браць тыя сілы?

    Ды вецер нібы зжаліўся над “сібіракоўцамі” і працягваў дзьмуць у патрэбным ім кірунку. Часам, праўда, ён слабеў, але гэта толькі запавольвала ход ледакола, які з новымі павевамі паскараўся. Да Берынгава праліва заставалася ўжо 12 міль. Праз некаторы час адлегласць скарацілася да 11, 10...

    У праліў “Сібіракоў” увайшоў у 14 гадзін 45 мінут 1 кастрычніка 1932 года. Цяжка перадаць словамі, што рабілася ў гэты момант на палубе. Людзі абдымаліся, цалаваліся. Разам з усімі радаваўся і Шміт. Толькі цяпер ён успомніў, што 30 верасня ў яго быў дзень нараджэння, споўніўся сорак адзін год. І сам забыўся, і ў экспедыцыі ніхто не ўспомніў. Хацеў было цяпер сказаць пра гэта, але перадумаў. Дзень жа нараджэння яго — асабістае свята, а гэтае — усіх. І не толькі членаў каманды “Сібіракова”, экспедыцыі. Сумнення няма: калі ў Маскве даведаюцца, што вялікі Паўночны марскі шлях паспяхова пераадолены, таксама ўзрадуюцца. I хоць Ота Юльевіч не любіў, як кажуць, авацый, сумнення не заставалася: здзейснены подзвіг. Навуковы подзвіг. А тым самым і сабе ён падрыхтаваў да дня нараджэння дастойны падарунак. I няхай супадзенне атрымалася выпадковым, ад гэтага сутнасць не мяняецца і значнасць здзейсненага не памяншаецца.

    Калі радасць крыху зменшылася і многія пайшлі адпачыць, спусціўся да сябе ў каюту. Хацелася пабыць сам-насам...

    Нарадзіўся Шміт 30 верасня 1891 года ў Магілёве. Дзед яго па бацьку Ота Юльевіч быў абруселым немцам, які перасяліўся на Беларусь з Прыбалтыкі. Ён усё сваё жыццё батрачыў і марыў набыць уласны кавалак зямлі, каб зажыць заможна, як і яго гаспадар. А другі дзед — па маці — з’яўляўся латышом. I таксама марыў аб уласнай зямлі. Абодва дасягнулі сваёй мары пад старасць. Праўда, уласны надзел прыдбаў толькі дзед па маці, а вось дзед па бацьку мусіў задавальняцца тым, што ўзяў зямлю ў арэнду. Таму бацьку Ота Юлію Шміту было куды цяжэй станавіцца на ногі. Акрамя таго, што сям’я не мела вялікага дастатку, ён не мог пахваліцца здароўем, часта хварэў, а праца ж па гаспадарцы патрабавала немалых фізічных высілкаў.

    Давялося Юлію Шміту шукаць больш лёгкі занятак. Калі падрос, пайшоў вучнем да гадзіншчыка, пасля ўладкаваўся прыказчыкам у канцылярскую краму, дзе гандлявалі сшыткамі, алоўкамі, чарніламі. Заробак меў невялікі, бо амаль усе грошы даводзілася аддаваць гаспадару. Але Юлій Шміт быў чалавекам вельмі ашчадным і эканоміў на чым толькі мог і марыў адкрыць свой невялічкі магазін. І нават калі ажаніўся і нарадзіўся сын, ад гэтай мары не адмовіўся. Ды аказалася яна ілюзорнай.

    Хоць і ўдалося сабраць грошай, хоць пасля з’явілася і невялічкая крама, на якой значылася прозвішча яе ўладальніка, радасць Юлія Шміта была нядоўгай. Не паспеўшы стаць як след на ногі, ён разарыўся. Суцяшэнне пачаў шукаць у Бога. І не толькі маліўся, а захапіўся багаслоўнай літаратурай, якую любіў па вечарах чытаць уголас. У грамаце разбіраўся з большага, але гэтага хапала настолькі, каб зразумець неабходныя тэксты. Каля сябе звычайна садзіў жонку і малалетняга сына. Каб таксама розуму набіраліся, да веры далучаліся. І вельмі здзівіўся, калі праз некаторы час даведаўся, што Ота лёгка пераказвае той ці іншы тэкст. Але яшчэ больш здзівіліся ў сям’і, калі сын без чые-небудзь дапамогі навучыўся... чытаць. Больш таго, на кавалачках паперы, прынесенай бацькам з крамы, самастойна пачаў пісаць літары.

    Юлій Шміт расказаў пра здольнасці сына свайму бацьку. Той выслухаў яго ўважліва, але, калі Юлій змоўк, толькі самотліва паківаў галавой:

    — Вучыцца б твайму Ота, ды... Сам разумееш, як жыву я. Нічым дапамагчы не змагу, дый у цябе самога грошай не шмат.

    Нічога не адказаў тады Юлій Шміт, бо не мог не пагадзіцца з бацькам. Толькі вырашыў аб здольнасцях Ота паведаміць цесцю. Той быў больш канкрэтны: абавязкова трэба будзе падтрымаць унука. Але зазначыў:

    — Не спяшайся, сынку. Хай Ота падрастае, тады абмяркуем, як і што рабіць.

    Абмеркаванне гэтае адбылося, калі Ота наблізіўся да свайго васьмігадовага ўзросту. Цесць запрасіў да сябе зяця. Але не аднаго, а са сваёй дачкой і ўнукам. А калі завіталі да яго ў хату, убачылі, што там ужо знаходзіліся Отавы дзядзькі — браты яго маці. Дзед падняўся, запытаўся ў сыноў:

    — Не здагадваецеся, чаго сабраў вас?

    Отаў бацька хацеў адказаць, але той не даў яму і рот раскрыць:

    — Пачакай, Юлій, не ў цябе пытаюся.

    — Не здагадваюся, тата, — адказаў старэйшы сын.

    — І я не ведаю, — дадаў малодшы.

    І іншыя Отавы дзядзькі няўцямна паціскалі плячыма.

    — Не ведаеце? А сабраў я вас, каб абмеркаваць, як Ота на вучобу паслаць...

    — На вучобу, кажаш, тата? — старэйшы сын нібы толькі і чакаў гэтага паведамлення. — Ды я ахвотна дапамагу. Ёсць у мяне таварыш, які працуе шаўцом. Яму якраз вучань патрэбны. Калі трэба, слова замоўлю.

    — Што шавец? — уставіў сваё слова сярэдні дзядзька. — Боты шыць — справа, канечне, выгадная, а хіба горшыя заробкі ў краўца?

    Отавы дзядзькі, ледзь не перабіваючы адзін аднаго, пачалі ўносіць прапановы, якую прафесію лепш прыдбаць іх пляменніку. Юлій Шміт паспрабаваў запярэчыць, што гаворка павінна ісці не пра такую вучобу, але яго і слухаць не сталі. Тады дзед уладна крыкнуў:

    — Ціха! Мужчыны вы ці не мужчыны?!

    — Да мы, тата...

    — Ціха, кажу!

    Калі ў хаце запанавала цішыня, ён працягваў:

    — Ды не пра тую вучобу, пра якую вы думаеце, гаворка ідзе.

    — А пра якую?

    — Ота — вельмі здольны хлапчук.

    — Здольны! Значыць, хутка і авалодае сакратэмі шыцця ботаў. У чым тады прычына?

    — Ды не боты ён павінен шыць! — Дзед ажно прыўзняўся з лавы, на якой сядзеў. — Адукацыю ён павінен атрымаць!

    — Адукацыю, тата, — старэйшы Отаў дзядзька не мог маўчаць. — Гэта добра, але за якія грошы? Нешта не чуў, каб яны ў Юлія асабліва вадзіліся.

    — А ў цябе? — стары запытаў рашуча, тым самым даючы зразумець, што не любіць, калі яго перапыняюць.

    — І ў мяне іх не шмат.

    — Правільна, і ў Юлія не шмат. І ў цябе — таксама. І ў братоў тваіх... Ды і я не асабліва раскашую. Але калі мы разам...

    — Што разам?

    — Калі кожны з нас унясе грошай, колькі зможа, хіба не зможам мы аплаціць вучобу Ота?

    — А гэта выйсце, тата! — узрадаваўся старэйшы. Яго падтрымалі іншыя.

    Так восенню Ота Шміт пайшоў у Магілёўскую класічную гімназію, а паколькі падрыхтоўку меў цудоўную, адразу трапіў у другі клас. І закончыў яго на выдатна. Гэткія ж веды паказаў і ў трэцім, чацвёртым, пятым класах. А яшчэ шмат займаўся самаадукацыяй. Асабліва захапіўся кнігамі аб падарожжах. А яшчэ знаходзіў час, каб выхоўваць маленькую сястрычку, бо сям’я па-ранейшаму ледзь зводзіла канцы з канцамі.

