ЎЎЎ 5. Салямонка Сьмірніцкая. Берасьцейская крэпасьць ды Якутыя. Сш. 5. Койданава. "Кальвіна". 2021.

 

                                                              ПАЧАТАК ПОШУКАЎ

    Неўзабаве пасьля вайны ў газэтах і часопісах зьявіліся першыя артыкулы, прысьвечаныя абароне Брэсцкай крэпасьці. На жаль, матэрыял быў тады яшчэ вельмі бедны, пра акалічнасьці абароны мы вельмі мала што ведалі. Таму ў гэтых артыкулах, як высьветлілася потым, мелі месца памылкі і недакладнасьці.

    Адным з першых да тэмы гераічнай абароны Брэсцкай крэпасьці зьвярнуўся наш вядомы мастак-баталіст П. А. Крываногаў. У 1950 годзе ён паехаў у Брэст, доўгі час жыў у крэпасьці, гутарыў са сьведкамі баёў, рабіў шматлікія этуды і накіды. Праз год зьявілася яго таленавітая і цяпер шырока вядомая карціна “Абаронцы Брэсцкай крэпасьці”. Трэба сказаць, што ў гэтай карціне, дзе паказаны момант бою каля Цярэспальскіх варот цытадэлі, тэма гераічнай абароны атрымала яркае і праўдзівае ўвасабленьне. Многія ўдзельнікі баёў за крэпасьць, якіх потым удалося знайсьці, не раз казалі мне, што яны не могуць спакойна глядзець гэтую карціну і што мастак здолеў глыбока пранікнуць у сутнасьць падзей і глыбока перадаць напружанасьць барацьбы і гераічны дух памятнай абароны.

    Потым зьявілася п’еса беларускага драматурга Кастуся Губарэвіча “Брэсцкая крэпасьць”, якая да гэтага часу ідзе на сцэне многіх тэатраў. І ўсё ж варта прызнацца, што мы доўгі час мала ведалі пра акалічнасьці баёў за Брэсцкую крэпасьць.

    Так, ва ўсякім выпадку, было да 1954 года, калі ў мяне ўзьнікла задума напісаць кнігу пра Брэсцкую абарону. У тым, што я зьвярнуўся да гэтай тэмы, была і заканамернасьць і пэўная выпадковасьць. Заканамернасць заключалася ў тым, што я ўжо некалькі гадоў пісаў пра падзеі Вялікай Айчыннай вайны. Закончыўшы сваю апошнюю кнігу “Сталінград на Дняпры” — пра Карсунь-Шаўчэнкаўскую бітву, — я пачаў шукаць новую тэму, за якую мог бы ўзяцца пасьля толькі што зробленай працы. Я пачаў ужо думаць пра тое, каб напісаць кнігу, прысьвечаную абароне гарадоў-гэрояў Адэсы і Севастопаля, як раптам адна выпадковая размова прымусіла мяне зьмяніць свае пляны.

    Аднойчы да мяне зайшоў мой таварыш, пісьменьнік Герман Нагаеў. Распытаўшы, над чым я зьбіраюся працаваць, ён раптам сказаў мне:

    — Вось напісалі б вы кніжку пра абарону Брэсцкай крэпасьці. Гэта быў надзвычай цікавы эпізод вайны.

    І тады я ўспомніў, што летась ці пазалетась чытаў нарыс пісьменьніка М. Л. Златагорава аб гераічнай абароне Брэсцкай крэпасьці. Ён быў надрукаваны ў часопісе “Огонек”, а затым зьмешчаны ў адным зборніку, выдадзеным у Ваенным выдавецтве Міністэрства абароны СССР. Пасьля размовы з Нагаевым я знайшоў гэты зборнік і зноў перачытаў Златагорава.

    Павінен сказаць, што тэма Брэсцкай крэпасьці неяк адразу захапіла мяне. У ёй адчувалася прысутнасьць вялікай і яшчэ не раскрытай таямніцы, адкрывалася велізарнае поле для пошукаў, для нялёгкай, але захапляючай дасьледчай працы. Адчувалася, што гэтая тэма напоўнена высокім чалавечым гераізмам, што ў ёй неяк выключна ярка выявіўся гераічны дух нашага народа, нашай арміі. І я пачаў працаваць над кнігай пра абарону Брэсцкай крэпасьці.

    Літаратару, які бярэцца за гістарычную тэму, даводзіцца спачатку пацікавіцца друкам, перачытаць усё, што ёсьць па пытаньню, якое яго цікавіць, у кнігах, газэтах, часопісах. Перш за ўсё я вывучыў артыкулы, якія былі ў свой час зьмешчаны ў беларускім друку. Пісаў іх адзін партыйны работнік Беларусі, былы сакратар Брэсцкага абкама партыі М. I. Красоўскі. Пасьля вайны ён зноў паехаў працаваць у Брэст і тады пачаў запісваць успаміны некаторых удзельнікаў і сьведак абароны крэпасьці. Гэтыя ўспаміны і зьявіліся матэрыялам для яго артыкулаў.

    Артыкулы Красоўскага мелі толькі самыя агульныя зьвесткі пра падзеі ў крэпасьці, у іх упаміналася толькі некалькі прозьвішчаў загінуўшых гэрояў абароны, і, як потым высьветлілася, не ўсё ў іх было фактычна дакладным. Але на пачатку шляху яны маглі адыграць сваю службу.

    Я зноў зьвярнуўся да нарыса Златагорава. Я ў другі раз уважліва праштудзіраваў яго, а потым пазваніў аўтару Міхаілу Львовічу Златагораву і спытаў, ці не можа ён перадаць мне тыя матэрыялы, што засталіся ў яго пасьля паездкі ў Брэст.

    Златагораў адказаў, што матэрыялаў было вельмі мала, і ўсё, што ён тады сабраў, цалкам увайшло ў напісаны ім нарыс. Але ён тут жа ўспомніў, што, пасьля таго як у 1952 годзе гэты нарыс быў надрукаваны ў часопісе “Огонек”, адзін з удзельнікаў абароны Брэсцкай крэпасьці неўзабаве прыслаў у рэдакцыю часопіса сваё пісьмо. Прозьвішча гэтага чалавека ён ужо не памятае, але сказаў, што пашукае ў сваім архіве і калі знойдзе копію пісьма, дык перадасьць мне.

    Перачытаўшы ўсё тое нешматлікае, што было ў друку, я зьвярнуўся да крыніц музэйных, і перш за ўсё, вядома, да матэрыялаў, якія захоўваюцца ў буйнейшым нашым ваенным музэі — у Цэнтральным музэі Савецкай Арміі ў Маскве. Я прыйшоў туды, агледзеў экспанаты, выстаўленыя ў залях музэя, а потым пацікавіўся і дакумэнтамі, якія захоўваюцца ў яго фондах.

    На жаль, і там патрэбнага мне матэрыялу знайшлося небагата. Натуральна, што чыста музэйныя экспанаты мяне цікавілі менш за ўсё. Я шукаў дакумэнтаў, якія б мелі дачыненьне да абароны крэпасьці, а такіх дакумэнтаў, па сутнасьці, не было.

    Але ўсё ж у фондах музэя я знайшоў два ці тры цікавыя пісьмы былога ўдзельніка абароны Аляксандра Філя, які да вайны служыў у крэпасьці пісарам у штабе палка, а цяпер жыў у Якутыі і працаваў там на Алданскіх залатых капальнях.

    У сваіх пісьмах Філь падрабязна асьвятляў падзеі першых дзён абароны на адным з участкаў Брэсцкай крэпасьці, паведамляў сёе-тое пра сваіх баявых таварышаў, пра камандзіраў. Ён, напрыклад, расказваў пра тое, як у самым пачатку вайны, калі крэпасьць была раптоўна разбуджана грукатам кананады, калі вакол ірваліся снарады і бомбы і людзі, што прачнуліся сярод агню і сьмерці, не маглі ў першы момант не паддацца пэўнай разгубленасьці, — як у гэты час палкавы камісар Яфім Фамін, які знаходзіўся ў разьмяшчэньні сваёй часьці, прыняў на сябе камандаваньне падразьдзяленьнямі ў цэнтральнай крэпасьці. Камісар сабраў і арганізаваў байцоў і адразу ж даручыў свайму бліжэйшаму памочніку, камсоргу палка, намесьніку палітрука Самвэлу Матэвасяну ўзначаліць першую контратаку. Матэвасян звярнуўся да байцоў з гарачым заклікам выканаць свой воінскі абавязак, а затым на чале сваіх камсамольцаў кінуўся ў штыкавую атаку. Гэта быў першы сур’ёзны ўдар па праціўніку — Матэвасян і яго байцы зьнішчылі атрад аўтаматчыкаў, якія прарваліся ў цэнтар цытадэлі. З гэтага ўдару, уласна кажучы, і пачынаецца гераічная абарона Брэсцкай крэпасьці.

    Філь пісаў, што хутка Матэвасяна цяжка параніла, яго разам з другімі параненымі занесьлі ў падвалы крэпасьці, дзе ён і загінуў. У далейшых баях Філь змагаўся побач з кіраўнікамі абароны — палкавым камісарам Фаміным і капітанам Зубачовым, які на трэці дзень вайны прыняў на сябе камандаваньне ўсімі падразьдзяленьнямі, што змагаліся ў цэнтры крэпасьці.

    Аднак, на маю бяду, у музэі мне сказалі, што Філь прыслаў сваё апошняе пісьмо ў 1952 годзе і з тае пары перастаў адказваць на ўсе запросы. Здавалася, гэтая першая нітачка безнадзейна парвалася. Я паспрабаваў яе аднавіць і напісаў Філю два пісьмы, але не атрымаў адказу ні на першае, ні на другое...

    [С. 28-31.]

                                               ПОШУКІ АЛЯКСАНДРА ФІЛЯ

    Усё расказанае ў папярэднім разьдзеле адбывалася толькі ў першыя тры дні баёў за крэпасьць. Менавіта такой малявалася мне карціна гераічнай абароны па ўспамінах Матэвасяна і Махнача, па апавяданьнях сьведак барацьбы — жонак і дзяцей камандзіраў, якіх я сустрэў у Брэсьце.

    А што ж было далей? На гэтае пытаньне не маглі адказаць ні Махнач, які выйшаў са строю ўжо на другі дзень, ні Матэвасян, ранены на суткі пазьней — раніцай 24 чэрвеня. Каб прасачыць наступныя падзеі, трэба было знайсьці іншых удзельнікаў абароны, якія змагаліся ў крэпасьці пазьней.

    І тады я ўспомніў пра абаронца цэнтральнай цытадэлі Аляксандра Філя, з пісьма якога я ўпершыню даведаўся пра Матэвасяна. Мяркуючы па тым, што ў свой час пісаў Філь у Музэй Савецкай Арміі, ён мог удзельнічаць у баях за крэпасьць звыш тыдня і ўвесь гэты час знаходзіцца побач з кіраўнікамі абароны цэнтральнай цытадэлі — палкавым камісарам Фаміным і капітанам Зубачовым. Не было сумненьня, што Філь здолее расказаць шмат цікавага і пра падзеі ў крэпасьці і пра сваіх баявых таварышаў.

    Яшчэ ў Ерэване, запісваючы ўспаміны Матэвасяна, я аднойчы спытаў у яго пра Філя.

    — Цудоўны хлопец! — з пахвалою адазваўся пра яго інжынэр. — Сапраўдны камсамолец! Ён быў сакратаром камсамольскай арганізацыі штаба палка. І да таго ж па-сапраўднаму сьмелы.

    Адным словам, Матэвасян характарызаваў Філя як добрага і мужнага чалавека, глыбока адданага Радзіме і партыі, і ўспамінаў, што Філь гераічна змагаўся ў крэпасьці ў першыя дні абароны, аж да таго моманту, калі быў паранены Матэвасян.

    Пасьля нашага вяртаньня ў Маскву з крэпасьці, я рашыў пачаць пошукі Філя.

    Я ўжо казаў, што Філь звыш двух гадоў не адказваў на запросы музэя, і апошнія яго пісьмы былі датаваны 1952 годам.

    Зноў перачытаўшы гэтыя пісьмы, я зьвярнуў увагу на тое, што яны прасякнуты нейкім цяжкім настроем. Адчувалася, што Філь — чалавек траўміраваны, перажыў нейкую вялікую асабістую трагедыю. У яго пісьмах сустракаліся такія фразы: “Я не маю права пісаць пра гэрояў таму, што я быў у палоне”. “Я шкадую, што не загінуў там, у Брэсцкай крэпасьці, разам са сваімі таварышамі, хоць гэта ад мяне і не залежала”.

    У адным з пісем ён між іншым упамінаў пра тое, што толькі нядаўна адбыў пакараньне і атрымаў грамадзянскія правы. Што гэта за пакараньне і ў чым заключалася яго віна, ён не паведамляў.

    Чаму ж Філь так раптоўна змоўк? Узьніклі дзьве здагадкі. Або ён у 1952 годзе выехаў з Якутыі і цяпер жыве недзе ў іншым месцы, або проста спыніў гэтую перапіску, лічачы, як ён пісаў, што чалавек, які пабыў у палоне, не мае права расказваць пра гэрояў. Як бы яно ні было, варта было прыкласьці ўсе намаганьні, каб знайсьці яго.

    У адным з пісем Філь паведамляў, што ён працуе бугальтарам на лесаўчастку Ленскага вышуковага ўпраўленьня трэста “Якутзолата”. Гэта ўжо была нітка для пошукаў. Калі Філь куды-небудзь выехаў, дык у аддзеле кадраў трэста маглі ведаць, куды менавіта. Нарэшце, яго цяперашні адрас, напэўна, быў вядомы каму-небудзь з яго таварышаў па ранейшай працы.

    Я пачаў з таго, што паслаў тэлеграфны запрос у Алдан кіраўніку трэста “Якутзолата”, у сыстэме якога працаваў Філь. Ужо на другі дзень я атрымаў тэлеграфны адказ ад упраўляючага М. Е. Заікіна: ён паведамляў мне, што Філь жыве і працуе на ранейшым месцы.

    Цяпер становішча прасьвятлілася. Можна было з большай упэўненасьцю здагадвацца, чаму Філь не адказвае на пісьмы. Відаць, справа была ў душэўным стане гэтага чалавека, у яго асабістай трагедыі, якую ён перажыў.