    І па-ранейшаму бацька не пакідаў мары зажыць заможна. Зноў, сабраўшы грошай, паспрабаваў адкрыць сваю канцылярскую краму. Але птушка шчасця і цяпер выслізнула з яго рук. Тады Юлій Шміт, у пошуках лепшай долі, вырашыў перабрацца з сям’ёй у Адэсу, дзе Ота працягваў вучобу ў гімназіі. Але закончыў ён гімназію не ў Адэсе, а ў Кіеве, бо бацька з сям’ёй на поўдні не затрымаўся, мяркуючы, што ў Кіеве пашанцуе больш, чым у Адэсе. Але каму шанцавала, дык толькі Ота. У тым сэнсе, што ён, як і ў Магілёве, як і ў Адэсе, у гімназіі атрымліваў толькі выдатныя ацэнкі. І хутка пераканаў выкладчыкаў, што ведамі ў межах вучэбнай праграмы не абмяжоўваецца. І ўвогуле, здатны мысліць самастойна. Ды так, што нават складаныя тэарэмы, пры неабходнасці, даказвае па-свойму.

    Адбылося гэта за год да заканчэння Кіеўскай гімназіі. Як і бацька, Ота не мог пахваліцца здароўем, таму нярэдка прапускаў заняткі. Гэтым разам ён прастудзіўся і прахварэў амаль тры тыдні. Выкладчык матэматыкі, відаць, быў чалавекам рассеяным і забыўся, што Ота доўгі час адсутнічаў у класе. Таму і прапанаваў яму, як выдатніку, даказаць тэарэму, якая перад гэтым стала моцным арэшкам для двух іншых гімназістаў.

    Не сказаўшы ні слова, Ота пайшоў да дошкі.

    — Ды ён тры тыдні хварэў! — прыйшлі на дапамогу Ота аднакласнікі.

    — Прабачце, забыўся! — спахапіўся выкладчык. — Сядайце на месца.

    Але Ота запярэчыў:

    — Ды нічога, паспрабую даказаць гэтую тэарэму.

    — Даказаць? — выкладчык здзівіўся. — Як вы яе дакажаце, калі столькі часу не былі на занятках?

    — Як-небудзь дакажу.

    — Ну, тады паспрабуйце. Смеласць гарады бярэ.

    Ота пачаў старанна выводзіць адну, другую лінію на дошцы, рабіў розныя матэматычныя падлікі. Выкладчык уважліва сачыў за яго дзеяннямі. Клас сцішыўся. Усім было цікава, чым гэта скончыцца, як жа іх аднакласнік справіцца з такой цяжкай тэарэмай.

    Выкладчык чым пільней узіраўся на дошку, тым большае здзіўленне праступала на яго твары.

    — Усё! — сказаў Шміт. — Гэтая тэарэма даказваецца толькі так!

    — Пачакайце! — выкладчык яшчэ раз паглядзеў на дошку. — Рашэнне правільнае, але ў падручнку... У падручніку яно зусім іншае. Адкуль вы, Ота, даведаліся, што гэтую тэарэму можна даказаць менавіта так?

    — Ды не адкуль!

    — Як не адкуль?

    — Я сам знайшоў такі доказ!

    — Сам? — выкладчык толькі і сказаў: — Маладзец! Сядайце! — А пасля дадаў: — Я гатовы вам паставіць не адну пяцёрку, а некалькі. I звяртаючыся да гімназістаў: — Ведайце, панове, ваш таварыш — матэматык з вялікай літары. Шчаслівая ў вас, Ота, будзе будучыня. Паверце мне — шчаслівая...

    Любоўю да матэматыкі Шміт, аднак, не абмяжоўваў сваю цікаўнасць. І па іншых прадметах ён меў глыбокія веды. Дасканала авалодаў некалькімі замежнымі мовамі — нямецкай, французскай, а таксама латынню, якія выкладалі ў гімназіі. А італьянскую і англійскую вывучаў сам. Зацікавіўся і старажытнагрэчаскай мовай. Яе таксама ў гімназіях не выкладалі. Але ў класічных гімназіях існавала такое правіла, што, калі нават адзін вучань захоча вывучаць гэтую мову, начальства павінна знайсці выкладчыка. Ота Шміт захацеў. Дырэктар гімназіі, даведаўшыся пра ўсё, паспрабаваў яго адгаварыць, але Ота настояў на сваім: калі ёсць такое правіла, калі ласка, знайдзіце мне настаўніка.

    Настаўніка знайшлі. Старажытнагрэчаскую мову Ота вывучыў таксама дасканала.

    А вучыцца станавілася цяжэй і цяжэй. У сваякоў не хапала сродкаў, каб своечасова і ў належным памеры аказваць яму грашовую дапамогу. А хутка яна і ўвогуле перастала прыходзіць. Бацькі ж жылі амаль у галечы. Тады Ота пачаў займацца з адстаючымі гімназістамі, выхадцамі з багатых семяў. Тым самым і сваёй сям’і дапамагаў, і за вучобу было чым плаціць.

    Гімназію закончыў з залатым медалём і паступіў на матэматычны факультэт Кіеўскага універсітэта. На першым жа курсе звярнуў на сябе ўсеагульную ўвагу, знайшоўшы новы доказ знакамітай тэарэмы Рэмака — адной з галоўных тэарэм у вышэйшай алгебры. Характэрна, што доказ гэты атрымаўся нават намнога лепшым, чым у самога Рэмака. Матэрыялы з доказам Шміта былі змешчаны ў навуковых працах Кіеўскага універсітэта і адразу ж перадрукаваны ў замежных навуковых выданнях.

    На першым курсе Ота Юльевіч напісаў і сваю першую навуковую працу па вышэйшай алгебры, якая выйшла асобнай кнігай. А з другога курса прыступіў да падрыхтоўкі манаграфіі па новай галіне ў вышэйшай алгебры — тэорыі груп. Ва ўсім свеце тады толькі некалькі матэматыкаў падступаліся да яе, але гэта былі навукоўцы, якія ўжо выдатна праявілі сябе. Другакурснік Ота Шміт змог годна “паспаборнічаць” з імі. Яго манаграфія “Абстрактная тэорыя груп” у далейшым аказала вялікі ўплыў на даследаванні ў гэтым кірунку ва ўсім Савецкім Саюзе. Да яе неаднойчы звярталіся вучоныя, па ёй авалодвалі азамі тэорыі груп маладыя даследчыкі.

    Вучоба ва універсітэце стала для Шміта мэтанакіраваным шляхам не проста па авалоданню ведамі па выбранай прафесіі, а і крокам па ўсебаковаму развіццю. Ледзь стаўшы студэнтам, ён вырашыў скласці для сябе спіс кніг, якія збіраўся абавязкова прачытаць на працягу жыцця. Некалькі дзён старанна выпісваў неабходныя выданні, праводзячы гадзіны ў бібліятэцы. Пры гэтым не абмяжоўваўся кнігамі па матэматыцы. У поле яго інтарэсу трапілі і выданні па філасофіі, гісторыі, геалогіі, хіміі, музыцы... лягчэй назваць тое, што прайшло міма позірку Ота Юлье-віча. Калі спіс быў гатовы, супраць кожнай назвы пазначыў прыкладны час, які спатрэбіцца для прачытання той ці іншай кнігі альбо для дэталёвага знаёмства з навуковай працай, манаграфіяй. Заадно ўлічыў час, неабходны для наведвання спектакляў, канцэртаў музыкі... Падлікі занялі не адзін дзень.

    Ажно жахнуўся, калі атрымалася лічба 1000. Тысяча гадоў спатрэбілася б для знаёмства з усімі гэтымі выданнямі. Назаўтра пачаў выкрэсліваць са спісу тыя кнігі, без якіх можна было б абысціся, але і іх набралася нешмат. А калі зноў падлічыў час, які давядзецца затраціць на прачытанне іх, таксама падстаў для радасці было не шмат: атрымлівалася 250 гадоў! Некалькі жыццяў, а чалавеку Богам дадзена адно. І хто ведае, колькі яно будзе працягвацца, асабліва калі падводзіць здароўе.

    Ота Юльевіч уважліва перачытваў спіс, спрабуючы знайсці ў ім выданні, ад знаёмства з якімі можна адмовіцца. І чым больш учытваўся ў яго, тым больш упэўніваўся, што засталося толькі самае неабходнае. Але дзе ўзяць 250 гадоў? Хто дасць іх?

    — А ўрэшце, — супакоіў сябе, — усё залежыць ад мяне самога. Пры жаданні неабходны час заўсёды можна выкраіць, а калі чытаць хутчэй, дык і вынікі будуць больш плённыя...

    І чытаў, дзе толькі мог. Едучы на вучобу і вяртаючыся назад. Спяшаючыся на прыватныя ўрокі, у трамваі марна час не бавіў.

    І калі стомлены ехаў дадому, трымаў перад сабой кнігу. Але хутка такая разумовая напруга дала знаць. З’явілася стомленасць, аднак адпачываць не збіраўся. І гэтак працягвалася да апошняга курса, калі пасля цяжкай прастуды апынуўся ў бальніцы. Пачуўшы ад урачоў, што ў грудзях чуваць шум, надта не спалохаўся. Падобнае ў яго заўважалі і раней, але хутка папраўляўся і станавіўся на ногі. Думаў, нічога сур’ёзнага не здарыцца і гэтым разам. І памыліўся. Пасля чарговага агляду адзін з урачоў сказаў:

    — Нічым вас, малады чалавек, парадаваць не магу.

    Ад гэтых слоў Ота Юльевіч ажно сцяўся, а ўрач працягваў:

    — Вашы лёгкія ў крытычным становішчы...

    — I што? — са страхам запытаў Шміт.

    — А тое, што ваша жыццё ў вашых руках. Нябось чытаеце шмат?

    — Шмат. Можа, нават і завельмі...

    — Я так і думаў, — адказаў урач і даў зразумець, што многае можа змяніцца ў лепшы бок, калі Шміт зменіць свой звыклы распарадак дня.

    — Часцей бывайце на свежым паветры. Для гэтага выкарыстоўвайце любую магчымасць. Інакш — туберкулёз. I гэтая пагроза, не хачу вам хлусіць, будзе падсцерагаць вас пастаянна. Колькі будзеце жыць...

    — Колькі буду жыць?

    — А колькі будзеце жыць, зноў жа ад вас саміх залежыць. Нават у большай ступені, чым ад нас, медыкаў.

    З бальніцы Ота Юльевіч выпісваўся не з лепшым настроем. Але такі ўжо чалавек ён быў, што мог... Не, не забываць аб перасцярозе, а, памятаючы аб ёй, рабіць так, каб і карысць ад вучобы была, і карысць ад адпачынку. Па-ранейшаму шмат чытаў, але выкройваў час для заняткаў спортам. Купіў веласіпед. На ім аб’ездзіў усе ваколіцы Кіева. Пачаў шмат хадзіць пехам. І нават у Крым паехаў. А там знайшоў новае захапленне — хаджэнне ў горы. Але было гэта пасля заканчэння Кіеўскага універсітэта, з якім развітаўся ў 1913 годзе.

    Значна пазней (тады Ота Юльевіч загадваў кафедрай алгебры Маскоўскага універсітэта) пра яго загаварылі, як пра... альпініста. Спачатку Шміт вырашыў пакарыць горы Каўказа, прыехаўшы туды адначасова з Валерыянам Куйбышавым. І захацеў узысці на адну з вяршынь у раёне Эльбруса. Але жадаючых пайсці разам не знайшоў, таму ўзяў з сабой толькі правадніка. І ледзьве не загінуў. Смеласці было не пазычаць, але належнага вопыту пакуль не меў.

    Калі дасягнуў значнай вышыні і праваднік адмовіўся ісці далей, растлумачыўшы, што там мясцовасць невядомая яму, прадоўжыў шлях адзін. Але аступіўшыся, пачаў падаць. Яшчэ пашанцавала: рукі і ногі засталіся цэлымі, аднак заставалася праблемай, як выбрацца. Давялося ўзбірацца на адвесную скалу. Некалькі разоў зрываўся, аднак, сабраўшыся з сіламі, працягваў барацьбу. І выйшаў пераможцам. Калі вярнуўся да месца, дзе яго павінен быў чакаць праваднік, той збіраўся назад. Як ні ў чым не бывала, патлумачыў:

    — А чаго далей чакаць? Горы жартаваць не любяць. Калі няма чалавека, значыць, ён загінуў. — Праваднік не сумняваўся, што нічога благога не зрабіў.

    Ота Юльевіч прапусціў гэтыя словы міма вушэй, бо нешта даказваць у такі момант было лішне.

    — Нешта есці вельмі хочацца...

    — Есці? — перапытаў праваднік. — А чаго няма, таго няма. Калі чалавек загінуў, навошта яму ежа? Я сам усё з’еў.

    Калі праз год, знаходзячыся ў кароткатэрміновай камандзіроўцы ў Швейцарыі, Шміт ажыццявіў узыходжанне на тамашнія горы, забраўся так высока, што назад вярнуўся з эдэльвейсамі. А гэтыя пушыстыя белыя кветкі, падобныя адначасова на так званыя кашачыя лапкі і дзьмухаўцы, растуць у непрыступных месцах. Іх удаецца прынесці на зямлю толькі самым вопытным альпіністам. А калі ў 1928 годзе на Памір адпраўлялася савецка-нямецкая высакагорная экспедыцыя, гонар узначаліць яе выпаў Ота Юльевічу.

    А пакуль, скончыўшы універсітэт, Шміт застаўся ў ім працаваць і праз тры гады стаў прыват-дацэнтам. У ліпені 1917 года па справах прыехаў у Петраград. І ці не ўпершыню адчуў, наколькі моцныя ў грамадстве рэвалюцыйныя настроі.

    Успомніўся 1905 год. Адэса, калі паўстаў браняносец “Князь Пацёмкін-Таўрычаскі”. Матросы спявалі рэвалюцыйныя песні, а на набярэжнай стаяла дамавіна пацёмкінца Вакулінчука, забітага паліцыяй. І людзі развітваліся з ім, каб пасля прайсці па вуліцах горада, выкрыкваючы:

    — Далоў самадзяржаўе! Няхай жыве рэвалюцыя!

    Начальства гімназіі пад пагрозай выключэння забараніла навучэнцам прымаць удзел у маніфестацыях, але Шміт не збаяўся і прайшоўся разам з дэманстрантамі. Ужо тады ён задумаўся над тым, як шмат у свеце несправядлівасці. Толькі не мог яшчэ дакладна адказаць сабе, а ці трэба яму станавіцца ў шэрагі барацьбітоў. Але ў той час Шміту было ўсяго трынаццаць гадоў. Цяпер жа ён з’яўляўся чалавекам са сфарміраваным светапоглядам. Нямала дало знаёмства з марксісцкай літаратурай. І хоць яшчэ канчаткова не вырашыў, да якой партыі прыхінуцца, усё большую перавагу аддаваў бальшавікам.

    У Петраградзе Ота Юльевіча запрасілі на службу ў Міністэрства харчавання, бо ведалі, што, працуючы ў Кіеве, ён займаўся арганізацыяй карткавай сістэмы. Гэты вопыт мог спатрэбіцца і ў сталіцы, дзе таксама з размеркаваннем прадуктаў узніклі цяжкасці. Але не толькі гэтаму занятку Шміт аддаваў час, а і стварыў, як стала неўзабаве вядома паліцыі, “сацыялістычную групу служачых міністэрства”. І заклікаў да супрацоўніцтва ўсе сацыялістычныя партыі, не адмаўляючы кантактаў з бальшавікамі. Падобная рэвалюцыйная арыентацыя на той час была небяспечнай. Бальшавікі праследаваліся паліцыяй, падвяргаліся рэпрэсіям. Але гэта немагло спалохаць яго. Не спалохаўся ён і пасля перамогі Кастрычніцкай рэвалюцыі, калі пераважная большасць служачых міністэрства адмовілася выйсці на службу, аб’явіўшы байкот новай уладзе. Адступнікам, якія не паслухаюцца, гразілі рознымі карамі.

    Шміт аказаўся сярод нямногіх, хто прадоўжыў працу. А калі бальшавікамі быў створаны Народны камісарыят харчавання, стаў членам яго калегіі. Разам з Камісарыятам пераехаў у Маскву. У гэты цяжкі час, у лістападзе 1918 года, назаўсёды звязаў свой лёс з бальшавіцкай партыяй. Гэта таксама быў грамадзянскі ўчынак, бо многія старыя “спецы” працягвалі байкатаваць мерапрыемствы новай улады. А тут бальшавіком стаў чалавек, які карыстаўся вялікім аўтарытэтам.

    Газеты паспяшаліся паведаміць аб гэтым Але ў адной з іх праз некаторы час з’явілася і іншая публікацыя. У Ота Юльевіча знайшоўся аднафамілец, таксама прафесар. І ён прасіў, каб яго не блыталі з тым Шмітам, які супрацоўнічае з бальшавікамі, а тым самым... здрадзіў культуры. І гэта было сказана пра чалавека, які ўжо тады з’яўляўся адным з найбольш эрудыраваных у Расіі.

    Даведаўшыся пра ўсё, Шміт толькі рассмяяўся. Няхай папракаюць яго ў неіснуючых грахах, хай публічна адмяжоўваюцца ад яго, а ён будзе працаваць. На карысць народа, у які верыць, на карысць новай улады, якая ўсё робіць, каб жыццё народа стала лепшым.