    Тады я напісаў Філю вялікае пісьмо. У гэтым пісьме я даказваў яму, што ён не мае права маўчаць і абавязаны падзяліцца сваімі ўспамінамі, расказаць, што ён бачыў і перажыў у дні гераічнай абароны, хоць бы ў імя памяці сваіх таварышаў, якія палі там, на камянях крэпасьці. Я пісаў яму, што не ведаю, у чым заключаецца яго віна, але калі ёсьць у яго ўчынку нейкія абставіны, што зьмякчаюць віну, то я, па меры сваіх магчымасьцей, памагу зрабіць усё, каб зьняць гэту пляму з яго біяграфіі. Нарэшце, я пытаў Філя, ці не будзе ён пярэчыць, калі я паспрабую арганізаваць яму камандзіроўку з Якутыі ў Маскву.

    Мінула больш месяца — пісьмы з Якутыі ідуць доўга, — і я нарэшце атрымаў адказ ад Філя. Ён прасіў у мяне прабачэньня за доўгае маўчаньне, прызнаваўся, што мае довады яго пераканалі, расказваў цэлы шэраг падрабязнасьцей абароны крэпасьці і ў заключэньне пісаў, што ён быў бы шчасьлівы прыехаць у Маскву і дапамагчы мне ў працы.

    Можна было прадбачыць, што арганізаваць такую далёкую паездку будзе нялёгка, але я не губляў надзеі дамагчыся гэтага. Перш за ўсё я пазваніў упраўляючаму “Галоўзолатам” Міністэрства каляровай мэталюргіі К. В. Вараб’ёву, у веданьні якога знаходзіўся якуцкі трэст, і папрасіў яго прыняць мяне. Ён высакародна згадзіўся, і ў той жа дзень мы сустрэліся ў яго кабінэце ў глаўку.

    Я пачаў здалёк і каля гадзіны расказваў яму пра абарону Брэсцкай крэпасьці. Ён слухаў з вялікай увагай, відаць, зацікавіўся, і тады я расказаў пра Філя і папрасіў дапамагчы мне — выклікаць яго ў Маскву. К. В. Вараб’ёў задумаўся.

    — Выклікаць можна, — сказаў ён. — Гэта зрабіць няцяжка: у нас з Алданам надзейная сувязь. Пытаньне толькі ў тым, хто будзе аплачваць гэту паездку?

    — Вы ж “Галоўзолата” — самая багатая арганізацыя, — пажартаваў я. — Няўжо ў вас не знойдзецца двух-трох тысяч рублёў на такую справу?

    Вараб’ёў усьміхнуўся, але сказаў, што бугальтэрыя ў “Галоўзолаце” такая ж строгая, як і ў іншых арганізацыях, і паколькі камандзіроўка Філя не выклікана службовай неабходнасьцю, то і выдаткаў на яе фінансавы аддзел глаўка не зацьвердзіць.

    Супраць гэтага нічога нельга было сказаць. Але я заручыўся абяцаньнем Вараб’ёва выклікаць Філя, калі якая-небудзь арганізацыя згодзіцца аплаціць яго камандзіроўку. Пасьля гэтага мы разьвіталіся, і я пайшоў шукаць новых “фінансістаў”.

    Неўзабаве мне ўдалося дамовіцца пра ўсё з часопісам “Новый мир”, рэдактар якога, пісьменьнік К. М. Сіманаў, таксама цікавіўся тэмай абароны Брэсцкай крэпасьці. Вырашана было, што “Новый мир” прыме на сябе выдаткі па паездцы Філя, і я, узяўшы пісьмо з рэдакцыі, зноў паехаў да Вараб’ёва. Праз некалькі дзён усё было ўладжана, і па радыё з Масквы быў адпраўлены выклік у Алдан.

    Зіма была ў поўным разгары, і Філю, каб дабрацца да Масквы, спатрэбілася больш за два тыдні. Ён прыехаў у сталіцу ў лютым 1955 года, і мы сустрэліся з ім у рэдакцыі “Нового мира”. Спачатку ён здаўся мне чалавекам панурым, скрытным, недаверлівым і нейкім насьцярожаным, нібы ўвесь час баяўся, што людзі напомняць яму пра тую пляму, якая лягла на яго біяграфію. Калі я адкрыта спытаў, у чым заключаецца яго віна, гэты з выгляду здаровы, моцны чалавек раптам разрыдаўся і доўга не мог супакоіцца. Ён толькі коратка сказаў, што яго абвінавацілі ў здрадзе Радзіме і што гэтае абвінавачваньне зьяўляецца цалкам хлусьлівым. Разумеючы, як цяжка яму гаварыць пра гэта, я не стаў распытваць яго больш падрабязна, пакінуўшы гэтую размову на будучае.

    Філь першы раз прыехаў у Маскву, і тут, у сталіцы, у яго не было ні родзічаў ні знаёмых. Два дні ён пражыў у мяне, а потым яго зьмясьцілі ў адным з інтэрнатаў “Галоўзолата” пад Масквой. Штодзённа ён прыяжджаў да мяне, і мы па некалькі гадзін гутарылі з ім у прысутнасьці стэнаграфісткі, якая запісвала яго ўспаміны. У вольны ж час Філь падоўгу хадзіў па вуліцах, любуючыся прыгажосьцю Масквы, куды ён даўно марыў трапіць.

    У часе нашых гутарак я непрыкметна, але ўважліва прыглядаўся да гэтага чалавека. Зьвяртала на сябе ўвагу тое, як расказваў ён пра абарону крэпасьці. Філь успамінаў пра цяжкія баі ў двары цытадэлі, пра штыкавыя атакі на мосьце, пра ярасныя рукапашныя сутычкі ў будынку казармаў і гаварыў пра гэта заўсёды так, нібы ўсё гэта бачыў збоку, хоць з яго расказу было ясна, што ён знаходзіўся ў самай гушчы барацьбы. Ён апісваў подзьвігі сваіх таварышаў, захапляўся іх мужнасьцю, бясстрашшам, але калі я распытваў пра яго самога, ён хмурыўся і, нібы адмахваючыся ад гэтага пытаньня, коратка гаварыў:

    — Я — як усе. Ваяваў!

    Гэта была тая асаблівая далікатнасьць, самая строгая сьціпласьць у адносінах да сябе, якая бывае ўласьціва людзям выключнай сумленнасьці і патрабавальнасьці да сябе. І сапраўды, калі я пазьней знайшоў аднапалчан Аляксандра Філя, усе яны расказвалі мне пра яго, як пра сьмелага, мужнага байца, які заўсёды знаходзіўся ў першых радах абаронцаў крэпасьці.

    Я заўважыў, што паступова мяняюцца і паводзіны Філя. Мала-памалу зьнікала тая панурая насьцярожанасьць, якая кідалася ў вочы пры першым нашым спатканьні. Відаць, вельмі часта там, на поўначы, гэты чалавек сустракаў прадузятасьць, нядобрыя адносіны да сябе, і ён чакаў, што і тут, у Маскве, яго прымуць падазрона і варожа. Але гэтага не адбылося. Ён ужо менш стараніўся, пакрысе пачаў раставаць той лядок недаверу, які Філь так доўга насіў у душы.

    І ўсё ж рэшткі гэтага недаверу не-не ды і давалі сябе адчуць. Аднойчы, калі размова зайшла пра адзін з першых баёў у крэпасьці, я стаў асабліва прыдзірліва выпытваць у Філя падрабязнасьці гэтага бою, супастаўляючы яго расказ з расказам Матэвасяна. І раптам Філь панура сказаў:

    — Я ведаю, вы ўсё роўна мне не верыце. Бо я — былы палонны, здраднік Радзімы.

    На гэты раз я ўзлаваўся.

    — Як вам не сорамна! — з крыўдай сказаў я. — Калі б вам не верылі, навошта б вас выклікалі сюды з далёкай Якутыі, трацілі на вас дзяржаўныя грошы?

    Ён адразу ж адчуў несправядлівасьць сваёй заўвагі, папрасіў прабачэньня і так разнэрваваўся, што мне зноў давялося яго супакойваць.

    Як я і чакаў, успаміны Філя былі вельмі цікавыя і не толькі дапаўнялі расказы Матэвасяна і Махнача, але і давалі магчымасьць аднавіць карціну баёў у цэнтральнай цытадэлі ў самыя апошнія дні чэрвеня 1941 года. Гэта была сапраўды велічная карціна стойкасьці і мужнасьці савецкіх людзей, карціна, адначасова поўная і глыбокага трагізму і сапраўднай гэроікі.

    [С. 68-73.]

                                                        ТАК ЗМАГАЛІСЯ ГЭРОІ

    Даўно змоўк далёкі гул гармат на ўсходзе — фронт адсунуўся за сотні кілямэтраў ад граніцы. Цяпер у моманты начнога зацішша вакол крэпасьці стаяла цішыня глыбокага тылу, якая парушалася толькі панылым гудзеньнем бамбардзіроўшчыкаў дальняга дзеяньня, што праплывалі высока ў небе. Але зацішша бывала рэдка. Абстрэл крэпасьці і атакі пяхоты не спыняліся ні ўдзень ні ўначы: праціўнік стараўся не даваць асаджаным адпачынку, спадзеючыся, што зьнясілены ў гэтых няспынных баях гарнізон хутка капітулюе.

    Надзея на тое, што хто-небудзь прыйдзе і дапаможа, з кожны днём рабілася ўсё меншай і меншай. Але надзея памагала жыць і змагацца, і людзі прымушалі сябе спадзявацца і верыць. Час ад часу стыхійна ўзьнікала і імгненна разносілася па крэпасьці чутка аб тым, што пачалося наша наступленьне, што ў раён Брэста падыходзяць нашы танкі. Гэтая вестка выклікала новы прыліў сіл у байцоў, яны з яшчэ большай упартасьцю абаранялі свае рубяжы і з яшчэ большай злосьцю зьнішчалі ворага. І хоць чуткі аб дапамозе былі заўсёды толькі чуткамі, яны ўзьнікалі зноў, і кожны раз ім несумненна верылі...

    ...Ноччу 27 чэрвеня чарговая спроба прарвацца была адбіта немцамі з асабліва вялікімі стратамі для атакуючых, і ў казармы наўрад ці вярнулася палова людзей. І калі ўспыхнула чарговая нямецкая ракета, Аляксандр Філь, які суправаджаў Фаміна, убачыў, што схуднелы, зарослы і задымлены твар камісара быў мокры ад сьлёз. Камісар, які ўсе гэтыя дні трымаўся спакойна і ўпэўнена, перадаючы свой настрой і байцам, цяпер плакаў ад гневу і роспачы, у якіх нібы зьліліся ў адно і ўсьведамленьне свайго бясьсільля выратаваць людзей, і востры душэўны боль пры думцы аб стратах, і балючае прадчуваньне непазьбежнага і змрочнага лёсу тых, хто яшчэ жывы.

    Ніхто, апрача Філя, не бачыў гэтых сьлёз, і камісар тут жа перамог хвілінную слабасьць, — хутка ўсе пачулі яго звычайны, роўны голас, які аддаваў загады. Нават і цяпер, калі не было ніякай надзеі вырвацца з акружэньня, калі ўжо амаль не верылася, што на дапамогу падасьпеюць свае, барацьба ўсё ж такі мела сэнс. Задача заключалася ў тым, каб пратрымацца як мага даўжэй, скоўваючы сілы праціўніка каля сьцен крэпасьці, і зьнішчыць як мага больш ворагаў, дорага аддаючы сваё жыцьцё...

    У апошнія дні чэрвеня асабліва напружаная барацьба ішла на паўночным участку Цэнтральнага вострава, каля трохарачных варот, дзе змагаліся байцы Зубачова і Фаміна — галоўнае ядро асаджанага гарнізона. Немцам удалося заняць некалькі казарменных адсекаў, што прымыкалі да трохарачных варот з захаду, але потым група, якая тут абаранялася, спыніла аўтаматчыкаў у самым кальцавым будынку. А байцы Фаміна і Зубачова не давалі ворагу замацавацца ва ўсходнім крыле казармаў. Гэтае крыло канчалася тупіком, і калі б праціўнік замацаваўся ў першых памяшканьнях, якія прымыкалі да трохарачных варот з усходу, аўтаматчыкі загналі б нашых стралкоў у тупік. Гэтую небясьпеку разумелі ўсе, і барацьба за памяшканьні, сумежныя з варотамі, была асабліва жорсткай. Па некалькі разоў у дзень аўтаматчыкі ўрываліся туды, але зараз жа па ўсёй лініі ўсходняга крыла казармаў перадаваўся з адсека ў адсек трывожны сыгнал: «Немцы ў крайніх пакоях!» — і байцы, не чакаючы каманды, дружна кідаліся адбіваць гэтыя памяшканьні ў шалёнай рукапашнай сутычцы. Так паўтаралася штодня, і неўзабаве крайнія памяшканьні былі да паловы вокнаў завалены забітымі гітлераўцамі і целамі савецкіх байцоў, але і на гэтых гарах трупаў па-ранейшаму разьюшана біліся гранатамі, штыкамі, прыкладамі, і праціўніку ніяк не ўдавалася замацавацца ў гэтых ключавых пакоях.

    Тады нямецкае камандаваньне паслала да варот падрыўнікоў. Як толькі пачыналася чарговая атака аўтаматчыкаў, падрыўнікі па дахах і гарышчах прабіраліся ва ўсходняе крыло казармаў. Праз коміны падрыўнікі спускалі магутныя толавыя зарады ў першыя паверхі, узрывалі іх і абрушвалі на галовы байцоў столь і сьцены; будынак паступова, мэтар за мэтрам, ператвараўся ў руіны, пад якімі гінулі апошнія абаронцы гэтага рубяжа.

    Тут, адбіваючыся ад насядаючых аўтаматчыкаў, быў пахаваны пад кучай каменьня пісар штаба 84-га палка, радавы Фёдар Ісаеў, які захоўваў у сябе на грудзях баявы сьцяг палка. Тут, параненыя і зьнясіленыя, былі захоплены ў палон байцы, якія змагаліся поплеч з Фаміным і Зубачовым: Іван Дарафееў, Аляксандр Рабзуеў, Аляксандр Жыгуноў і іншыя.

    Менавіта тут 29 ці 30 чэрвеня пасьля выбуху быў завалены глыбамі сьцен цяжка кантужаны і ранены баец Аляксандр Філь. Гітлераўцы выцягнулі яго з-пад завалу разам з некалькімі іншымі абаронцамі крэпасьці і адправілі ў лягер для ваеннапалонных.

    Што адбылося з астатнімі яго таварышамі, у тым ліку з Фаміным і Зубачовым, ён не ведаў. Толькі потым, у палоне, яму расказвалі, нібы Фамін, аглушаны выбухамі, напаўжывы трапіў у рукі фашыстаў і быў расстраляны імі, а капітан Зубачоў нібы загінуў у баі. Але ўсё гэта былі толькі чуткі, якія яшчэ трэба было праверыць.

    Пра адно толькі Філь гаварыў з поўнай упэўненасцю. Барацьба ў крэпасьці працягвалася і пасьля таго, як ён трапіў у палон. У лягер, дзе ён знаходзіўся, час ад часу прывозілі палонных, узятых у крэпасьці пазьней. Але хто змагаўся там пасьля 1 ліпеня і хто імі кіраваў, усё гэта заставалася пакуль што невядомым. Трэба было шукаць другіх удзельнікаў абароны, якія змагаліся ў крэпасьці пазьней, чым Філь.

                                                          ДОБРАЕ ІМЯ САЛДАТА

    Вось што памятаў Філь пра баі ў Брэсцкай крэпасьці. Усё гэта было старанна застэнаграфаванае ў часе нашых гутарак. Настаў момант, калі трэба было спытаць, што адбылося з ім у палоне і як здарылася, што яго абвінавацілі ў здрадзе Радзіме. І тады Філь падрабязна расказаў мне гісторыю свайго знаходжаньня ў гітлераўскіх лягерах і вызваленьня з палону.

    Яго немцы захапілі ў руінах крэпасьці непрытомным і даставілі сьпярша ў лягер каля польскага горада Бяла Падляска, што ў некалькіх дзесятках кілямэтраў ад Брэста. У гэтым лягеры, падзеленым калючым дротам на клеткі, так званыя “блёкі”, пад адкрытым небам, амаль без ежы трымалі шмат тысяч савецкіх салдат і камандзіраў, якія трапілі ў рукі ворага на розных участках фронту.

    Рана Філя гаілася марудна, рэшткі кантузіі яшчэ адчуваліся. Потым, калі ўсё пайшло на папраўку, у тым блёку, дзе знаходзіўся Філь, гітлераўцы пачалі праводзіць улік палонных. Спачатку для папярэдняга апытваньня зайшоў лягерны перакладчык. Гэта быў польскі габрэй, які валодаў нямецкай мовай, чалавек, які, між іншым, разумеў, што чакае Філя ў фашыстаў. Ён спачуваў палонным і ў меру сваіх магчымасьцей стараўся дапамагчы ім.

    Спытаўшы ў Філя прозьвішча і нацыянальнасьць, ён адвёў яго ўбок.

    — Паслухай, у цябе вельмі выгаднае прозьвішча, — сказаў ён. — Яно падобна на нямецкае. Скажы ім, што ты з абруселых немцаў ці немец па бацьку — «фольксдойчэ», як яны называюць. Тады цябе вызваляць з лягера, пашлюць на лёгкую работу, а можа нават прымуць на службу ў германскую армію. А калі скажаш, што рускі, табе будзе вельмі цяжка.

    Перакладчык нават зьдзівіўся, калі Філь не падзякаваў яму за гэту прапанову. Ён толькі сумна схіліў галаву і маўкліва адышоў убок. Але ўнутры ў Філя ўсё кіпела.

    Філь разумеў, што ўсё роўна перакладчык не зразумее яго пачуцьцяў, хоць і шчыра жадае дапамагчы палоннаму. Для гэтага чалавека, выхаванага ў панскай капіталістычнай Польшчы, засталіся б пустым гукам усе словы пра гонар і вартасьць савецкіх людзей, савецкіх воінаў. Хіба мог ён, прадстаўнік зусім іншага сьвету, здагадвацца аб тым, якое абурэньне выклікалі яго словы ў душы гэтага спакутаванага, босага, галоднага, але не скоранага палоннага ў падранай чырвонаармейскай гімнасьцёрцы! Хіба мог ён зразумець, што для Філя, які вырас у радах камсамола, карэннага рускага чалавека, выхаванага Камуністычнай партыяй і савецкай уладай, сама думка пра тое, каб выдаць сябе за паўнемца, служыць ворагу, а тым больш надзець на плечы ненавісны фашысцкі шынель, была дзікай і агіднай. Філь так зрабіць не мог.

    На другі дзень палонных прывялі ў дашчаны барак-канцылярыю. Чалавек у нямецкай ваеннай форме, які сядзеў за сталом, паклаў перад сабой чыстую карту ваеннапалоннага і, падрыхтаваўшыся пісаць, рэзка, у форме загаду спытаў на ломанай рускай мове:

    — Прозьвішча, імя, нацыянальнасьць?

    — Філіпаў, — адказаў Філь. — Аляксандр Філіпаў. Рускі.

    Так Аляксандр Філь стаў на некалькі гадоў Аляксандрам Філіпавым, каб там, у палоне, ніхто і ніколі не падумаў, што ён можа мець нейкія, нават далёкія адносіны да ворагаў сваёй краіны, свайго народа — да нямецкіх фашыстаў.

    Рана яго паступова загаілася, і ён стаў абдумваць плян уцёкаў, як раптам аднойчы вялікую групу палонных, сярод якіх быў і ён, пасадзілі ў вагоны і павезьлі ў Германію. А потым у адным з нямецкіх партоў іх загналі ў трум парахода, і пасьля шматдзённага плаваньня Філь і яго таварышы па няшчасьцю апынуліся на замеценым сьнегам паўвостраве, у дальніх паўночных лягерах акупіраванай фашыстамі Нарвэгіі.

    Больш трох гадоў правёў Філь на гэтым лапіку зямлі, акружаным амаль з усіх бакоў халодным, суровым морам. Тут, у лягеры, які строга ахоўваўся эсэсаўцамі, ён перажыў усе жахі фашысцкага палону — катаржную працу ў каменных кар’ерах і вечны голад, пабоі і хваробы, зьдзекі вартавых і пастаянную пагрозу сьмерці. Але ніколі за ўсе гэтыя гады Філь нічым не прынізіў сябе, нічым не запляміў сумленьне і вартасьць савецкага грамадзяніна.

    Настаў доўгачаканы дзень вызваленьня. 9 мая 1945 года палонныя абяззброілі варту, правялі ўсхваляваны мітынг і пад чырвоным сьцягам накіраваліся ў маленькі нарвэскі гарадок, які ляжаў недалёка. А праз месяц са сталіцы Нарвэгіі Осла адышоў сьвяточна ўпрыгожаны эшалён з партыяй палонных, што вярталіся на радзіму, сярод якіх ехаў ужо не Філіпаў, а Аляксандр Філь. І калі цягнік, мінуўшы Швэцыю і Фінляндыю, перасек савецкую граніцу, ён разам з таварышамі не мог стрымаць сьлёз у гэты незабыўны момант сустрэчы з роднай зямлёй.

    Палонныя, што вярнуліся з Нарвэгіі, дзяржаўную праверку праходзілі ў адным з гарадкоў Марыйскай АССР. Не адзін раз сьледчы выклікаў Філя, падрабязна распытваў яго аб знаходжаньні ў палоне. Пры гэтым ён асабліва настойліва дапытваўся, ці не запісваўся ў свой час Філь у часьці, якія фарміраваў з ліку здраднікаў радзімы вораг савецкага народа генэрал Уласаў, які перайшоў на бок гітлераўцаў. Філь адказваў і вусна і пісьмова, што ён былы камсамолец і заўсёды лічыў уласаўцаў здраднікамі. Як і пераважная большасьць нашых палонных, ён кожны раз рашуча адмаўляўся запісацца ва ўласаўскія часьці, нягледзячы на тое, што пасьля такога адмаўленьня яго білі, марылі голадам. Лягерны рэжым рабіўся яшчэ больш невыносным.

    Праверка падыходзіла к канцу. У апошні раз Філя выклікаў сьледчы. Гэта быў адзін з тых людзей, хто дзейнічаў незаконнымі мэтадамі, якія насаджаў тады авантурыст і вораг народа Берыя. Але Філь у той час нічога пра гэта не ведаў.

    Сьледчы паклаў перад ім два экзэмпляры пратакола праверкі і прапанаваў падпісаць іх. Філь узяў адзін з іх, каб прачытаць.

    — Ты што? Савецкай уладзе не верыш? — з пагрозай у голасе раптам спытаў сьледчы.

    А Філь, чыстасардэчна думаючы, што гэты чалавек у вайсковай форме на самай справе зьяўляецца сапраўдным прадстаўніком яго роднай савецкай улады, проста і даверліва сказаў:

    — Вядома, веру!

    І падпісаў, не чытаючы, абодва пратаколы.

    Яго адпусьцілі, і неўзабаве ён атрымаў прадпісаньне накіравацца ў Якуцкую АССР, у горад Алдан. Яшчэ не разумеючы, што адбылося, ён прыехаў туды і, зайшоўшы, як яму было загадана, у Алданскі раённы адзел НКУС, убачыў, як на яго вачах з папкі з надпісам “Уласаўцы” раптам дасталі дакумэнты, якія належалі яму.

    Ён адразу ж запратэставаў, але яму ў адказ паказалі падпісанае ім самім прызнаньне ў тым, што ён паступіў у армію генэрала Ўласава. Як здраднік Радзімы, ён быў прыгавораны да шасьці год зьняволеньня і накіраваны ў Якутыю.

    Гэта былі цяжкія гады ў яго жыцьці. Філь, аддаючы ўсе сілы, сумленна працаваў на залатых капальнях, потым стаў бугальтарам у вышуковым упраўленьні. Але што б ён ні рабіў, думка пра ганебную пляму, што лягла на яго біяграфіі, не давала спакою і цяжкім каменем давіла на сэрца. Заўважаючы часам, што яму не давяраюць, а іншы раз і палохаючыся прадчуваньня, што на яго глядзяць як на здрадніка, ён замкнуўся, стаў сумным і нелюдзімым. Ён нават не спрабаваў шукаць сваіх родных і даваенных сяброў: яму страшна было падумаць, што яны, якія ведалі ранейшага, вясёлага, добрага камсамольца Сашу Філя, могуць паверыць у яго здраду.

    Таму такою дарагою была для яго сустрэча з дзяўчынай — мясцовай жыхаркай, якая адразу ж паверыла яму і пакахала яго. Яе сям’я хутка стала яго роднай сям’ёй, а потым у іх нарадзіўся сын, і калі ў 1952 годзе закончыўся тэрмін несправядлівага пакараньня, Філь застаўся жыць у Якутыі, на радзіме сваёй жонкі і дзіцяці.

    Такой была сумная гісторыя Філя. Па маёй просьбе ён расказаў мне і сваю даваенную біяграфію, якая была адначасова і простай і складанай.

    Аляксандр Мітрафанавіч Філь — сын беднага селяніна са станіцы Цімашэўскай на Кубані. І бацькі і дзяды яго былі рускія, а прозьвішча, відаць, дасталося ім у спадчыну ад вельмі далёкіх продкаў. Між іншым, многія жыхары Цімашэўскай насілі гэта прозьвішча.

    У дзяцінстве Саша Філь уцёк з дому, быў беспрытульным, а потым трапіў у Растоў, у сям’ю старога бальшавіка, героя грамадзянскай вайны на Каўказе. Ён выхоўваўся ў гэтай сям’і, атрымаў спэцыяльнасьць бугальтара, працаваў, а потым паступіў на першы курс юрыдычнага факультэта Растоўскага унівэрсытэта. Са студэнцкай сям’і ён быў прызваны ў армію і трапіў у Брэсцкую крэпасьць.

    Адным словам, нішто ні ў біяграфіі Філя, ні ў яго паводзінах у дні баёў не давала права меркаваць, што ён мог зрабіцца здраднікам Радзімы. Ды і ўся натура гэтага чалавека, увесь яго характар, які адкрыўся мне ў часе нашых гутарак, пацьвярджалі гэта. Я прыйшоў да цьвёрдага перакананьня, што Філь зьяўляецца сумленным і адданым савецкім чалавекам, і вырашыў дамагчыся перагляду яго справы.

    Памятаю, мы закончылі запіс яго ўспамінаў ужо на зыходзе зімняга лютаўскага дня, гадзін у пяць вечара, калі за вокнамі запаліліся яркія маскоўскія агні. Я адразу ж зьняў трубку і пазваніў генэрал-маёру Яўгенію Іванавічу Варскому, які займаў тады пасаду Галоўнага ваеннага пракурора. Коратка растлумачыўшы яму сутнасьць справы, я папрасіў у яго дапамогі.

    На другі ж дзень, а дзесятай гадзіне раніцы, генэрал Варской прыняў мяне і Філя. Ён уважліва выслухаў нас абодвух, потым выклікаў работнікаў пракуратуры і загадаў ім тэрмінова пачаць праверку справы Філя.

    Тэрмін камандзіроўкі Філя канчаўся — яму трэба было вяртацца дадому. За дзень да ад’езду ён зайшоў да мяне і прынёс на памяць напісаны ім верш. Уверсе я прачытаў прысьвячэньне, якое глыбока кранула мяне: “З падзякаю душы і любоўю сэрца”. Верш, з пункту гледжаньня літаратурнага, быў далёкі ад дасканаласьці, але ён падкупляў прастатой і шчырасьцю пачуцьця. Філь пісаў пра тое хваляваньне, з якім ён прыехаў у сталіцу, расказваў пра свае маскоўскія ўражанні. Я быў вельмі крануты гэтым падарункам, і мы шчыра разьвіталіся.

    Філь паехаў, а я ў пошуках іншых герояў Брэсцкай крэпасьці час ад часу заходзіў ці званіў у Ваенную пракуратуру, падтрымліваючы пастаянны кантакт са сьледчымі, якія займаліся праверкай яго справы.

    Трэба сказаць, што работнікі Ваеннай пракуратуры — палкоўнік В. П. Маркаранц і падпалкоўнік Г. I. Дарафееў — з глыбокай чалавечнасьцю і выключна ўважліва паставіліся да справы Філя. Былі запатрабаваны дакумэнты з архіваў, з дальніх гарадоў, уважліва правераны ўвесь матэрыял абвінавачаньня, і паступова карціна станавілася ўсё больш яснай.

    Мінуў ледзь не год. Аднойчы, калі я зайшоў у пракуратуру, падпалкоўнік Г. I. Дарафееў, дастаўшы папку са справай Філя, сказаў мне:

    — Цяпер можна лічыць устаноўленым, што Філь ніколі не апранаў на сябе ўласаўскай формы і не браў у рукі зброі. Застаецца высьветліць пытаньне: ці запісваўся ён ва ўласаўцы? Справа ў тым, што ва ўсіх сваіх папярэдніх паказаньнях ён адмаўляў гэта. Але засталіся два дакумэнты, відавочна, напісаныя і падпісаныя ім. У іх ён, насуперак самому ж сабе, прызнаецца, што быў запісаны ва ўласаўскую часьць. У гэтай супярэчнасці трэба разабрацца.