    Адкуль і энергія бралася! У 1920 годзе стаў прафесарам Лесатэхнічнага інстытута ў Маскве, дзе чытаў лекцыі па матэматыцы. Па прапанове Уладзіміра Леніна ўвайшоў у Народны камісарыят асветы, стаў членам яго калегіі. Выступаў і на пасяджэннях Савета Народных Камісараў, якія вёў Ленін. А яшчэ ўвайшоў у Народны камісарыят фінансаў, быў прызначаны членам яго калегіі.

    У Камісарыяце фінансаў вопыт Шміта спатрэбіўся, бадай, найбольш. У краіне панавала інфляцыя, даводзілася ці не штодня ўключаць друкарскі станок, каб выпускаць новыя грошы. Але іх масу ўрад імкнуўся хоць крыху трымаць у разумных межах. А для гэтага патрэбны былі дакладныя разлікі. Іх і рабіў прафесар Шміт, які паспеў напісаць навуковую працу “Матэматычныя законы грашовай эмісіі”. Сам Ленін, перш чым аддаць чарговы загад друкаваць грошы, звычайна ўдакладняў:

    — А са Шмітам параіліся? Высветлілі, наколькі патрэбным ён гэта лічыць?

    І толькі атрымаўшы адказ, што са Шмітам усё ўзгоднена, яго рэкамендацыі ўлічаны, гаварыў:

    — Тут ужо, баценька, нічога не зробіш. Калі Шміт перакананы ў неабходнасці друкаваць грошы, значыць, без гэтага не абысціся.

    Ота Юльевіч хутка заняўся і іншым друкаваннем — яго прызначылі ў 1921 годзе загадчыкам Дзяржаўнага выдавецтва. Таксама па прапанове Леніна. Уладзімір Ільіч невыпадкова спыніў свой выбар на кандыдатуры Шміта. У краіне склалася трывожнае становішча з выпускам літаратуры. Яе выходзіла шмат, але гэта ў асноўным былі кнігі-аднадзёнкі, героямі якіх з’яўляліся розныя сышчыкі, шпіёны. Патрэбна было ж выпускаць лепшыя набыткі мастацкай літаратуры, а таксама навуковыя кнігі, метадычныя — усё, што спрыяла б павышэнню агульнаадукацыйнага ўзроўню народа, выхаванню падрастаючага пакалення. З поўнай аддачай, з глыбокім усведамленнем справы гэта мог зрабіць чалавек, які сам не ўяўляе сабе жыцця без сапраўднай кнігі. А такім чалавекам, як вядома, і быў Ота Юльевіч. З прапановай Леніна ён пагадзіўся і загадваў выдавецтвам да 1924 года.

    Мог бы і надалей працаваць у ім, калі б не новая задумка, якая пастаянна не давала Шміту спакою. Яшчэ з таго моманту, калі толькі адкрылася Дзяржаўнае выдавецтва. Далучыўшыся да выдавецкай справы, Ота Юльевіч зразумеў, што ў краіне асабліва не стае літаратуры універсальнага зместу. А вяршыня яе — энцыклапедыя. Таму і задумаў выданне Вялікай Савецкай Энцыклапедыі. Замахнуўся на 50-70 тамоў.

    Многія аўтарытэтныя вучоныя, выдавецкія работнікі, пачуўшы пра гэта, скептычна ўсміхнуліся:

    — Пра якую энцыклапедыю можа ісці гаворка цяпер? Адкуль браць сродкі? Але калі нават грошы і знойдуцца, дзе ўзяць аўтараў? Як сабраць высокакваліфікаваных спецыялістаў па розных галінах ведаў?

    Скептыкаў было шмат. Аптыміст — пакуль адзін. Але Шміт валодаў яшчэ адной важнай якасцю — ён умеў пераконваць у патрэбнасці таго, за што браўся. Так атрымалася і з энцыклапедыяй. Пра магчымае выданне яе гаварыў дзе толькі мог. У Маскоўскім другім універсітэце, у якім цяпер працаваў, у Народным камісарыяце асветы... Пры сустрэчах з вядомымі вучонымі. І знаходзіў усё больш саюзнікаў. А калі з’явіліся аднадумцы, распрацаваў праект знцыклапедыі і звярнуўся з ім у Цэнтральны камітэт партыі. Там з разуменнем паставіліся да прапановы, ухвалілі яе. Была прынята пастанова аб заснаванні Вялікай Савецкай Энцыклапедыі, а Шміта прызначылі галоўным рэдактарам.

    Ота Юльевіч толькі і чакаў гэтага. Цяпер ён з самага ранку да позняга вечара аддаваў сябе новай справе. І ў рэкордна кароткі тэрмін з’явіўся першы том энцыклапедыі, за ім наступны.

    Газеты многіх краін паспяшаліся паведаміць аб гэтым. І далі высокую ацэнку тамам, здзіўляючыся, які вялікі навуковы патэнцыял у маладой савецкай рэспубліцы. Тыя самыя газеты, якія, даведаўшыся, што ў Расіі будзе выдавацца энцыклапедыя, яшчэ нядаўна сумняваліся ў магчымасці ажыццяўлення падобнага праекта ў галоднай, напалову непісьменнай краіне.

    Шміт карыстаўся такім вялікім аўтарытэтам, што яго нават збіраліся прызначыць паслом у Італію. Звесткі аб гэтым паспелі трапіць у замежны друк. Але прызначэнне так і не адбылося. І таму, што Ота Юльевіч хацеў працягваць працаваць над выпускам энцыклапедыі. І таму, што быў упэўнены: дыпламатыя — не для яго, ёсць іншыя дастойныя таго людзі.

    З-за пастаяннай занятасці не ставала часу рэгулярна займацца матэматычнымі досведамі, але і з матэматыкай цалкам не развітаўся. Памыліліся тыя, хто меркаваў, што праца ў выдавецтве, а пасля ў энцыклапедыі і вялікая дзяржаўная, грамадская дзейнасць загубілі ў ім выдатнага вучонага. Што гэта не так, пацвердзіў 1927 год, калі ў матэматычную сталіцу свету горад Гетынген з’ехаліся найвыдатнейшыя навукоўцы гэтага накірунку на свой чарговы “летні семестр”. З дакладам на ім выступіў і Шміт.

    Калі аб’явілі яго прозвішча, у зале знайшліся і тыя, хто да такога паведамлення паставіўся скептычна. Многія ўдзельнікі “семестра” імкнуліся быць па-за палітыкай, а тут збіраецца нешта даказваць чалавек, які вядомы і як бальшавіцкі дзеяч. Што новага можа сказаць гэты “камісар”?! Як жа былі яны прыемна здзіўлены, пачуўшы з вуснаў Шміта найноўшыя матэматычныя выкладкі. А калі Ота Юльевіч пазнаёміў прысутных з “тэорыяй тэорыі груп”, у зале запанавала ўсеагульнае захапленне.

    Гэтае адкрыццё пад назвай “тэорыя Шміта” пазней стала адной з асноўных тэорый сучаснай алгебры. А тады знакамітыя вучоныя, у тым ліку выдатнейшы матэматык Гільберт, які вёў пасяджэнні, бацька кібернетыкі Вінер і іншыя паспяшаліся асабіста пазнаёміцца з Ота Юльевічам. Пра яго, выдатнага матэматыка, з’явіліся шматлікія публікацыі ў перыёдыцы. Шміта запрашалі наведаць лепшыя навуковыя цэнтры розных краін, выступіць у самых прэстыжных універсітэтах свету. Ота Юльевіч з задавальненнем прымаў гэтыя запрашэнні, абяцаў, па магчымасці, адгукнуцца на іх, хоць і ведаў, што наўрад ці ўдасца ажыццявіць задуманае. Аднаго не ведаў: праз два гады давядзецца на некаторы час прыпыніць і працу ў энцыклапедыі.

    Даведаўся пра гэта неўзабаве пасля вяртання з “летняга семестра”. Рыхтавалася першая ўрадавая экспедыцыя ў Арктыку, і звязана яна была з наведваннем Зямлі Франца-Іосіфа, на якой неабходна было ўстанавіць сцяг Савецкай Краіны. А справа вось у чым...

    Гэтая зямля была адкрыта яшчэ ў 1865 годзе. І што цікава, не ў час плавання, а за... пісьмовым сталом. І зрабіў гэта марскі афіцэр Шылінг. Праўда, ён толькі прыкладна ўказваў месцазнаходжанне дагэтуль невядомага ўчастка сушы. Абгрунтоўваў ён свае вывады тым, што, калі б у гэтым месцы Ледавітага акіяна сушы не існавала, вялізныя ільдзіны не рабілі б нечаканага павароту на поўнач да Грэнландыі. Версію Шылінга трэба было падмацаваць на практыцы, накіраваўшы спецыяльную экспедыцыю. За арганізацыю яе і ўзяўся царскі ўрад, але ў апошні момант перадумаў, абгрунтаваўшы гэта тым, што ў дзяржаўнай казне не стае сродкаў. Тады версія Шылінга зацікавіла аўстрыйскі ўрад. Праз сем гадоў экспедыцыя Аўстрыі і сапраўды знайшла ў раёне, указаным ІІІылінгам, невядомыя раней астравы. Іх назвалі ў гонар перадапошняга аўстрыйскага імператара Зямлёй Франца-Іосіфа. І хоць з моманту адкрыцця яе там пабывала больш за сто экспедыцый, яна доўгі час так і заставалася нічыёй. Толькі ў 1914 годзе рускі капітан Іслямаў узняў на Зямлі Франца-Іосіфа сцяг Расійскай імперыі. Савецкі ж Саюз у 1926 годзе аб’явіў яе сваёй тэрыторыяй.