    Ён паказаў мне два дакумэнты, у якіх Філь сапраўды прызнаваў, што ўласаўцы завэрбавалі яго. Почырк, якім былі напісаны гэтыя дакумэнты, сапраўды быў падобны на почырк Філя — такі ж выразны, тыповы пісарскі. Але як толькі я пачаў вывучаць і параўноўваць гэтыя дакумэнты з іншымі, напісанымі Філем, стала бачна прыкметная розьніца ў почырках. Многія літары ў гэтых двух паказаньнях выглядалі зусім інакш, чым у анкетах ці аўтабіяграфіі, складзенай рукой Філя.

    Я зьвярнуў на гэта ўвагу Г. I. Дарафеева. Ён згадзіўся, што некаторая розьніца ёсьць, і сказаў, што зьбіраўся паслаць гэтыя дакумэнты на графалягічную экспэртызу.

    Калі праз тыдзень я пазваніў Дарафееву, ён з радасьцю паведаміў мне, што экспэртыза адбылася і экспэрты адзінадушна прызналі, што абодва паказаньні, якія выклікалі сумненьні, напісаны несумненна не Філем, а некім іншым. Уласнаручным быў толькі яго подпіс. Такім чынам, усё высьветлілася: гэта і былі тыя два дакумэнты, якія сьледчы прымусіў Філя падпісаць не чытаючы.

    Справа Філя з заключэньнем сьледчых была паслана Генэральнаму пракурору СССР. Адным словам, у пачатку студзеня 1956 года я змог нарэшце даць Філю доўгачаканую тэлеграму. І паслаў я яе не на яго асабісты адрас. Хацелася, каб як можна болей людзей даведалася пра гэту радасную падзею, каб усе, хто працаваў з Філем і ведаў яго ў цяжкі час, калі над ім вісела несправядлівае абвінавачваньне, а можа і тыя, хто не верыў яму тады, цяпер пераканаліся ў яго поўнай невінаватасьці. Менавіта таму я вырашыў тэлеграфаваць проста на адрас упраўляючага трэстам “Якутзолата”. Вось тэкст гэтай тэлеграмы:

    “Алдан. Якутзолата, Заікіну, для начальніка лесаўчастка Ленскага вышуковага ўпраўленьня Аляксандра Мітрафанавіча Філя. Трыццаць першага сьнежня Генэральны пракурор падпісаў пастанову аб вашай поўнай маральнай рэабілітацыі. Пастанова выслана ў Алдан, гэтымі днямі Ваенная пракуратура высылае на ваш адрас афіцыйную паперу. Віншую Вас, гэроя Брэсцкай крэпасьці, з поўным аднаўленьнем Вашага добрага імя”. Хутка я атрымаў усхваляваную тэлеграму Філя, а потым яго пісьмо, якія гаварылі аб тым, што ён зноў адчуў сябе як бы нанава народжаным, быў поўны радасных надзей на будучыню. Як я і думаў — тэлеграма, пасланая ў адрас Заікіна, абышла ўвесь трэст, а потым і Ленскае вышуковае ўпраўленьне. Таварышы горача віншавалі Філя з радаснай для яго падзеяй.

    Летам 1956 года Філь узяў на рабоце адпачынак і зноў заехаў у Маскву. Адсюль накіраваўся да сябе на радзіму, у станіцу Цімашэўскую, дзе не быў ужо многа гадоў. Там у яго было шмат блізкіх і далёкіх родзічаў, якія радасна сустрэлі яго. А потым ён паехаў у Ерэван, да Матэвасяна. Я вельмі шкадаваў, што мне не давялося прысутнічаць пры гэтай хвалюючай сустрэчы двух аднапалчан, пра якую потым Філь шмат расказваў мне.

    Мінула яшчэ паўгода, і ў студзені 1957 года я зноў паслаў віншавальную тэлеграму ў Якутыю. Я віншаваў Філя з высокай урадавай узнагародай — ордэнам Айчыннай вайны, якім былі адзначаны яго доблесьць і мужнасьць пры абароне Брэсцкай крэпасьці.

    Каб закончыць гісторыю Аляксандра Мітрафанавіча Філя, я магу дадаць, што ў тым жа годзе ён вырашыў стаць камуністам, і я, даведаўшыся пра гэта, адразу ж паслаў яму сваю партыйную рэкамэндацыю. Цяпер Філь у шэрагах КПСС. Я глыбока перакананы, што ён заўсёды будзе гэтакім адданым членам партыі, як быў адданым абаронцам Радзімы ў дні незабыўнай абароны Брэсцкай крэпасьці.

    [С. 73, 87, 90-98.]

                                                ФІЛЬ ЗНАХОДЗІЦЬ СТАРЫХ СЯБРОЎ

    Я расказаў, як гэрой Брэсцкай крэпасьці П. М. Гаўрылаў знайшоў сваю першую жонку і сына. Але перадача па радыё апавяданьняў аб пошуках герояў Брэсцкай крэпасьці дапамагла наладзіць сувязь яшчэ тром чалавекам, якіх у мінулым жыцьцё зьвяло даволі своеасаблівым чынам.

    Чытачы, напэўна, памятаюць гісторыю ўдзельніка абароны крэпасьці Аляксандра Мітрафанавіча Філя, які цяпер жыве і працуе ў Якутыі. Гэтую гісторыю я расказаў у адным з папярэдніх раздзелаў, і яна мела свой цікавы працяг.

    Калі мы гутарылі з А. М. Філем у дні яго прыезду ў Маскву, ён пазнаёміў мяне з адным важным эпізодам са сваёй біяграфіі. Як вы памятаеце, Філь быў родам з беднай сялянскай сям’і, якая жыла ў станіцы Цімашэўскай Краснадарскага краю. У пачатку трыццатых гадоў ён, чатырнаццацігадовы хлапчук, уцёк з дому і, як і многія яго аднагодкі ў той час, бадзяжнічаў. У 1933 годзе ён апынуўся ў Растове-на-Доне і там аднойчы, як гэта рабілі і іншыя беспрытульнікі, выхапіў на рынку з рук жанчыны сумачку і кінуўся ўцякаць.

    — Але вось дзіва, — расказваў мне Філь, — гэтая жанчына зрабіла зусім не так, як, бывала, рабілі іншыя. Яна не закрычала, не пабегла за мной, а спакойна і моўчкі пайшла сьледам. Гэта было так нечакана, што я спыніўся. І жанчына таксама спынілася непадалёк і сказала мне: “Хлопчык, ты вазьмі грошы, а сумку мне аддай. Там харчовыя карткі”. І я, — гаворыць Філь, — быў так ашаломлены незвычайнымі паводзінамі гэтай жанчыны, што машынальна аддаў ёй сумку. Жанчына адчыніла яе, дастала рублёў дваццаць грошай, працягнула іх мне і потым, уважліва паглядзеўшы на мяне, сказала: “Слухай, хлопчык, калі табе будзе кепска, захочацца есьці — прыходзь да мяне. Вось табе адрас”. I яна напісала на паперцы: “Газэтны завулак, 97. Масквічова Ніна Сьцяпанаўна”.

    Сапраўды, маленькаму бяздомнаму абадранцу праз некалькі дзён зрабілася вельмі дрэнна. Ён выгаладаўся, стаміўся і, як ні страшыўся, што яго аддадуць міліцыі, усё-такі пайшоў па запісанаму адрасу. Гаспадыні кватэры ён не застаў дома, але суседзі яе былі папярэджаны, што можа прыйсьці гэты бяздомны хлопчык. Яго зараз жа накармілі і палажылі адпачываць.

    Потым прыйшла сама Ніна Сьцяпанаўна Масквічова і сказала, што яна пакіне Сашу Філя жыць у сябе. Аказалася, што Філь трапіў у сям’ю гэроя грамадзянскай вайны на Каўказе Лукі Масквічова.

    Ніна Сьцяпанаўна пачала выхоўваць яго разам са сваёй дачкой Ленай, аднагодкай Аляксандра Філя.

    Яна прапанавала яму ісьці вучыцца, але ён не захацеў жыць за чужы кошт і ўладкаваўся працаваць, а вечарамі пачаў хадзіць на курсы. Неўзабаве ён стаў бугальтарам, а пасьля паступіў на першы курс унівэрсытэта, адкуль быў прызваны ў армію і трапіў у Брэсцкую крэпасьць.

    Пасьля вайны А. М. Філь нічога не ведаў аб лёсе Масквічовых і не меў з імі ніякай сувязі. Ён і не спрабаваў шукаць іх. Несправядлівае абвінавачаньне, якое столькі гадоў вісела над ім, глыбока яго прыгнятала і пазбавіла ўсякага жаданьня ўзнаўляць ранейшыя сувязі. Адна думка аб тым, што блізкія, дарагія яму людзі, якія ведалі яго як харошага камсамольца, шчырага савецкага патрыёта, могуць хоць на хвіліну паверыць, што ён здрадзіў Радзіме, — гэта думка была для яго нязносная.

    Неўзабаве пасьля таго як я расказаў па радыё аб лёсе А. М. Філя, мне ўручылі тэлеграму з Паўднёва-Сахалінска. Тэлеграма гэта была нават з аплочаным адказам:

    “Вельмі прашу Вас паведаміць адрас Аляксандра Філя. Паўднёва-Сахалінск, Заходняя, 106, Масквічовай Алене”.

    Гэта была названая сястра Філя — Лена Масквічова, з якой разам ён выхоўваўся ў Растове ў сям’і яе маці.

    А яшчэ праз нейкі час я атрымаў такое пісьмо:

    “Дзень добры, таварыш Сьмірноў! Прачытаўшы артыкул “Гэроі легендарнай абароны Брэсцкай крэпасці” ў газэце «Правда» ад 24 ліпеня, я даведалася аб існаваньні Філя Аляксандра Мітрафанавіча, а пасьля слухала Вас па радыё. І вось усё гэта вельмі супадае з тым, што адбылося ў мяне ў жыцьці. У 1933 годзе я падабрала бяздомнага хлопчыка, ураджэнца станіцы Цімашэўскай. Выхоўвала я яго да прызыву ў армію. Увесь гэты час ён працаваў і адначасова вучыўся. У 1940 годзе паступіў на першы курс юрыдычнага факультэта ва унівэрсытэт, адкуль яго забралі ў армію. Апошняе пісьмо было атрымана ад яго 20 чэрвеня 1941 года, з якога я даведалася, што ён знаходзіцца ў Брэст-Літоўскіх казармах і служыць пісарам у штабе.

    Таварыш Сьмірноў, магчыма, што гэта аднафамілец, але я не магу абыякава аднесьціся да гэтай весткі.

    Я вельмі прашу паведаміць яго адрас, для таго каб сьпісацца з ім.

    Калі я лішне патурбавала Вас, прашу прабачыць. Спадзяюся, што Вы разумееце маё становішча. З павагай да Вас Н. С. Масквічова, работніца Растоўскай швейнай арцелі прамкаапэрацыі”.

    Я зараз жа паведаміў маці і дачцэ Масквічовым адрас А. М. Філя, а яму паслаў іх адрасы, і цяпер яны ўвесь час перапісваюцца.

    Так гэрой Брэсцкай крэпасьці Аляксандр Філь знайшоў сваіх старых сяброў, людзей, вельмі блізкіх яму, —  прыёмную маці і названую сястру.

    [С. 367-370.]

                                                                   КРУГ СЛАВЫ

    Гэты дзень, нядзеля, 25 чэрвеня 1961 года, пачаўся ў Брэсьце незвычайна. З раніцы, быццам у дзень Першамая, у розных канцах горада чуліся гукі аркестраў, сьвяточныя калёны хораша апранутых гараджан рухаліся праз цэнтар, накіроўваючыся ў крэпасьць. Па Каштанавай вуліцы, якая вядзе да паўночных крапасных варот, валам валіў народ. У густым натоўпе, сыгналячы, паволі цягнуліся калёны грузавікоў, у кузавах якіх сядзелі калгасьнікі. Зьяжджаліся госьці з усіх раёнаў вобласьці, ішоў ледзь не ўвесь Брэст. Луналі сьцягі, мільгалі плякаты і заклікі, але асабліва зьвяртала на сябе ўвагу тое, што амаль кожны, хто ішоў або ехаў у крэпасьць, трымаў у руках кветкі — то некалькі пышных півоняў са свайго саду, то сьціплы букет рамонкаў, званочкаў, незабудак, сабраных на полі ці ў лесе.

    Брэст урачыста адзначаў 20-годзьдзе гераічнай абароны крэпасьці.

    Да гэтага сьвята рыхтаваліся старанна і загадзя. Даўно пераабсталёўваўся музэй; цяпер ён атрымаў у сваё распараджэньне ўвесь вялікі будынак адноўленай казармы, дзе раней займаў толькі адно крыло. З цэнтра крэпасьці выселілі вайсковую часьць. Вечарам пасьля работы і кожную нядзелю сюды прыходзілі працаваць жыхары Брэста — горад клапаціўся аб тым, каб да сьвята навесьці ўзорны парадак на ўсёй тэрыторыі крэпасьці. Разьбіралі непатрэбныя груды каменьня, выполвалі зельле, якое расло ўсюды, залівалі асфальтам дарожкі, закладвалі новыя кветнікі і клюмбы.

    Урад Беларусі адпусьціў значныя сродкі на правядзеньне ўрачыстасьцей. Для ўдзелу ў сьвяце было выклікана каля пяцідзесяці гэрояў абароны з розных раёнаў краіны. Але прыехала больш ста — адных паслалі за свой кошт прадпрыемствы і ўстановы, другія прыбылі па ўласнай ініцыятыве. На працягу некалькіх дзён па-сьвяточнаму ўпрыгожаны Брэст прымаў ганаровых гасьцей.

    На вакзале гасьцей сустракалі піянэры з кветкамі, прадстаўнікі мясцовых уладаў, атакавалі фотарэпарцёры, кінаапэратары, журналісты. І там жа, на пэроне, кожнаму абаронцу крэпасьці прыколвалі да грудзей маленькую сьціплую значку — ярка-чырвоную кумачовую стужачку з выціснутым на ёй сылюэтам Холмскіх варот цытадэлі з іх характэрнымі зубчатымі вежамі. Па такім значку жыхары Брэста маглі пазнаць гэроя абароны, прывітаць, выказаць яму сваю пашану, аказаць гасьціннасьць. І ўсе гэтыя дні людзі з пунсовымі стужачкамі на грудзях былі ў цэнтры ўсеагульнай увагі.

    Прыязджалі адусюль, з усіх абласьцей і рэспублік, з самых далёкіх раёнаў краіны. Узбэк Турсун Хідыраў — з Магаданскай вобласьці, Данііл Абдулаеў — з Азэрбайджана, Аляксандр Філь — з Якутыі, Уладзімір Фурсаў — з Алма-Аты, Сяргей Бабронак — з Львова, Ілья Кузьняцоў — з Краснаярскага краю, Рыгор Ерамееў — з Кіргізіі, Мікалай Марозаў — з Данбаса, Самвэл Матэвасян — з Армэніі, Пётр Кашкароў — з Масквы, Максудгірэй Шыхаліеў — з Дагестана, Фёдар Жураўлёў — з Мінска, Аляксей Марэнін — з Кіраўскай вобласьці, Піліп Лаянкоў — з Ташкента. Тут былі людзі ўсіх спэцыяльнасьцей, усіх прафэсій — і валагодскі каваль Вінаградаў, і маскоўскі інжынэр Раманаў, і настаўнік з Кацельніча Іспалатаў, і брэсцкі калгаснік Аскірка, і кубанскі аграном Міхайлічэнка, і нікалаеўскі шафёр Семяненка, і пенсіянэр з Калінінскай вобласці Зорыкаў, і мінскі пісьменьнік Махнач, і арлоўскі артыст Белавусаў, і ленінградзкі ўрач Пятроў, і афіцэр Кацельнікаў, і крымскі чыгуначнік Каталупенка. Зноў былі сустрэчы, пазнаваньні, радасныя сьлёзы і доўгія ўспаміны.

    На сьвята прыбылі дэлегацыі з Мінска і Масквы, прадстаўнікі ЦК КП Беларусі, Міністэрства абароны СССР, Савецкага камітэта вэтэранаў вайны, Саюза пісьменьнікаў СССР. Да гэтых дзён у горадзе адкрылася выстаўка твораў беларускіх мастакоў і скульптараў на тэмы Брэсцкай абароны, і абаронцы крэпасьці глядзелі яе 24 чэрвеня. А вечарам адбывалася ўрачыстае пасяджэньне ў гарадзкім тэатры, дзе былі прачытаны шматлікія прывітаньні, а потым кожнаму ўдзельніку абароны і жонкам загінуўшых гэрояў першы сакратар абкома партыі А. А. Сьмірноў уручыў памятныя граматы падзякі абласных і гарадзкіх арганізацый.

    Але, зразумела, галоўная ўрачыстасьць павінна была адбыцца на наступны дзень у самой крэпасьці.

    У гэтыя дні апусьцелі гарадзкія кветачныя гаспадаркі, былі парваны кветкі ва ўсіх прыватных садах. З прадпрыемстваў моладзь выяжджала пасьля работы на машынах у навакольныя палі і лясы, зьбірала там вялізныя вязанкі кветак. І ў тую раніцу крэпасьць была падобная на жывы сад.

    Натоўпы людзей з кветкамі запоўнілі ўвесь Цэнтральны востраў, дзе мелася адбыцца ўрачыстасьць. Ад шырокіх шкляных дзьвярэй перабудаванага і адрамантаванага будынка новага музэя асфальтавая дарога вяла да цэнтра вострава, дзе высілася вялікая трыбуна з паўкруглымі крыламі, а перад ёй пакуль што яшчэ накрыты палатном стаяў камень будучага помніка гэроям абароны. Зьлева ад музэя, на ўзбочыне дарогі, якая цягнецца па беразе Мухаўца і ўздоўж рэштак кальцавога будынка казармаў, стаялі ў парадным страі войскі брэсцкага гарнізона і пагранічнікі. Па гэтай дарозе, што агінала ўсходнюю частку Цэнтральнага вострава, павінны былі зрабіць круг славы абаронцы крэпасьці. А паабапал яе, разьліўшыся па ўсяму востраву, густа, плячо да пляча, стаялі дзесяткі тысяч людзей з кветкамі ў руках.

    Узышлі на трыбуну кіраўнікі вобласьці і горада, ганаровыя госьці. Заварушыліся музыканты зводнага ваеннага аркестра, падрыхтаваліся кінаапэратары і фотарэпарцёры.

    Але сьвята пачалося незвычайна. Зьлева ад трыбуны, за сотню мэтраў, высіўся напаўразбураны будынак казармаў, дзе калісьці разьмяшчаўся 84-ты полк. І вось наверсе, на паломаным грэбні цёмна-чырвонай цаглянай сьцяны, паказаўся чалавек з трубой у руках. Паволі паднёс ён яе да губ, і адтуль, з вяршыні слаўных руін, над крэпасьцю прагучаў сыгнал “Слухайце ўсе!”,

    Гэтым трубачом быў Пётр Клыпа, цяпер токар бранскага завода, а ў мінулым хлопчык-трубач Брэсцкай крэпасьці, выхаванец музыканцкага ўзвода 333-га палка, маленькі гэрой абароны, “савецкі Гаўрош”, як яго цяпер называюць. Яму быў давераны гонар трубным сыгналам абвясьціць пачатак урачыстасьці.

    Ледзь толькі ў наступіўшай цішыні змоўк голас яго трубы, як трубачы зводнага аркестра тройчы моцна паўтарылі гэты сыгнал.

    І зараз жа расчыніліся шкляныя дзьверы музэя, і адтуль вынесьлі сьцяг. Сьцяг таксама быў незвычайны: прымацаванае на дрэўку палотнішча аблягаў празрысты цэляфанавы чахол, аберагаючы яго ад пылу і дажджу. Гэта быў баявы сьцяг Брэсцкай крэпасьці, які прайшоў скрозь агонь у адным з галоўных бастыёнаў абароны — ва Ўсходнім форце, потым праляжаў пятнаццаць гадоў у зямлі, — сьцяг 393-га асобнага зэнітна-артылерыйскага дывізіёна. І нёс яго цяпер чалавек, які ў дні баёў зьбярог гэты сьцяг і выратаваў ад ворага, а потым знайшоў яго для нашчадкаў, — кузьнецкі мэталюрг Радыён Семянюк. А з абодвух бакоў яго ганаровым эскортам ішлі асыстэнты сьцяганосца — Гэроі Савецкага Саюза Пётр Гаўрылаў і Міхаіл Мясьнікоў, праслаўленыя гэроі крэпасьці Самвэл Матэвасян і Раіса Абакумава.

    За сьцягам з дзьвярэй музэя на крапасны двор выходзілі людзі з пунсовымі значкамі на грудзях — удзельнікі абароны і жонкі загінуўшых гэрояў.

    Аркестар зайграў “Свяшчэнную вайну”, і пад гукі песьні-гімна першых дзён Вялікай Айчыннай вайны гэроі крэпасьці прайшлі праз натоўп да трыбуны. Яны сталі перад ёю шырокім паўкругам, а ў цэнтры сьцяганосец Семянюк і яго асыстэнты падняліся на невялікі пастамэнт.

    Пачаўся мітынг. Гэрояў віталі працоўныя Брэста, прадстаўнікі дэлегацый, выступаў П. М. Гаўрылаў, гаварыла аб нягодах вайны жонка загінуўшага камандзіра абароны Аляксандра Андрэеўна Зубачова. А потым першы сакратар абкома партыі А. А. Сьмірноў, старшыня гарсавета А. А. Пятроў разам з Гаўрылавым і Зубачовай пад музыку Дзяржаўнага гімна зьнялі палатно з шэрага гранітнага каменя, на якім высечаны надпіс: “Тут будзе пабудаваны манумэнт у гонар гераічнай абароны Брэсцкай крэпасьці ў чэрвені — ліпені 1941 года”.

    Побач з трыбунай чарнеў пагорак сьвежанакапанай зямлі. Гэта была зямля, узятая адсюль жа, з Брэсцкай крэпасьці, з тых месцаў, дзе ішлі асабліва жорсткія баі, зямля, палітая крывёю гэрояў. Доўгай чарадою ў строгім маўчаньні ўдзельнікі абароны падыходзілі сюды, бралі жменю гэтай зямлі і клалі яе да падножжа будучага помніка. А з натоўпу адна за другой выходзілі групы жыхароў Брэста з вялікімі вянкамі і букетамі кветак і клалі іх вакол каменя. Гэта было цэлае мора зелені і кветак.

    Зноў загучаў над крэпасьцю сыгнал трубачоў “Слухайце ўсе!”. Спусьціўся з пастамэнта Семянюк са сьцягам, і, выстройваючыся за ім у калёну, гэроі крэпасьці пад гукі маршу рушылі ў свой круг славы па Цэнтральным востраве.

    Крычаў і апладзіраваў натоўп, скрозь які яны ішлі, перакатамі “ўра” вітаў іх урачыста застыўшы шых вайсковай часьці, і на ўсім працягу гэтага круга славы стракаты лівень кветак сыпаўся на іх з усіх бакоў. Кветкі падалі перад імі, густа ўсьцілаючы дарогу, і гэроі крочылі па гэтым жывым маляўнічым дыване з кветак.

    Яны ішлі ўсхваляваныя да глыбіні душы, са сьлязьмі на вачах, многія адкрыта плакалі. Сапраўды, што павінны былі адчуваць у гэтыя хвіліны яны, людзі, якія прайшлі суровы, цярністы шлях вайны, палону, гора і пакут і якія цяпер ішлі па дарозе славы, па засыпаным кветкамі шляху, сярод бяскрайняга натоўпу людзей, што ў захапленьні віталі іх?!

    Помню, я занепакоіўся, калі ўбачыў у шарэнгах гэрояў Уладзіміра Іванавіча Фурсава. Ён ішоў, выціраючы заплаканыя вочы і цяжка прыпадаючы на сваю штучную нагу. Я ведаў, што кожны крок пакутлівы для яго, а ён адправіўся амаль у двухкілямэтравую дарогу.

    Праз якую гадзіну, калі мы ўбачыліся ў залях музэя, я папракнуў яго:

    — Як жа вы пайшлі, Уладзімір Іванавіч?

    Ён стомлена і сур’ёзна зірнуў на мяне:

    —    Я тры разы прайшоў бы гэты шлях, каб можна было, — адказаў ён, і я зразумеў яго пачуцьці.

    Калёна гэрояў завяршыла круг славы і вярнулася да трыбуны. І цяпер міма іх парадам прайшлі войскі гарнізона і пагранічнікі. Я не адзін раз бачыў парады на Краснай плошчы ў Маскве — гэты пакідаў не меншае ўражаньне. Маладыя салдаты 1961 года, іх афіцэры, быццам жадаючы выказаць усё сваё захапленьне подзьвігам гэрояў 1941 года, у бездакорным, раўненьні шарэнга за шарэнгай праходзячы перад абаронцамі крэпасьці і іх баявым сьцягам, адбівалі гулкі крок, ад якога ўздрыгвала зямля.

    Потым было адкрыцьцё музэя. П. М. Гаўрылаў перарэзаў стужачку ля ўваходу, і першымі агледзелі яго новыя экспанаты ўдзельнікі абароны. А за імі сьветлыя, прасторныя залі, якія зрабілі б гонар і сталічнаму музэю, запоўніў шматтысячны натоўп наведвальнікаў.

    Праз гадзіну, сфатаграфаваўшыся на памяць з гасьцямі на зялёным схіле землянога вала, усе сабраліся ў паўночна-ўсходняй частцы крэпасьці на закладку парку Гэрояў. Там ужо былі падрыхтаваны маладыя дрэўцы, выкапаны ямы, стаялі аўтацыстэрны з вадой.

    Нельга было без хваляваньня глядзець, як гэрояў, што саджалі дрэўцы, абступілі групы жыхароў Брэста, дапамагаючы ім. Адзін трымаў дрэўца, другі дапамагаў засыпаць яму, трэці бег з вядром па ваду паліваць прысады. І кожны з удзельнікаў абароны напісаў на маленькай бірачцы, прывязанай да дрэўца, сваё прозьвішча, імя, імя па бацьку і адрас. Гэта былі нібы пэрсанальныя дрэўцы, адразу ж узятыя на ўлік і аддадзеныя пад нагляд брэсцкім піянэрам. Яны сочаць за прысадамі і перапісваюцца з гэроямі, якія іх пасадзілі. З таго часу кожны абаронца крэпасьці, з тых, каму не давялося быць тады на ўрачыстай цырымоніі, упершыню прыяжджаючы ў Брэст, абавязкова саджае ў гэтым парку Гэрояў сваё асабістае дрэва. Пройдуць гады, і густы цяністы парк у крэпасьці стане любімым месцам адпачынку для жыхароў горада.

    Пазней гэты пачын атрымаў далейшае разьвіцьцё. Узьнікла думка ператварыць усю крэпасьць у запаведны мэмарыяльны парк, у музэй гераізму нашага народа. У Брэсьце быў створаны пастаянны грамадзкі савет па ўвекавечаньню памяці аб гераічнай абароне крэпасьці. На яго зварот адгукнуліся батанічныя сады і дэндрарыі краіны. Сюды прысылаюць адусюль каштоўныя рэдкія гатункі дрэў і кустоў, прыяжджаюць спэцыялісты-садаводы, высаджваюцца фруктовыя дрэвы, і гэтая зямля, перакапаная жалезам вайны, палітая крывёю гэрояў, усё больш апранаецца ў густое зялёнае покрыва.

    У той сьвяточны дзень гэроі абароны доўга снавалі па крэпасьці. Баявыя таварышы групамі наведвалі тыя мясьціны, дзе яны адбіваліся ад фашыстаў, ускладалі там, на руінах, кветкі на памяць аб загінуўшых сябрах, расказвалі пра баі наведвальнікам. Менавіта тады мінскі фотакарэспандэнт Беларускага тэлеграфнага агенцтва Міхаіл Ананьін зрабіў выдатны здымак, які можна паставіць побач з вядомым здымкам Марка Ганкіна.

    На руінах, сярод абломкаў разьвернутага ўзрывам бэтону, прытуліўшыся ўсім целам да каменнай глыбы, апусьціўшы на руку твар, увесь ва ўладзе нахлынуўшых успамінаў, стаіць чалавек. У яго няма нагі, і побач да каменя прыстаўлена мыліца. Гэты чалавек — Уладзімір Іванавіч Фурсаў, які ўжо на мыліцах, без пратэза, што натрудзіў яму нагу, прыйшоў сюды, на тое месца, дзе ён змагаўся, дзе скалечыла яго на ўсё жыцьцё варожая куля. Побач з ім, таксама апанаваныя ўспамінамі, задумліва глядзяць на гэтыя камяні аднапалчане Фурсава — служачы з мястэчка Жабінка Якаў Каламіец, прараб мінскай будаўнічай арганізацыі Павел Сівакоў, рабочы Магаданскай вобласьці Турсун Хідыраў і старшыня калгаса на Брэстчыне Марк Піскун.

    “Пракляцьце вайне” — так назваў свой цяпер ужо шырока вядомы здымак Міхаіл Ананьін. Гэтае пракляцьце разам з гэроямі крэпасьці пасылае вайне і ён сам, аўтар здымка. Ён жа таксама баец і партызан, і, таксама як Ул. І. Фурсаў, ён быў цяжка паранены.