    Прапанова прыйшлася Оту Юльевічу па душы. Ён адчуваў, што заседзеўся ў кабінетах. Хацелася новых уражанняў. Адно непакоіла: як бы не нашкодзіць здароўю. Шміт не забываў аб прысудзе ўрачоў, стараўся цяплей апранацца, менш бываць на вільготным паветры, шмат займаўся фізкультурай і спортам. А Арктыка — суровая. І выпрабаванні будуць чакаць штодня. Але дзе яшчэ, як не ў паўночных шыротах, ёсць мажлівасць сустрэцца з невядомым, дзе яшчэ можна даказаць, на што здатны? А калі паберагчыся, дык і здароўе не пагоршыцца. Свежае ж паветра лёгкім карыснае...

    Узважыўшы ўсё як след, даў згоду. І адразу ўсклаў на сябе столькі абавязкаў, якіх магло хапіць на некалькі чалавек. Шміта прызначылі не толькі начальнікам экспедыцыі, а і ўрадавым камісарам архіпелага Зямля Франца-Іосіфа і прылеглых да яго астравоў. І нават тых, што маглі быць яшчэ адкрыты.

    Экспедыцыя ажыццяўлялася на ледаколе “Георгій Сядоў”, капітанам якога быў Варонін. Сцяг устанавілі на паўднёвай частцы Зямлі Франца-Іосіфа — востраве Гукера. Гэты ўрачысты момант закончыўся салютам з ружжаў і пісталетаў. Наведалася экспедыцыя і да вострава Рудольфа, дзе некалькі гадоў назад быў пахаваны начальнік папярэдняй палярнай экспедыцыі Георгій Якаўлевіч Сядоў. Хацелі адшукаць магілу, забраць астанкі Сядова і даставіць у Архангельск. Але як ні стараліся, так і не знайшлі яе. Хутчэй за ўсё магілу знясло ў мора. Ота Юльевіч загадаў устанавіць у памяць аб адважным даследчыку на беразе памятную дошку з тэкстам на рускай і англійскай мовах.

    Ледакол “Георгій Сядоў” зайшоў так далёка на поўнач, куды дагэтуль не дабіралася ніводнае судна. І гэта быў рэкорд. Шміт загарэўся, а што, калі прадоўжыць плаванне на поўнач? А пасля дабрацца да Паўночнага полюса! Але ад гэтай задумы давялося адмовіцца, бо на шляху судна пачаліся непрыступныя льды. Ледакол павярнуў назад, каб зайсці ў бухту Ціхая і забраць цесляроў, якія там зімавалі. Але дайсці да берага перашкодзілі льды. Варонін, баючыся, што ўвесь вугаль у барацьбе з імі ў катлах будзе спалены, прапанаваў павярнуць назад:

    — На станцыі прадуктаў на тры гады, нічога страшнага, калі цесляроў не забяром.

    Шміт гатовы быў пагадзіцца з гэтым, але яму хацелася на свае вочы пабачыць, што на станцыі ўсё ў парадку. Канечне, можна было б звязацца з ёй і па радыёстанцыі, але на сігналы, што пасылаліся з “Сядова”, адказу не было.

    — Хто згодзен дабрацца да станцыі па льдах? — пасля некаторага роздуму сказаў ён.

    З Отам Юльевічам згадзіліся ісці тры чалавекі. Спадзяваліся, што на дарогу спатрэбіцца гадзіны з тры, бо станцыя непадалёку. Але памыліліся. Група ішла да берага, а вецер адносіў ільдзіну ў мора. За пяць гадзін яны адышлі ад ледакола кіламетраў чатыры-пяць. Калі наблізіліся да чыстай вады, пераселі ў парусінавую лодку, прыхопленую загадзя. Але і тут не пашанцавала, узняўся вецер, пагнаў лодку ў зваротны бок. Давялося складваць лодку, і зноў пачалі дабірацца пехам. Так працягвалася... дваццаць гадзін.

    Не кожны можа вытрымаць такія вялікія фізічныя нагрузкі, а што казаць пра чалавека, у якога кепскае здароўе? Аднак Шміт нароўні з іншымі годна пераносіў гэтыя выпрабаванні. І верыў, што да берага ўсё ж удасца дабрацца. Галоўнае, каб не сапсаваць перад цяжкасцямі. А ўсе вельмі аслаблі, бо да ўсяго цягнулі нагружаныя нарты.

    Пасля невялікага прыпынку, калі крыху абагрэліся ў палатцы, папілі чаю, паелі кансерваў, становішча стала катастрафічным. Вецер пагнаў ільдзіны ў адкрытае мора. Яшчэ некалькі мінут — і шлях да мацерыка можа быць перакрыты. Але ў апошні момант удалося дабрацца да мыса. Зусім знямоглыя, паспелі паставіць палатку. І заснулі ў ёй як забітыя.

    Аднаму Шміту не спалася. Ён сядзеў у палатцы, напоўнены нерадасным роздумам. Як жа здзівіўся, калі нечакана пачуў знаёмы гудок “Сядова”. Спачатку падумалася, што галюцынацыя. Прыслухаўся ўважлівей — памылкі няма. Гэты гук ён добра запомніў, ніколі не зблытае яго з нейкім іншым. Высунуў галаву з палаткі і... Калі не галюцынацыя, дык міраж — пэўна. Непадалёку ад мыса стаяў ледакол. А яшчэ праз колькі часу да берага прычаліла адпраўленая з яго шлюпка. Як высветлілася за тыя дваццаць восем гадзін (восем гадзін да берага яшчэ дабіраліся пасля кароткага адпачынку), што прайшлі з моманту, калі Шміт з добраахвотнікамі пакінуў судна, вецер разагнаў лёдавыя палі і Варонін загадаў падысці бліжэй да берага. Так судна апынулася ў бухце Ціхай. Неўзабаве “сібіракоўцаў” з радасцю сустракалі зімоўшчыкі.

    Радыст Крэнкель паведаміў, што ўсе сігналы, пасланыя з “Сядова”, ён выдатна чуў, але яго адказы не даходзілі на ледакол, бо сапсавалася адна з радыёлямпаў, а таму радыёстанцыя і не працавала на перадачу. А запасной лямпы не было. Давялося падзяліцца.

    Па вяртанні ў Маскву Ота Юльевіч займаўся сваімі звыклымі справамі і марыў аб новым плаванні ў Арктыку, без якой цяпер не мог жыць. Даследаваннем паўночных прастораў ён захапіўся так, як раней альпінізмам. І хутка, як і ў кожным сваім пачынанні, дасягнуў такіх поспехаў, што стаў добра вядомым А хто больш можа, на таго больш і ўскладаецца. Калі было вырашана стварыць спецыяльную навукова-даследчую ўстанову, якая б займалася праблемамі асваення Поўначы, выбар спынілі на Шміце. Так ён стаў дырэктарам Арктычнага інстытута.

    Плаванне ж на ледаколе «Сібіракоў» — выкананне часткі той праграмы, якую ў краіне распрацавалі па асваенню Поўначы і, у прыватнасці, вывучэння шляху праз Ледавіты акіян. Неабходна было даказаць, што магчыма пераадолець гэтую адлегласць за адну навігацыю.

    Калі стала вядома, што экспедыцыя паплыве на “Сібіракове”, з’явілася нямала скептыкаў. І нават сярод аўтарытэтных даследчыкаў. Але яны не столькі сумняваліся ў магчымасці такога плавання, колькі здзіўляліся, што выбар спынілі на гэтым ледаколе. У краіне былі больш магутныя судны такога класу. Асабліва вылучаліся ледаколы “Красін” і “Ленін”, магутнасць якіх дасягала па дзесяць тысяч конскіх сіл. У “Сібіракова” ж яна была ўсяго дзве тысячы. Разрыў істотны. Здавалася б, мэтазгодней экспедыцыю ажыццявіць на “Красіне” ці “Леніне”.

    Інакш думалі Шміт і тыя, хто яшчэ да яго аддаў перавагу “Сібіракову”. Сапраўды, па сваёй магутнасці ён не ішоў ні ў якое параўнанне з іншымі суднамі. Але ж гэта і добра. Падобнае плаванне ажыццяўлялася ўпершыню. Трэба было даказаць не проста магчымасць яго, а і магчымасць праходу Паўночнага шляху на ледаколах параўнаўча невялікай магутнасці. А калі пройдзе “Сібіракоў”, іншыя прабяруцца праз ільды тым больш.

    Да плавання падрыхтаваліся старанна, і за ўсімі работамі сачыў сам Шміт. І не таму, што не давяраў іншым. Даўно прывык, што лепш за ўсё, калі, прымаючы важнейшыя рашэнні, можаш несці асабістую адказнасць. А работы ставала. І прадуктамі трэба было загрузіць судна, і палівам, і рознымі матэрыяламі. А яшчэ на “Сібіракове” з’явіўся... Нават слова патрэбнае цяжка знайсці... Нешта накшталт жывёлагадоўчага двара. На палубе пад брызентавай страхой размясцілі кароў, хатнюю птушку. Адпаведна паклапаціліся і аб харчы для іх. А самім не лішнім было малако ці яйкі. Дазагрузку палівам двойчы праводзілі ў дарозе, бо каменнага вугалю на ўвесь шлях “Сібіракоў” не змог узяць. Не дазвалялі яго ўмяшчальнасць і тая ж невялікая магутнасць.

    Выйшлі з Архангельска і плылі спачатку без асаблівых прыгод. Выпрабаванні пачаліся пасля таго, як наведалі востраў Дзіксана і прадоўжылі шлях. Але калі дагэтуль ён быў больш-менш вядомы, пераадолены да “Сібіракова” іншымі суднамі, няхай і ў больш спрыяльных умовах, дык цяпер пачыналася невядомасць. А яна была звязана з тым, што наперадзе ледакол чакалі лёдавыя палі. На судне ведалі, што плаванне будзе праходзіць марудна і давядзецца спадзявацца на магутнасць ледакола, а таксама на ўмелыя дзеянні каманды, і найперш капітана Вароніна, а таксама начальніка экспедыцыі Шміта.

    Варонін і сам разумеў, што чакае наперадзе, Таму не толькі пастаянна знаходзіўся на сваім капітанскім мастку, а нярэдка забіраўся і ў “вароніна гняздо” — так называлася бочка, прымацаваная да мачты. Але паходжанне гэтай назвы да прозвішча капітана “Сібіракова” ніякага дачынення не мела. “Вароніны гнёзды” ёсць на ўсіх ледаколах. І нават на парусніках размяшчаюць падобныя бочкі. А ўстанаўліваюцца яны для таго, каб капітан судна, якое напаткала суцэльныя льды, мог забрацца ў “гняздо” і лягчэй знайсці магчымы праход у лёдавым полі. Калі ж яго не ўдавалася знайсці, усё спадзяванне ўскладалася на ледарэз “Сібіракоў”. А яшчэ верылася, што, магчыма, праз якую сотню міль шлях будзе больш свабодным.

    На ўсіх спадзяваннях на лепшае быў пастаўлены крыж, калі дасягнулі вусця ракі Калымы. На гарызонце засвяціліся агні, а неўзабаве паказалася і судна, якое ішло насустрач і спынілася каля мыса Мядзведжы. Амаль адначасова да яго падышоў і “Сібіракоў”. Гэтае судна ішло з усходу, і начальнік экспедыцыі Яўгенаў паведаміў несуцяшальную вестку. Лёдавыя палі каля Чукоткі вельмі моцныя, і праз іх давялося прабівацца цэлы месяц. З гэтага моманту і пачаліся тыя выпрабаванні для “Сібіракова”, якія дасягнулі эпагею пры набліжэнні да Берынгава праліва...

    Калі выйшлі ў Ціхі акіян, уздыхнулі з палёгкай. Выпрабаванні скончыліся, можна было плыць спакойна, і ў кожным порце, у якім прыпыняліся, прымаць віншаванні. Не абышлося без іх і ў Японіі, куды “Сібіракоў” завітаў, каб паставіць новы вал. А пасля быў Уладзівасток, развітанне з ледаколам і дарога чыгункай дамоў.

    Аднак не мінула і года, як Ота Юльевіч узначаліў новую экспедыцыю ў Арктыку — цяпер на параходзе “Чалюскін”.

    Гэтае судна, названае ў гонар падштурмана Расійскага флоту Сямёна Чалюскіна, які першым сярод еўрапейцаў дасягнуў самай паўночнай кропкі Азіі, толькі што было пабудавана па заказу Савецкага Саюза ў Даніі. Параход атрымаўся вельмі сучасным, і ў ім былі створаны ўсе ўмовы як для каманды, так і для пасажыраў: вялікія каюты з шырокімі вокнамі, мяккія крэслы ў кают-кампаніі, у калідорах дывановыя дарожкі. Але тыя, хто будаваў “Чалюскін”, а спярша, хто заказваў яго менавіта ў такім выглядзе, ніякага ўяўлення не мелі аб тым, якое судна неабходна для плавання ў суровых палярных умовах. І Шміт з Вароніным (цяпер Вароніна прызначылі капітанам “Чалюскіна”) у гэтым адразу пераканаліся, як толькі агледзелі яго. А яшчэ ведалі, што “Чалюскін” пры ўсім яго “ўнутраным бляску” не ледакол, а, як паспелі яго празваць, “вадакол”.

    Можа ўзнікнуць пытанне, чаму ж, у такім разе, яны згадзіліся адпраўляцца ў рэйс менавіта на “Чалюскіну”, не прапанаваўшы падшукаць для экспедыцыі судна, больш прыгоднае для такога плавання.

    Не трэба забываць, што Шміт належаў да тых даследчыкаў, якія не столькі распрацоўваюць смелыя ідэі ў цішы кабінетаў, колькі адразу задуманае ажыццяўляюць на практыцы. Эксперыментальнае плаванне “Чалюскіна” было патрэбнае таму, што дазваляла даведацца, як павядзе сябе ва ўмовах зімы звычайнае судна. А яшчэ, што немалаважна, “Чалюскін”, у адрозненне ад “Сібіракова”, мог узяць з сабой паліва адразу на ўвесь рэйс. Ды і, увогуле, грузападымальнасць яго была куды большая, а таму з’явілася магчымасць прыхапіць з сабой усё неабходнае для пасёлкаў, якія будаваліся ўздоўж узбярэжжа Ледавітага акіяна. Таму Шміт і аддаў перавагу “Чалюскіну”.

    Але тут міжвольна напрошваецца яшчэ адно пытанне. Няхай яно ў нечым і крамольнае перад памяццю гэтага выдатнага чалавека, тым не менш... Няўжо Шміт не здагадваўся, што тым самым ставіць пад пагрозу жыццё людзей, якія даверацца яму? У нечым, канечне, рызыкаваў. Прытым рызыкаваў свядома. Аднак верыў, што кампанія, якая будавала «Чалюскін», паставілася да сваёй работы адказна. І новае судна, няхай гэта і не ледакол, вытрымае плаванне. На жаль, памыліўся...

    Толькі паспелі ўвайсці ў Балтыйскае мора, як пачаліся першыя паломкі. У Карскім моры — і таго горш. Некалькі зварачных швоў на корпусе разышліся, а ў адным месцы ў ім утварылася такая вялікая трэшчына, што можна было перадаваць праз яе рукавіцы. Але Шміт асабліва не панікаваў і ўскладаў асноўныя спадзяванні на ледаколы, у абавязак якіх уваходзіла правесці “Чалюскін” у найбольш складаных месцах, дзе знаходзяцца найбольш магутныя льды. Аднак і тут не пашанцавала. Праўда, “Красін” нямала дапамог, ды ў яго неўзабаве зламаўся вал. Ледарэз жа “Літке” сам апынуўся ў незайздросным становішчы, і капітан мусіў думаць аб уратаванні судна і каманды. Таму і давялося “Чалюскіну” разлічваць толькі на ўласныя магчымасці. І трэба сказаць, у цэлым ён годна вытрымліваў выпрабаванні.

    4 лістапада 1933 года экспедыцыя дасягнула мыса Дзяжнёва. Яшчэ нейкая міля — і пачыналася чыстая вада. Але гэтая міля ўяўляла сабой суцэльнае лёдавае поле. Ды такое трывалае, што даводзілася за адзін раз закладваць па сто дваццаць кілаграмаў узрыўчаткі. Лёд паддаваўся слаба. Даводзілася рабіць новыя лункі, і зноў маўклівасць Поўначы парушалі магутныя ўзрывы. “Ча-люскін” метр за метрам прасоўваўся наперад. Самыя нецярплівыя на судне паглядвалі на гадзіннікі, каб вызначыць час, калі, нарэшце, дасягнуць чыстай вады. Толькі Шміт і Варонін выглядалі суровымі і маўчалі. Яны цудоўна разумелі, якія сюрпрызы ў апошні момант можна чакаць. І не памыліліся ў сваіх змрочных сумненнях.