    Закладкай парку і наведаньнем памятных месцаў крэпасьці яшчэ не закончылася ўрачыстасьць у той дзень. Пазьней быў канцэрт на стадыёне горада, дзе першым нумарам праграмы хор выканаў песьню пра гэрояў Брэсцкай крэпасьці. Вечарам у новым брэсцкім рэстаране “Буг” усе сабраліся на сьвяточную вячэру, і дзень завяршыўся гуляньнем і вялікім фэервэркам.

    Шкада, што яшчэ вельмі мала ў нас урачыстых цырымоніяў, прысьвечаных слаўным падзеям Вялікай Айчыннай вайны! А яны патрэбны і для нас і для будучых пакаленьняў — яны ўзвышаюць душу чалавека, адчыняюць яго сэрца насустрач сьветламу, гераічнаму, мужнаму, яны выхоўваюць і вучаць, яны фарміруюць новага грамадзяніна ў пашане да славы продкаў, да вялікіх спраў народа, у любві да Радзімы, імкненьні самааддана служыць на карысьць ёй, яе міру, яе высокай мэце.

    Я ўяўляю сабе ў думках грандыёзную ўрачыстасьць на паднятых з руін новых вуліцах слаўнага горада на Волзе, дзе магутным намаганьнем народа-волата быў паламаны хрыбет усёй другой усясьветнай вайне, дзе пачвара германскага фашызму атрымала сьмяротную рану. Гэта будзе ўсенароднае і ўсясьветнае сьвята з удзелам дэлегацый усіх дзяржаў, якія змагаліся супраць гітлерызму.

    А якія не падобныя адна на адну і незвычайныя ўрачыстасьці маглі б стаць традыцыяй у горадзе-гэроі і пакутніку Ленінградзе, у баявым Севастопалі, у мужнай Адэсе! Няхай жа так стане, што Брэсцкая крэпасьць зрабіла пачатак такім урачыстасьцям сваім сьвятам дваццацігодзьдзя гераічнай абароны, якое па-сапраўднаму ўсхвалявала ўсіх, хто на ім прысутнічаў.

    Гэтае сьвята ў Брэсьце стане традыцыяй — вырашана ўрачыста адзначаць юбілей абароны крэпасьці кожныя пяць год. І, калі 25 чэрвеня 1961 года гэроі ішлі па ўсланай кветкамі дарозе ў свой круг славы, я міжвольна думаў пра тое, як будзе адбывацца гэтая ўрачыстасьць у далейшым.

    З кожным пяцігодзьдзем будзе ўсё больш радзець гэтая калёна гэрояў, — нічога не зробіш, людзі сьмяротныя. І праз некалькі дзесяткаў гадоў, можа, толькі два ці тры старыя, сівыя вэтэраны панясуць свой сьцяг у цэляфанавым чахле па такой жа засланай кветкамі дарозе славы. А потым ужо не застанецца нікога з абаронцаў крэпасьці, але таксама будзе мнагалюдна на Цэнтральным востраве. Другія, маладыя рукі вынесуць баявы сьцяг з музэя, і ён зноў паплыве над шматтысячным натоўпам, і зноў пасыплюцца кветкі на гэты несьмяротны сьцяг нашай доблесьці і славы, ярка-чырвоны, як пралітая тут кроў гэрояў.

                                                             ВЯЛІКАЯ СЯМ’Я

    Яна сапраўды ўжо вялікая, сям’я гэрояў Брэсцкай крэпасьці, — мы ведаем больш 300 былых удзельнікаў абароны. І гэта на самай справе сям’я, хоць яна зьбіраецца ва ўсесаюзным маштабе толькі раз у пяць гадоў. Яна аформілася там, у крэпасьці над Бугам, яе саюз змацаваны крывёю загінуўшых, загартаваны ў агні шалёных баёў і непарыўна зьвязаны ўсім тым разам перажытым, што ніколі не зможа забыць чалавек. Няма мацнейшых за такія саюзы, няма больш трывалых за такую сувязь!

    Члены гэтай вялікай сям’і расьсеяны па ўсёй неабсяжнай прасторы нашай краіны, і кожны з іх заняты сваёй працоўнай справай. У іх розныя прафэсіі, розная адукацыя, розныя інтарэсы і імкненьні. Але перад Брэсцкай крэпасьцю, перад памяцьцю тых сьвятых і страшных дзён сорак першага года яны ўсе роўныя — і калгасьнік і кандыдат навук, і сьлесар і заслужаны артыст, і буйны гаспадарнік і сьціплы сельскі фэльчар. Перад ёю, гэтай памяцьцю, яны ўсе — шараговыя салдаты Радзімы, абаронцы першых мэтраў бацькоўскай зямлі, ахвяры вайны і яе палонныя. Два словы “Брэсцкая крэпасьць” робяць іх аднолькавымі, такімі, як іх перадваенныя фатаграфіі, выстаўленыя ў крапасным музэі, на якіх усе яны адзеты ў адны і тыя ж гімнасьцёркі з адкладнымі каўнярамі, і часам цяжка разгледзець, што там на пятліцах гэтага каўняра — “шпалы” маёра, “кубікі” лейтэнанта, трохкутнікі малодшага камандзіра ці гэта звычайны баец без усялякіх знакаў адрозьненьня.

    Калі здарыцца ім сустрэцца дзе-небудзь — знаёмыя ці не знаёмыя, — яны як родныя абдымуцца і разгаворацца. Калі давядзецца аднаму ехаць праз горад, дзе жыве другі, дарагім госьцем і братам будзе ён у доме баявога таварыша. У тых месцах, дзе жывуць некалькі абаронцаў крэпасьці, яны заўсёды сустракаюцца, падтрымліваюць цесную сяброўскую сувязь. Іншыя рэгулярна перапісваюцца, прыяжджаюць наведваць пабрацімаў.

    І я за гэтыя гады пошукаў гэрояў крэпасьці і працы над тэмай Брэсцкай абароны міжвольна таксама стаў нібы членам гэтай вялікай сям’і. Я таксама наведваю іх, калі бываю ў другіх гарадах, і яны, прыяжджаючы ў Маскву, стараюцца сустрэцца са мной ці хоць пазваніць па тэлефоне. Многія ўвесь час пішуць мне, паведамляючы пра ўсе свае навіны, радасьці, а часам і нягоды.

    Зрэшты, цяпер рэдка калі атрымаеш ад каго-небудзь з іх сумнае пісьмо: скончыліся для брэсцкіх гэрояў дні нягод і смутку, і яны ўсюды акружаны клопатамі, гонарам, пашанай, славай. Дробныя чалавечыя непрыемнасьці ў залік не ідуць. І толькі сьмерць часамі прыносіць бяду ў гэтую цяпер шчасьлівую і вялікую сям’ю гэрояў Брэста.

    Некалькі гадоў назад памёр у горадзе Камышыне былы абаронца Ўсходняга форта Іван Якаўлевіч Яфімаў, з якім мы сустракаліся, калі ў 1957 годзе я прыяжджаў у Сталінград. Аб сьмерці Івана Якаўлевіча напісаў мне яго брат. Ён паміраў у камышынскай бальніцы, будучы зусім прытомны, і, разьвітваючыся з братам, сказаў:

    — Я паміраю не ад ран, не ад хваробы, не ад старасці, а ад нямецкіх фашыстаў, і няхай яны будуць тройчы праклятыя за гэта. Так і скажы ўсім, а таварышам з Брэсцкай крэпасьці перадай маё разьвітальнае прывітаньне.

    Памёр у Луганску Міхаіл Афанасьевіч Кананенка, былы сапёр 44-га палка; памёр раптоўна фэльчар 84-га палка, які жыў у Каменскай вобласьці, Сяргей Емяльянавіч Мількевіч; раптоўна абарвалася жыцьцё цудоўнага чалавека і выдатнага ўрача з Масквы Івана Кузьміча Махавенкі; памёр у Тамбове мастак Аляксандр Сцяпанавіч Целешаў, які цяжка і доўга хварэў; зьвёў у магілу тубэркулёз гераічнага інтэнданта Брэсцкай крэпасьці Мікалая Іванавіча Зорыкава, які памёр у 1963 годзе ў горадзе Спіраве Калінінскай вобласьці, і байца 455-га палка, потым брэсцкага партызана Івана Пятровіча Аскірку. А зусім нядаўна памерла тамбоўская “мама” — Вольга Міхайлаўна Крылова. I праўду гаварыў нябожчык Яфімаў: ад якіх прычын не паміралі б гэтыя яшчэ не старыя людзі, яны паміраюць ад нямецкага фашызму, страшнай хваробы, ад якой да гэтага часу не вылечылася да канца заходняя частка Германіі.

    Над нашымі гарадамі не было атамнага выбуху, пасьля якога і цяпер, праз дзесяцігодзьдзі, прамянёвая хвароба забірае ў магілу жыхароў Японіі. Але ў нас ёсць свая радыяцыя мінулай вайны — пакуты і нягоды, прынесеныя фашызмам на нашу зямлю, раны цела, нябачныя раны ў душах, якія пакінуў дзікі фашысцкі палон, усё страшэннае напружаньне сіл народа ў той сьмяротнай барацьбе і шматгадовы, непраходзячы боль аб загінуўшых. Гэта сьляды вайны, якія нельга зьнішчыць, радыяцыя фашызму, пакінутая яго злавеснымі, сьмяротнымі праменямі. Менавіта ад яе ўрэшце рэшт заўчасна паміраюць нашы людзі. І праклён, пасланы фашызму перад сьмерцю гэроем Брэсцкай крэпасьці Іванам Яфімавым, — гэта праклён усенародны і ўсясьветны, праклён усяго мірнага чалавецтва.

    Але гэроі Брэсцкай крэпасьці — байцы і ў мірным жыцьці. Яны не здаюцца ні старым ранам, ні хваробам, ні старасьці. Іх вялікая сям’я жыве ўсюды, горача, цікава, паўнакроўна. І рэдкія сумныя падзеі патанаюць у патоку другіх, радасных вестак аб новых посьпехах, перамогах, дасягненьнях гэтых людзей у іх рабоце, у грамадзкай дзейнасьці, у побыце, у сям’і.

    Вось сьвежае пісьмо з Бранска — ад Пятра Клыпы. У ім — фатаграфія двух малых, што нарадзіліся ў яго адзін за адным у апошнія гады. Пётр расказвае пра сваю нядаўнюю паездку ў Мінск, куды яго запрасіла адна са школ. Ён піша, як быў усхваляваны, калі перад замершым строем піянераў старшыня савета атрада, узьняўшы руку ў салюце, далажыў яму:

    — Таварыш Пётр Сяргеевіч Клыпа! Атрад імя гэроя Брэсцкай крэпасьці Пеці Клыпы пастроены на ўрачыстую лінейку для сустрэчы з вамі!

    Вось другія пісьмы. Сяргей Бабронак з Львова, шчасьлівы, паведамляе аб нараджэньні дачкі; як і ў Пятра, у яго цяпер дачка і сын. Мікалай Белавусаў сьпяшаецца падзяліцца сваёй навіною — ён стаў дырэктарам Арлоўскага драматычнага тэатра. Аляксандр Філь коратка паведамляе, што яго ўзнагародзілі Ганаровай граматай Якуцкай АССР. Клічуць на навасельле адразу двое — Раіса Абакумава з Арла і Ілья Аляксееў з Разані. Сваю кнігу “Увядзеньне ў біялёгію”, якая толькі што выйшла ў Мінску, шле Уладзімір Іванавіч Фурсаў; новы зборнік вершаў прыслаў з Харкава Раман Левін. Многія з удзельнікаў абароны напісалі ўжо і выпусьцілі ў сьвет свае ўспаміны. Сяргей Бабронак — аўтар ужо трох кніг; у Краснадары выйшлі нататкі Анатоля Бяссонава; у Тбілісі на грузінскай мове выданы ўспаміны абаронцы крэпасьці Аляксандра Каландадзе; выйшла з друку кніга пэдагога з горада Кацельніча Кіраўскай вобласьці Мікалая Іспалатава, які разам са сваім братам-блізьнюком Аляксеем, цяпер дацэнтам Маскоўскага інжынерна-будаўнічага інстытута, быў удзельнікам абароны.

    Новыя дзеці, новыя кнігі, новыя кватэры, новыя пасады — жыцьцё вялікае, імклівае, цікавае, напоўненае да берагоў. Яно б’е кіпучай крыніцай з канвэртаў са штэмпэлямі розных гарадоў, з лісткоў, сьпісаных рознымі почыркамі. І за ўсім гэтым адчуваецца дыханьне сёньняшняй краіны, якая працуе, будуе, стварае новае, усяго нашага народа, у шарэнгах якога стаяць радавыя салдаты і працаўнікі Радзімы, яе абаронцы і работнікі — гэроі Брэсцкай крэпасьці.

    [С. 412-426.]

 

 

    Берасьцейская крэпасьць была адным з найважнейшых месцаў памяці ў СССР. З гэтага месца, як казалі савецкія гісторыкі, пачалася вайна, тут трывала гераічная 32-дзённая абарона і былі закладзеныя “першыя цагліны ў падмурак Вялікай Перамогі”. Нямецкі гісторык Крыстыян Ганцэр напісаў кнігу, у якой усё гэта зьняпраўджвае.

    Навуковец зь Ляйпцыскага ўнівэрсытэту ўжо шмат гадоў дасьледуе гісторыю Берасьцейскай крэпасьці. Пяць гадоў таму беларуска-нямецкі калектыў аўтараў пад ягоным кіраўніцтвам выдаў кнігу “Берасьце. Лета 1941. Дакумэнты. Матэрыялы. Фотаздымкі”. Яна заснаваная на гістарычных і архіўных матэрыялах, многія з каторых публікуюцца ўпершыню. Сёлета выйшла новая кніга Ганцэра «Бітва за Берасьцейскую крэпасьць. 1941». За сваю навуковую дзейнасьць Крыстыян Ганцэр стаў пэрсонай нон-грата ў музэі крэпасьці.

 

                                                                   Крыстыян Ганцэр

 

                           Кніга Крыстыяна Ганцэра “Бітва за Берасьцейскую крэпасьць. 1941”

    У інтэрвію Свабодзе ён расказаў пра асноўныя міты і факты, зьвязаныя з гісторыяй Берасьцейскай крэпасьці ўлетку 1941 году.

                                        Гэта быў невялікі інцыдэнт на Ўсходнім фронце

    “Берасьце было важным транспартным вузлом. Там перакрыжоўваліся розныя шляхі. Калі глядзець з Захаду на Маскву — гэта прамая лінія. Гэты вузел кантраляваўся крэпасьцю. І таму для немцаў было вельмі важна ліквідаваць гарнізон і спакойна рухацца. Гэта зрабіла фартэцыю важнай у пачатку вайны.

    Але з глябальнага пункту гледжаньня вайны ў крэпасьці адбылося нешта вельмі нязначнае. Гэта невялікі інцыдэнт на Ўсходнім фронце, вельмі маленькая частка Беластоцка-Менскай бітвы. 9 тысяч салдатаў у крэпасьці — гэта прыблізна палова дывізіі. А немцы кінулі на яе адну дывізію са 190.

    Раён наступленьня 45-й дывізіі ў раёне Берасьця меў шырыню 5 кілямэтраў. Гэта вельмі маленькі адрэзак.

    Ня думаю, што існаваў самы важны пункт савецка-нямецкага памежжа. Лінія фронту ад поўначы да Чорнага мора была вельмі вялікая: ад 2 да 3 тысяч кілямэтраў”.

                         Салдаты ў крэпасьці не былі падрыхтаваныя да нападу немцаў

    “Гэты выпадак паказвае ўсе мінусы аўтарытарнай сыстэмы. Адзін чалавек у СССР трымаў у руках уладу, і ніхто зь ім не спрачаўся, усе яго баяліся. У яго заўсёды было права апошняга слова. Калі ён памыліўся, то было кепска. Акурат так здарылася ў гэтым выпадку.

    Савецкае кіраўніцтва чула неаднаразова ад сваіх шпіёнаў, выведнікаў, калі канкрэтна будзе напад. І, натуральна, савецкія спэцслужбы заўважылі, што на мяжы вельмі шмат нямецкіх войскаў. Трэба было быць дурнем, каб лічыць, што гэта проста вучэньні. Мясцовыя жыхары таксама размаўлялі са сваякамі і сябрамі на нямецкім баку і чулі, што там адбываецца. Простыя людзі зразумелі, што там разьвіваецца нешта страшнае.

    Камандзіры на месцы баяліся дзейнічаць так, як трэба было. Баяліся, што іх расстраляюць. Наколькі я ведаю, быў толькі адзін камандзір, недзе на флёце, які даў загад насуперак таму, што ішло з Масквы (ня рухацца і заставацца на месцы). Ён даў загад сваім караблям выплыць і так іх уратаваў”.

                         Гэта міт, што 21 чэрвеня ў крэпасьці затрымалі нямецкіх шпіёнаў

    “Асноўны савецкі гісторык крэпасьці Сяргей Сьмірноў пісаў у кнізе «Крэпасьць на мяжы» (1956), што 21 чэрвеня там затрымалі двух нямецкіх дывэрсантаў. Тэарэтычна такое магло быць, бо гэта звычайная справа, што там недзе былі нямецкія шпіёны. Але са Сьмірновым ёсьць праблема. Паводле яго, немцы сядзелі ў камэры. І калі пачаўся напад, то ахоўнікам там быў ці то памежнік, ці то энкавэдыст Аляксандар Шчаргалін. Ён, як сьмелы савецкі воін, сваім пісталетам пачаў адстрэльвацца. І ў нейкі момант ён зразумеў, што ў яго няма шанцаў, таму ён расстраляў нямецкіх шпіёнаў і стрэліў сабе ў сэрца. Але адкуль Сьмірноў мог гэта ведаць? Немцаў гэты чалавек забіў, сябе таксама. У аповедзе Сьмірнова ён там быў адзін і адзін адстрэльваўся. Дык адкуль такая інфармацыя? Вось так і працаваў Сьмірноў. І ня толькі ён. Прапагандысты проста прыдумлялі гісторыі і не заўважалі, што атрымліваецца нелягічна. Але гэта стала сакральнай легендай. Паколькі рэлігія ў СССР была забароненая, а людзям трэба было ў нешта верыць, людзі сталі верыць у гэта”.

                    Крэпасьць не зусім разумна разьмяшчалася вельмі блізка да мяжы

    “У Берасьцейскай крэпасьці было даволі шмат салдат. Але на момант нападзеньня вэрмахту вялікая іх частка была на будоўлі, на палігонах, вучэньнях і г. д. Раніцай 22 чэрвеня ў крэпасьці было каля 9 000 салдат. Гэта вельмі дзіўна і не зусім разумна, каб такі вялікі гарнізон разьмяшчаць на адлегласьці пісталетнага стрэлу ад ворага, ад мяжы.

                                  Крэпасьць не перашкаджала немцам рухацца на ўсход

    “У раёне Берасьця атакавалі тры дывізіі, і толькі 45-я пяхотная дывізія мела непасрэднае заданьне атакаваць Берасьце і Берасьцейскую крэпасьць. Дзьве, 31-я і 32-я, прайшлі міма Берасьця, паўночней і паўднёвей, і пайшлі ўглыб краіны. Ніхто іх асабліва не спыніў. А 45-я дывізія на некалькі дзён затрымалася ў Берасьці. Але крэпасьць ніяк не перашкаджала масе вэрмахту рухацца наперад. А пасьля таго, як немцы перайшлі Буг і быў забясьпечаны рух па танкавай магістралі, пайшоў бясконцы паток войскаў праз гэтыя масты далей на ўсход. А ў крэпасьці ўжо пасьля першага дня салдаты не маглі нічога зрабіць”.

                                        Фартэцыя стала каменнай пасткай для салдат

    “Такая колькасьць людзей у крэпасьці — гэта таксама праблема, як іх адтуль вывесьці. Браму яе будавалі так, каб туды ніхто ня мог трапіць, каб можна было добра бараніцца. Не было прадугледжана, каб прапускаць праз гэтую браму хутка і шмат людзей. Таму, калі пачаўся артылерыйскі ўдар, многія савецкія салдаты і камандзіры спрабавалі пакінуць крэпасьць і проста затрымаліся ў гэтай браме. Яна была вельмі вузкай, а людзей празь яе падчас абстрэлу хацела прайсьці шмат. Таму фартэцыя ператварылася ў каменную пастку для салдатаў Чырвонай Арміі”.

                                   Абарона крэпасьці трывала некалькі дзён, а не 32

    “Гэта галоўнае пытаньне, як доўга ішлі баі за Берасьцейскую крэпасьць. Звычайна гавораць пра абарону крэпасьці і што яна працягвалася 32 дні. А што такое абарона? Калі адзін чалавек яшчэ знаходзіцца там і, магчыма, яшчэ страляе час ад часу, — гэта абарона крэпасьці ці супраціў аднаго чалавека? Баі на ўсёй тэрыторыі крэпасьці ішлі 3 дні. Пасьля трэцяга дня засталося некалькі пунктаў супраціву. За іх шлі баі яшчэ 2 дні. Увечары на пяты дзень вайны ўсе, акрамя аднаго, былі задушаныя. Застаўся ўсходні форт на паўночнай высьпе, ці кобрынскім напрамку. Пяхотай яго немагчыма было ўзяць, бо ён мае форму капыта. Зойдзеш у двор — і цябе расстраляюць. За яго баі ішлі яшчэ 5 дзён. Вечарам 29 чэрвеня гарнізон форту здаўся. То бок увечары 8-га дня вайны баі скончыліся. Падчас абароны крэпасьці загінулі 430 чалавек.

     Дык колькі працягвалася абарона: 3, 5 ці 8 дзён? Ці ажно 32, бо, здаецца, 23 ліпеня была перастрэлка на кобрынскім напрамку? Бо калі ісьці такой лёгікай, то Менску немцы ніколі не ўзялі, бо там увесь час было падпольле і супраціў. Савецкая прапаганда наўмысна блытала абарону і супраціў, каб усё выглядала больш гераічна”.

                                       75% берасьцейскага гарнізону трапілі ў палон

    “Першы міт вакол крэпасьці, што абарона цягнулася так доўга, а другі, што яны там стаялі мёртва, то бок палонных не было.

    Прыблізна 75% берасьцейскага гарнізону трапілі ў палон, 6800 чалавек. Гэта другі момант, які актыўна ўтойваецца: і музэем Берасьцейскай крэпасьці, і ў прынцыпе. Каля 2000 савецкіх салдат загінулі. Увогуле ў нямецкім палоне загінулі 90% савецкіх салдат. Гэта генацыд. Пра гэта ў Нямеччыне гавораць пакуль няшмат.

    Ёсьць нямецкія дзёньнікі, якія мы апублікавалі з калегамі. Там яны пішуць, што была і масавая здача ў палон, але былі і абсалютна бязвыхадныя сытуацыі, а людзі працягвалі змагацца. Адзін зь нямецкіх афіцэраў пісаў нявесьце, што яны знайшлі савецкага салдата, які да апошняга страляў з кулямёта, нават ня ўстаў. Яны яго забілі на месцы — ці то прадметам, ці рукамі.

    Многіх з тых, хто вярнуўся дадому, у СССР, паслалі або ў армію, або ў лягеры. Іх успрымалі як здраднікаў. Рэпрэсавалі ня ўсіх, але многія жылі са страхам, бо яны ведалі, што на іх заставалася кляймо здраднікаў. Да канца СССР людзі запаўнялі анкеты, дзе было пытаньне: ці былі вы або вашыя сваякі ў нямецкім палоне або на часова акупаваных тэрыторыях? Засталіся іхныя ўспаміны, іх сабраў Сяргей Сьмірноў”.

                                     Успаміны сьведак прыхарошаныя імі і цэнзурай

    “З пэрспэктывы гісторыка гэтыя ўспаміны — праблема. Яны напісалі гэтыя ўспаміны і ведалі, пра што можна пісаць, а пра што не. Яны ведалі, што іх абвінавачваюць у здрадзе, таму, можа, варта паказаць сябе ня здраднікамі, а патрыётамі? І так яны прыхарошвалі вельмі моцна свае дзеяньні. А яшчэ савецкая цэнзура, Галоўліт дзейнічалі. Тое, што было апублікавана, было даволі моцна адрэдагавана. У якасьці крыніцы гэта ня вельмі прыдасца”.

                                     Аснова наратыву Сьмірнова — гэта фантастыка,

                                                 хлусьня, скажэньне крыніц і цэнзура

    “Наратыў Берасьцейскай крэпасьці стварыў Сяргей Сьмірноў. Калі ён пачаў займацца гісторыяй крэпасьці, то шукаў сьведак. І ён знайшоў Махнача і Матэвасьяна. Але яны выйшлі з бою параненымі на другі ці трэці дзень вайны. Яны былі ў казематах разам з параненымі і не маглі расказваць, што далей адбывалася.

    Сьмірноў у Цэнтральным архіве Савецкай арміі ў Маскве знайшоў лісты Аляксандра Філя, які пісаў афіцэру савецкай арміі Белашэеву. Белашэеў у 1951 годзе апублікаваў некалькі артыкулаў пра Берасьцейскую крэпасьць, якія выйшлі ў армейскім друку. Гэтыя артыкулы можна было чытаць па ўсім Саюзе. А Філь знаходзіўся недзе на Далёкім Усходзе ў СССР. Яго судзілі за тое, што ён быў уласаўцам. Сам ён так не лічыў. Філь бачыў свой шанец рэабілітавацца, таму напісаў Белашэееву. Той не адказваў. Сьмірноў знайшоў тыя лісты і запрасіў Філя ў Маскву, таму што Філь пісаў, што ён змагаўся больш за тыдзень у крэпасьці, а гэта нашмат больш, чым Матэвасьян і Махнач. Філь расказваў вельмі шмат і вельмі доўга пра ўсё, але здаецца, што ён сыстэматычна маніпуляваў Сьмірновым. Ён казаў, што змагаўся больш за тыдзень, што ўдзельнічаў у сустрэчы камандзіраў 24 чэрвеня, калі быў напісаны Загад № 1, адна з іконаў Берасьцейскай крэпасьці. І хто яго напісаў? А напісаў яго Філь, сказаў ён сам. Сьмірноў ня мог ведаць, што Філь трапіў у палон 23 чэрвеня. То бок усё, што ён расказваў пра падзеі да гэтага — фантазія або тое, што чуў ад іншых. Праўда, Філь рабіў разумна: ён не выстаўляў сябе як галоўнага гэроя, ён наўмысна ставіў сябе блізка да іх.

    На падставе такіх расказаў Сьмірноў напісаў свае кнігі і артыкулы. У яго практычна не было крыніц, акрамя баявой справаздачы аб узяцьці Брэст-Літоўску. Але ў ёй было шмат пра ваеннапалонных, таму неяк няўдала атрымалася. Аснова Сьмірнова — гэта фантастыка, хлусьня, скажэньне крыніц і цэнзура. Так ён стварыў карціну гераічнай абароны”.

        Берасьцейскай крэпасьцю савецкая прапаганда прыхавала крах на пачатку вайны

    “Стварэньне зь Берасьцейскай крэпасьці «візыткі» вайны — гэта посьпех савецкіх прапагандыстаў. Калі Сталін быў жывы, то, акрамя яго, ніхто ня меў права гаварыць пра вайну. Амаль не было гістарычных дасьледаваньняў пра вайну і мала хто мог пра гэта пісаць. Пасьля сьмерці Сталіна ў СССР пачалі разьвіваць вялікі наратыў пра вайну. Матэрыял для вялікага апавяданьня быў вельмі ўдалы — Курская дуга, Сталінград, бітва пад Масквой, за савецкі Каўказ. Было ж вызваленьне краін Усходняй Эўропы, Чырвоная Армія ўзяла Бэрлін і перамагла нацызм. Матэрыял быў, але не было пераканаўчага пачатку, бо ў першыя месяцы вайны мы бачым амаль поўны крах Чырвонай Арміі. Мільёны забітых і мільёны ваеннапалонных. Калі б давялося пачынаць расказ такой няўдачай, то трэба было б тлумачыць, як так атрымалася, што немцы зайшлі так далёка. Патрэбен быў такі пачатак, які б не выклікаў нязручных пытаньняў да савецкага кіраўніцтва”.

                                          Берасьце выбралі з тэхнічных прычынаў

    “Не паўсюль на савецкай мяжы быў такі правал, напрыклад у Раве-Рускай ва Ўкраіне ці Ліепаі ў Латвіі. Але крэпасьць мела некалькі плюсоў. Па-першае, гэты аб’ект можна было паказаць. Па-другое, ён знаходзіцца вельмі ўдала, бо празь Берасьце ішлі ўсе цягнікі з Захаду на Маскву. Пакуль мянялі ў цягніках колы, людзі маглі пагуляць па горадзе і зайсьці ў крэпасьць. У палітычным пляне гэта таксама надзейнае месца, бо Беларусь — гэта не Заходняя Ўкраіна і ня Латвія. Недзе ў 1954 годзе ў Маскве вырашылі: будзе Берасьце”.