    Нечакана, невядома адкуль, наляцеў тайфун, які прынёс з сабой ваду з Ціхага акіяна і пагнаў яе ў Ледавіты. Разам з гэтым патокам зрушыліся з месца льды і пацягнулі за сабой “Чалюскіна”, адносячы судна ўсё далей і далей на Поўнач. Тайфун працягваўся два дні. За гэты час судна адышло ад чыстай вады на трыццаць міль.

    Назад звароту не было, заставалася рыхтавацца да зімоўкі. Якраз цяпер усе, а не толькі Шміт і Варонін, упэўніліся, наколькі “Чалюскін” не прыстасаваны да падобных сітуацый. Патрэбны былі не дывановыя дарожкі ў калідорах, а ўцепленыя сцены ў каютах. Ды і шмат што іншае, што б стварала не толькі ўтульнасць, а дазваляла падтрымліваць належную тэмпературу. А яна ўнутры судна катастрафічна ўпала. У каюце Шміта дасягала ўсяго тры-чатыры градусы цяпла. Але не пра сябе непакоіўся ён. Оту Юльевіча куды больш хвалявала, як перанясуць зімоўку іншыя, і ў першую чаргу дзеці, якія таксама былі на судне. Для іх Шміт загадаў знайсці дадатковыя ацяпляльныя батарэі. Калі ж адну з іх паспрабавалі паставіць у яго каюце, катэгарычна адмовіўся.

    А “Чалюскін”, сціснуты, нібы магутным абцугом, паволі рухаўся разам з ільдамі. Шміт, наколькі мог, спрабаваў разнастаіць жыццё на судне. Чытаў лекцыі, праводзіў гутаркі, нават арганізаваў гурток нямецкай мовы. Ніхто, за выключэннем некалькіх чалавек, і здагадацца не мог, што рана ці позна судна будзе расціснута і давядзецца высаджвацца на лёд. А ведалі ў першую чаргу сам Шміт і Варонін, таму і загадалі пяці чалавекам цішком, каб больш ніхто не ведаў, ноччу прабірацца ў трумы і падрыхтоўваць усё неабходнае для эвакуацыі.

    Трагедыя адбылася 13 лютага. Сапраўды ўжо: чортаў тузін. Да “Чалюскіна” наблізіўся лёдавы вал вышынёй восем метраў. Некалькі ўдараў аб борт — і корпус судна не вытрымаў. Праўда, трэшчына з’явілася вельмі высока, у надводнай частцы. І, магчыма, пралом удалося б заладзіць, каб не чарговая льдзіна.

    Вада пачала хутка напаўняць машыннае аддзяленне і трумы, а нос судна рэзка апусціўся ўніз. Усе спешна высаджваліся на лёд. Шміт пакідаў “Чалюскін” адным з апошніх.

    Калі карма судна стала амаль вертыкальна, усе ўбачылі на ёй загадчыка гаспадаркі Магілевіча. У адзін голас закрычалі:

    — Ратуйся, хутчэй скачы!

    Магілевіч не паспеў зрабіць гэта. Ён паслізнуўся — і на яго наваліліся бочкі...

    Яшчэ нейкая мінута — і “Чалюскін” пайшоў на дно.

    На льдзіне апынулася сто чатырнаццаць чалавек. Шміт пастроіў іх, зрабіў пераклічку. Шмат не гаварыў, адно запэўніў, што дапамога абавязкова прыйдзе. А пакуль усё залежыць ад саміх сябе. Гэта разумелі і без яго слоў. Таму так і стараліся. На другі дзень з бярвенняў і дошак, вылаўленых з вады, узвялі барак, у якім змагло размясціцца пяцьдзесят чалавек. Яшчэ раней паставілі некалькі палатак.

    Перасяляцца ў барак Ота Юльевіч адмовіўся. Хоць тэмпература паветра была 30 градусаў марозу, ён жыў у сваёй тонкай палатцы — той самай, якую браў некалі з сабой, калі пакараў Памір.

    Становішча ўскладнялася тым, што “Чалюскін” патануў у раёне, куды ледаколы і самалёты ў зімовы час не дабіраліся. Але ў Маскве прымаліся ўсе магчымыя захады дзеля ўратавання пацярпеўшых. Была створана спецыяльная ўрадавая камісія на чале з Валерыянам Куйбышавым. Да Чукоткі падыходзілі ледаколы, прыбывалі самалёты, каб ужо адтуль адпраўляцца на месца катастрофы. А ў гэты час, нягледзячы на частую завіруху, пастаянныя маразы, найбольш фізічна моцныя пад кіраўніцтвам Шміта ўзводзілі лёдавы аэрадром. Для гэтага выбралі пляцоўку шырынёй сто пяцьдзесят метраў і даўжынёй — сто шэсцьдзесят. Расчышчалі яе, утрамбоўвалі, рабілі роўнай. Цяжкасць заключалася ў тым, што на ўсіх засталося толькі некалькі рыдлёвак і два ломы — астатні рыштунак, скінуты загадзя з “Чалюскіна”, пайшоў на дно акіяна, калі судна закранула льдзіну, на якой ён ляжаў.

    Працавалі папераменна, па дзесяць мінут. Калі аэрадром быў гатовы, спадзяваліся, што гэтая льдзіна вытрымае націск іншых. Але праз некаторы час давялося ўсё пачынаць нанава. І так на працягу некалькіх разоў. А праз некаторы час прыступілі да рамонту берага, бо льдзіна дала трэшчыну, разарвала пабудову папалам. Праз трэшчыны ў іншых месцах пракладвалі своеасаблівыя лёдавыя масты.

    Па-ранейшаму ІІІміт падтрымліваў людзей маральна. Каб яшчэ больш усяліць у іх спадзяванне на ўратаванне, паклапаціўся, каб лагер жыў у многім звычайным жыццём. У бараку Ота Юльевіч чытаў лекцыі на розныя тэмы. І жадаючых было шмат, яны ледзьве ўмяшчаліся ў невялікім памяшканні. Слухалі аповеды аб філасофіі і развіцці паэзіі, аб касмічных падарожжах. І, канечне ж, аб тым, якія багацці хавае ў сабе Арктыка і якую карысць можа атрымаць ад яе краіна.

    Загадзя Шміт склаў спісы, паводле якіх людзей будуць забіраць самалёты. Першымі значыліся ў спісах дзеці, хворыя, жанчыны. Апошнім Ота Юльевіч паставіў сваё прозвішча.

    Першыя самалёты селі на лёдавым аэрадроме толькі 7 красавіка. Яны былі малымі. Каб узяць як мага больш людзей, лётчыкі бралі іх не толькі ў кабіны, а і ў фанерныя скрынкі, якія прымацавалі пад крыламі. І ўсё ж дапамога прыйшла своечасова, бо праз некалькі дзён ледзяным валам барак быў зусім знішчаны, а перад гэтым пацярпела кухня.

    Тыя, хто яшчэ застаўся на льдзіне, мужна пераносілі ўсё новыя нягоды, а самалёты стараліся прылятаць рэгулярна. Але трымацца было цяжэй і цяжэй. Аслаблены арганізм выклікаў у людзей розныя захворванні. Яшчэ 8 красавіка паднялася тэмпература ў Шміта, але ён, лежачы ў палатцы, па-ранейшаму даваў неабходныя ўказанні. На ўгаворы, каб паляцець чарговым самалётам, нязменна адказваў адмоўна і катэгарычна:

    — Я — апошні!

    Радыст Крэнкель паслаў паведамленне ў Маскву: “Начальнік экспедыцыі цяжка захварэў”. Адтуль паступіла ўрадавая тэлеграма. Шміту загадвалася тэрмінова здаць усе справы і вылятаць у амерыканскі шпіталь на Алясцы. Але Ота Юльевіч ужо быў у такім цяжкім стане, што спачатку вырашылі не знаёміць яго з тэкстам тэлеграмы, каб тым самым лішні раз не нагадваць аб безвыходнасці становішча, у якім ён апынуўся. Вырашылі, што будзе лепш, калі Шміта пагрузяць у самалёт у момант страты ім свядомасці. Так і зрабілі, панёсшы на насілках.

    Цяжкае запаленне лёгкіх Ота Юльевіч перанёс годна і перамог хваробу, стаў героем усёй краіны, як, дарэчы, і “Чалюскінцы”, ды і былі яны героямі нават тады, калі яшчэ пакінулі судна. Увесь свет сачыў за іх лёсам. І наўрад ці была якая-небудзь краіна, газеты якой абыходзілі б маўчаннем гэтую неардынарную падзею. Іншая справа, што многія сумняваліся ў магчымасці ўратавання людзей. Але “чалюскінцы” перамаглі, і гэта лішні раз пацвердзіла, што чалавек можа пакарыць Арктыку.

    У краіне пачалі прымацца па асваенню яе новыя захады. З’явілася палярная авіяцыя. А ўсе работы ў гэтым кірунку сканцэнтравала Галоўнае ўпраўленне Паўночнага марскога шляху пад кіраўніцтвам Шміта.

    Сам Ота Юльевіч не пакідаў сваёй даўняй задумкі пабываць на Паўночным полюсе. Яму пайшлі насустрач. Урад даручыў Шміту рыхтаваць навуковую экспедыцыю. У яе ўвайшлі вопытныя палярнікі, сярод якіх былі Крэнкель і Папанін. Для іх Шміт арганізаваў у Падмаскоўі рэгулярныя трэніроўкі, стараючыся стварыць умовы, якія б адпавядалі рэальным. Будучыя пакаральнікі Паўночнага полюса ноч праводзілі ў спальных мяшках. Шміт моцна раззлаваўся, калі даведаўся, што перад гэтым людзі не распранаюцца:

    — Хіба вы вытрымаеце так на Полюсе некалькі месяцаў? Нябось, захочацца адпачыць як след. У “хатніх” умовах.

    Давялося на ноч распранацца. І яшчэ раз моцна раззлаваўся Ота Юльевіч пры падрыхтоўцы гэтай экспедыцыі. Спачатку ён і не сумняваўся, што і сам накіруецца да Паўночнага полюса, а пасля вернецца назад, пакінуўшы тых, хто будзе там жыць доўга. Як жа абурыўся, калі даведаўся, што вышэйшае начальства разважыла інакш і палічыла прыймальным, што экспедыцыяй ён зможа кіраваць з месца.

    — Пра маё здароўе клапоціцеся? А ў мяне пра гэта запыталіся? Я здаровы тады, калі любімай справай займаюся!

    Супакоіўся толькі тады, калі яму дазволілі пабываць на Паўночным полюсе.

    6 чэрвеня 1937 года ў дзве гадзіны ночы (а на Поўначы, вядома, у гэты час ярка свяціла сонца) Ота Юльевіч аб’явіў дрэйфуючую навуковую станцыю “Паўночны полюс” адкрытай і падняў над арктычнымі прасторамі чырвоны сцяг. Падобнай станцыі дагэтуль у свеце не існавала.

    Разам з зімоўшчыкамі Шміт правёў шаснаццаць дзён, а пасля вярнуўся ў Маскву, каб працягваць свае “мацерыковыя” справы. А іх па-ранейшаму хапала. У 1934 годзе быў прызначаны дырэктарам Інстытута тэарэтычнай геафізікі (пазней Інстытута геафізікі Зямлі), заснавальнікам якога сам і стаў. У 1939 годзе Ота Юльевіча выбралі першым віцэ-прэзідэнтам Акадэміі навук СССР. Кіраваў кафедрай матэматыкі ў Маскоўскім універсітэце імя М. В. Ламаносава. Не пакідаў энцыклапедычнай работы. І нават з’яўляўся членам мастацкага савета тэатра Вахтангава.

    У пачатку Вялікай Айчыннай вайны, пры набліжэнні фашыстаў да Масквы, Шміт узначаліў эвакуацыю ўсіх навуковых інстытутаў на Урал і Сібір, а пасля пераехаў у Казань, дзе працягваў займацца фундаментальнымі навуковымі даследаваннямі. І таму, што верыў у перамогу над ворагам, і таму што быў перакананы: такая праца важна ў любы час, таму што гэта работа на перспектыву, на будучае, і важныя здзяйсненні і адкрыцці абавязкова будуць запатрабаваны.

    Менавіта ў гады вайны, а калі канкрэтна — у 1943 годзе — Ота Юльевіч заняўся вывучэннем касмічнай прасторы, даючы сваё вытлумачэнне паходжанню Зямлі і іншых планет. Паводле яго версіі, наша Сонечная планета ўтварылася 4,5-5 мільярдаў гадоў назад з газава-пылавога воблака, якое акружала Сонца. Спачатку ўзніклі шматлікія целы памерам да соцень кіламетраў, а потым з іх, падобных на астэроіды і ядры планетаў, акумуліраваліся самі планеты. Тыя з планет, што адносяцца да зямной групы, спачатку былі халодныя, а пасля іх нетры паступова разаграваліся ад цяпла, якое вылучалася ад распаду радыёактыўных элементаў. А такія элементы ёсць у вялікай колькасці ва ўсіх пародаў. Гэта прывяло да выплаўлення кары і выдзялення газаў і пары. Газы і пара Месяца, Меркурыя і Марса поўнасцю або ў значнай ступені рассяліліся ў прасторы. А на Зямлі яны ўтварылі атмасферу і гідрасферу, на Венеры — толькі атмасферу.

    Тым самым Шміт унёс важкі ўклад у касмагонію — раздзел астраноміі, што вывучае паходжанне і развіццё касмічных цел і іх сістэм. Гэтая ідэя, распрацаваная Ота Юльевічам і яго супрацоўнікамі, стала касмаганічнай тэорыяй Шміта. Яна доўгі час лічылася найбольш аўтарытэтнай, хоць цяпер у гэтым кірунку з’явіліся іншыя меркаванні.

    Хоць здароўе ўсё больш пагаршалася, Ота Юльевіч не зніжаў сваёй працаздольнасці. Толькі ў 1947 годзе, калі ўрачы вынеслі чарговы прысуд: “Спадзяванне на ўратаванне з’явіцца пры ўмове, калі вы на працягу года, а то і болей зусім перастанеце размаўляць. Хоць і маленькае, але спадзяванне...”, на працягу года да мінімуму звёў нагрузкі, а са знаёмымі і блізкімі людзьмі “раз-маўляў” пры дапамозе запісак. І жартаваў, што пры такім кантакце можна больш і лепш думаць.

    Туберкулёз горла адступіў...

    Шміт працягваў змагацца за жыццё. Аптымізму не страціў і тады, калі хвароба цалкам прыкавала да ложка. Адзінокім сябе не адчуваў, бо шмат працаваў. Ды і многія наведваліся да яго. А калі ў ліпені 1956 года ў Маскве праходзіў Усесаюзны з’езд матэматыкаў, на кватэру завіталі матэматычныя свяцілы. На гэты час Ота Юльевіч ужо некалькі месяцаў ляжаў толькі на правым баку. I амаль не мог рухацца, бо пачынаўся крывацёк з лёгкіх, а з-за гэтага магла настаць імгненная смерць.

    Памёр Шміт ноччу 7 верасня 1956 года Памёр, стаўшы жывой легендай. Калі хавалі яго, Арктыка аб’явіла траур і ўсе палярныя станцыі і караблі лядовага флоту спусцілі свае сцягі. А на магілу ляглі дзесяткі вянкоў і столькі кветак, што яна цалкам пакрылася імі. Не было толькі сярод іх эдэльвейсаў. І таму, што яны растуць высока ў гарах. І таму, што далёка не кожнаму ўдаецца дабрацца да іх. Эдэльвейсы зрываюць толькі самыя мужныя.

    [С. 351-382.]

 

 

                                           CЛАВУТЫЯ ЗЕМЛЯКІ НА КАРЦЕ СВЕТУ

                                                              Асабістыя вяршыні

    ...Востраў у Карскім моры, мыс і гарадскі пасёлак на Чукоцкім паўвостраве, вяршыня і перавал на Паміры і нават падлёдная раўніна ў Антарктыдзе названы ў гонар ураджэнца Магілёва знакамітага палярніка Ота Шміта. Як вядома, беларускіх каранёў у Ота Юльевіча няма, але Магілёў па праву можна лічыць яго малой радзімай. У гэтым горадзе 30 верасня 1891 года ён з’явіўся на свет, пражыў першыя дванаццаць гадоў, навучаўся ў Магілёўскай мужчынскай гімназіі. Менавіта на беларускай зямлі былі закладзены тыя якасці асобы, што далі яму магчымасць стаць знакамітым на ўвесь свет даследчыкам.

    Дзейнасць Ота Шміта была шматграннай, але ў гісторыю ён увайшоў у першую чаргу як кіраўнік найбуйнейшых савецкіх арктычных экспедыцый. Замежная прэса называла яго Чырвоным Калумбам. Шміт узначаліў шэсць экспедыцый, кожная з якіх зрабіла значны ўклад у справу асваення Арктыкі. У час экспедыцыі 1932 года савецкія палярнікі на ледакольным параходзе “Сібіракоў” упершыню ў гісторыі прайшлі Паўночны марскі пшях без зімоўкі, за адну навігацыю. І хаця наступную экспедыцыю Шміта на параходзе “Чалюскін” спасцігла няўдача, самі “чалюскінцы” і лётчыкі, якія іх выратавалі, паказалі свету прыклад сапраўднай мужнасці і сілы духу.

    Дзякуючы Ота Шміту ў Арктыцы быў адкрыты шэраг новых астравоў, створана сетка палярных станцый. За арганізацыю першай у свеце дрэйфуючай станцыі «Паўночны полюс» ён быў удастоены звання Героя Савецкага Саюза.

    Аксана Мыцько

    [С. 35.]