                        Вакол Берасьцейскай крэпасьці мы маем справу не з навукай,

                                                        а з ідэалёгіяй і прапагандай

    “Гераізм у Берасьцейскай крэпасьці сапраўды быў. Але калі гераізм — гэта асноўная пастаноўка пытаньня, тады навошта навука і факты? Таму вакол Берасьцейскай крэпасьці мы маем справу не з навукай, а з ідэалёгіяй і прапагандай.

    Ёсьць у Беларусі людзі, якія добра ставяцца да навукі і крыніц і разумеюць, што я маю рацыю. Калі б я зрабіў сур’ёзныя памылкі, то на мяне накінуліся б усе. Але пакуль ніхто не даказваў, што я фальсыфікаваў або няправільна інтэрпрэтаваў. Але мяне і лаюць, ня хочуць размаўляць. Я прапаноўваў музэю зрабіць круглы стол, каб публічна абмеркаваць гэтыя пытаньні пра палон. Але яны ня хочуць. Я там пэрсона нон-грата. Ці я рэвізіяніст? Гэта хіба што лёс гісторыка. Мы павінны правяраць тое, што пісалі да нас іншыя гісторыкі. Часам знаходзяцца крыніцы, якія раней былі невядомыя. Зь Берасьцем было менавіта так. І тады трэба перапісаць гісторыю”.

                                   Наратыў пра «гераічную абарону» быў патрэбен

                                        для легітымацыі сацыялізму і Кампартыі

    “Гэты наратыў пра гераічную абарону выконвае некалькі функцый. Некаторых ужо не існуе: легітымацыя сацыялізму, улады Кампартыі. Але да распаду СССР гэта быў сакральны момант, каб абараняць «сацыялістычную Радзіму» і партыю. Другі момант — гэта легітымацыя вялікага ўплыву войска ў грамадзтве. Гэта было ў СССР, і цяпер так у Беларусі і Расеі. І ўвогуле спэцслужбаў. НКВД у гераічным расказе выглядае не як злачынная арганізацыя, а як сапраўдныя патрыёты. Гэтаксама як і кадэбэшнікі сёньня патрыёты, бо «абараняюць Радзіму». Я думаю, што радзіма — гэта ў прынцыпе сумнеўнае паняцьце. Важна, які там лад. Я не хачу бараніць фашысцкую Нямеччыну проста таму, што гэта радзіма. Ня думаю, што варта абараняць злачынную дзяржаву”.

                                            Адмова ад мітаў — гэта працэс сталеньня

    “Я разумею, што цяжка прыняць, што чалавек сьвята верыў у казку. Але гэта хіба што працэс сталеньня. Кожнае дзіця ў пэўны час разумее, што Дзеда Мароза папраўдзе няма. Гэта вельмі важна для дэмакратычнага грамадзтва, каб людзі былі ў стане крытычна аналізаваць і абмяркоўваць гісторыю. Людзі вучацца сумнявацца і самастойна думаць. Ужо гэта вялікі плюс. Людзі бачаць, што іх падманулі, а яны гэта дазволілі. Яны не сумняваліся. І ў будучыні, магчыма, яны захочуць доказаў, а ня проста, што «Сьмірноў расказваў».

    Думаю, што варта дасьледаваць гісторыю сваёй сям’і. Гэта заўсёды цікава, што людзі рабілі і чаму. Я ня думаю, што гэта ганьба, калі нехта да мяне рабіў штосьці няправільна. Для мяне гэта пытаньне адказнасьці, бо я мушу рабіць лепш. Гэта ня значыць, што я кепскі чалавек, калі мой дзед рабіў нешта кепскае. Гэта трэба ведаць. Грамадзтва, якое хоча быць дэмакратычным, мусіць дасьледаваць усе гэтыя пытаньні. Гэта трэба абмяркоўваць. Без абмеркаваньня ўсе гэтыя траўмы вернуцца. Калі над гэтым не працаваць, то як мы як грамадзтва і асобы можам разьвівацца?»

 

                                                                   Дзьмітры Гурневіч

                                                             Журналіст Радыё Свабода

                                                                   hurnievicd@rferl.org

 

 

    Пятнадцать лет прошло с того памятного дня. В тот год мы, молодые солдаты, говорили о финской кампании. С часу на час ожидали, что будет издан приказ, и часть отправится в путь. Но приказа не последовало — война кончилась. Некоторые сожалели, что не успели попасть на фронт, большинство было другого мнения: очень хорошо, что все окончилось, ибо «добрый мир лучше худой ссоры».

    Вскоре меня откомандировали в батарею 76-миллимстровых пушек. Служить пришлось в Брестской крепости. С жадным вниманием прислушивались мы к рассказам об ее историческом прошлом. Расположенная у слияния двух рок Муховец и Западный Буг, она опоясывалась обводными каналами, земляными валами, толстыми кирпичными стенами, внутри которых находились казармы и служебные помещения. Посредине двора крепости стоял исторический «Белый дворец». Тот самый дворец, в котором был подписан мирный договор с Германией в 1918 году. Героическая борьба защитников крепости на протяжении веков оставила о себе немало легенд, овеяла немеркнущей главой каждый камень этой русской твердыни.

    В полукилометре от крепости тогда проходила граница. Часовые на фортах и башнях, не смыкая глаз, следили за странным оживлением на той стороне. Шум по ночам, висящие неподвижно в воздухе аэростаты, ежедневные известия о пойманных нарушителях границы, доходившие к нам от пограничников, заставляли настуживаться. Чувствовалось, что стоим на грани какой-то провокация. Именно как подготовку к крупной провокации расценивали в то время поведение немцев за рекой.

    Однажды командир батареи младший лейтенант Лукьянов увидел, что я пишу письмо.

    — Да ведь у тебя не почерк, а чудо! — сказал он. — В штаб полка требуется писарь. Вот мы тебя туда и направим. Писарь должен быть образцовым солдатом и в то же время хорошим хозяином. А у тебя все это есть.

    Так я попал в штаб полка. Меня избрали комсоргом штабной группы. Секретарем комитета комсомола полка был заместитель политрука Самвел Минасович Матевосян.

    21 июня 1941 был получен приказ вывести отборные части за пределы крепости на полигон, где будут проводиться учения, приравненные в условиям боевой обстановки. За ночь необходимо было разбить лагерь, а утром придет посредник и начнутся учения. Колонна за колонной части покидали крепость. Отдав необходимые распоряжения, командир полка майор Дорожных попрощался с комиссаром и уехал вместе с частями. В крепости остались хозяйственные подразделения, наряд, части транспортной роты связисты, хозяйственный батальон.

    Солдаты отдыхали: смотрели фильмы, вели бесконечные разговоры. Говорили о разном: вспоминали родные места, рассказывали смешные истории, мечтали о будущем. Наконец, писарю Шаглину захотелось спать, и он, позевывая, предложил отправиться на покой.

    На рассвете проснулись от оглушительного громового раската. Что это? Гроза? Но уже через несколько секунд все стало ясно. Окна отсвечивали отблеском пожаров. Горело все, что могло гореть: заборы, украшения, деревянные стропила па крышах зданий. Дым, копоть от разрывов, тучи пыли, взвихренные ударами воздушных волн, сразу же заполнили комнаты, мешали рассмотреть, что делается в крепости. Вскочив с койки, я успел заметить во время яркой вспышки, как на месте небольшого домика, где жили семьи младшего лейтенанта Власкина и лейтенанта Аванесова, внезапно вырос черный гриб взрыва. Когда дым развеялся, домика не было.

    — В ружье! — прозвучала команда, хотя мы уже выбегали с оружием в коридор к стоящему там комиссару.

    По распоряжению комиссара заняли свои места на первом земляном валу, выдвинувшись за стены крепости, чтобы отразить наступление со стороны границы. Артиллерийский огонь не ослабевал. Со стоном и свистом над головой проносились снаряды и через секунду - две доносился звук разрыва. За нашей спиной взлетели на воздух здание полковой школы, склады боеприпасов и продовольствия, водокачка. Таким образом, мы остались только с тем оружием, которое было с нами. Со стороны крепости донеслась частая стрельба — группа прикрытия под руководством заместителя политрука Матевосяна отражала попытку немцев прорваться к нам в тыл. Отступив к стенам мы заняли оборону в казармах. Надо было уничтожить огневые точки противника внутри крепости, в то же время удерживая внешнюю оборону.

    Проходя по линии обороны, комиссар Фомин говорил с бойцами:

    — Вы родились в дни Октября, друзья мои. Так давайте защищать его победу так, чтобы Родина гордилась вами, чтобы каждый, кому суждено будет остаться в живых, мог сказать: я сделал все возможное, моя совесть чиста. Чувство долга должно быть сильнее мыслей о смерти!

    Враги пытались всякими способами подавить сопротивление, занять казармы. То и дело раздавалась команда комиссара или лейтенанта Кузнецова (он был в тот день дежурным по полку) и небольшая группа бойцов устремлялась к опасному мосту, чтобы ликвидировать возможность прорыва. По реке Муховец двинулись быстроходные моторные лодки, чтобы высадить десант под стены казарм. Никому из них не удалось достичь намеченной цели — надувные резиновые лодки расстреляли из пулеметов, забросали гранатами, так как река протекала метрах в двадцати от здания. Метко вели огонь комсомольцы Александр Кононов, его тезка Александр Жигунов и другие бойцы. Патроны приходилось экономить, каждую пулю пускать только в цель, так как боеприпасы были на исходе.

    Во второй половине дня немцы прорвались со стороны Тереспольской башни и устремились к гарнизонному клубу, чтобы захватить его. Это был важный пункт обороны: с него можно было вести круговой обстрел крепости. Навстречу врагам устремилась комсомольская группа, в которой был и я. Завязалась штыковая схватка. Не выдержав, противник бросился обратно и попал под перекрестный огонь. Немцы боялись штыковых атак, а их в это время было немало, так как у нас кончались боеприпасы и раздумывать не приходилось. Больше прорывов с этой стороны не было.

    Убедившись, что крепость взять не так легко, враги попытались просочиться в наши ряды под видом больных, идущих в крепость из госпиталя. Они шли в нижнем белье и халатах. Первый из них, вскочивший па насыпь, выхватил из-под халата автомат. Сразу же грянул выстрел и его тело упало под ноги остальным «больным». Через несколько минут они бежали к реке Муховец. Была попытка прорваться к нам под видом жителей города. Одевшись в штатскую одежду, немцы приближались с поднятыми руками. Но обмануть нас не удалось, хитрость была разгадала.

    Небольшая группа немцев, во главе с офицерами, тесто прижавшись плечом к плечу, появилась под стенами крепости. Их взяли в плен. Офицер, говоривший на чешском языке, убеждал нас сдаться. Допрос вел комиссар Фомин. Я присутствовал при допросе.

    Приближалась ночь. Крепость, как во время праздничной иллюминации, освещалась вспышками. Бой продолжался. Над казармой одна за другой повисали ракеты на парашютах, и враги бросались в очередную атаку. Колебалась земля под ногами, сотрясаемая взрывами снарядов, визжали осколки мин, тонко посвистывали пули. В первый день ощущалась усталость, хотелось есть, пить. Потом об этом забыли. В полковую кухню попал снаряд. Водокачка была разрушена. Ночью бойцы, держа в зубах котелок, ползли к реке, чтобы принести воды товарищам и для охлаждения пулеметов. Многие из них не возвращались.

    Пробив толстую кирпичную стенку, наша группа прорвалась к небольшому батальонному складу боеприпасов другой дивизии. Со двора в склад зайти было невозможно, мешали огневые точки немцев внутри крепости.

    На следующий день, 23 июня, немцы решили прорваться в расположение казарм по чердакам. Крыша во многих местах была проломана авиационными бомбами, снарядами, минами. Проникая в проломы, враг стягивал силы. Для ликвидации опасности была снова послана комсомольская группа. Мы бросились в штыковую атаку. Меня ранило осколком в пах, но в горячке боя боли не почувствовал. Немцы отступили. Но вслед за этим появилась новая большая группа врагов. Скрываясь за печными трубами, мы открыли огонь. Каким-то образом получилось так, что я попал в гущу немцев и вынужден был выскочить через пролом на крышу. Пробежали последние прорвавшиеся, и я снова прыгнул на чердак, оказавшись в тылу у немцев. Используя трубу, как прикрытие, открыл огонь. Для немцев это оказалось полнейшей неожиданностью — они замешкались, а подоспевшая группа комсомольцев помогла уничтожить врагов.

    Кольцо вокруг казармы сужалось. Бой шел уже под стенами и враги пытались забросать нас гранатами, прыгали в окна. Трое бойцов ушли за крепость и, засев под мостом, открыли снайперский огонь, укладывая каждого, кто появлялся под стенами, и в то же время автоматным огнем сдерживая пехоту, которая рвалась к мосту через реку Муховец. Смельчаки держались несколько часов и только массированным минометным огнем врагу удалось заставить их замолчать. Один смог пробраться обратно, двое погибли.

    Со стороны Бреста в крепость ворвались танки. Один подполз вплотную к казарме, развернулся и уставился в окно жерлом орудия. Со второго этажа полетели гранаты. Вскоре все танки были подорваны или подожжены. Бойцы, забравшись в танки, превратили их в свои огневые точки

    (Окончание следует).

    /Социалистическая Якутия. Якутск. № 212. 9 сентября 1956. С. 3./

 

 

                                              ЗАЩИТНИКИ БРЕСТСКОЙ КРЕПОСТИ

                                          (Окончание. Начало см. в № от 9 сентября с. г.)

    Враг открыл усиленный артиллерийский огонь прямой наводкой со второго этажа здания госпиталя, находившегося за стенами крепости. Надо было уничтожить это гнездо, но как, чем? Больно было сознавать свое бессилие, а снаряды уносили одну за другой жизни защитников крепости. С противоположного берега Муховца немцы периодически посылали «подарки» из миномета. Два неизвестных бойца проплыли речку под водой и захватили миномет. Возле него оказались только три мины, окрашенные красной краской. «Гады, мечта о крови заставила даже мины покрасить в красный цвет» — говорили бойцы. Один из них погиб, другой перебрался вплавь с минометом, но был тяжело ранен. Па помощь ему выскочил комсомолец Александр Кононов. Миномет и мины были в наших руках, а боец в укрытии. Право стрельбы принадлежало тому, кто добыл оружие. Кононов приспособил миномет для стрельбы через окно, послал «подарок». С первого же выстрела угол госпиталя обвалился и вражеское орудие замолчало.

    Ночью комиссар приказал мне связаться с другим флангом. Выполнив задание, я возвращался по коридору. Здесь была санчасть. Врач Бардин перевязывал раненых. Внезапно через окно влетела связка гранат. Взрыв. Я потерял сознание. Когда очнулся, двигаться не мог, так как ничего не видел и не слышал. Под утро стало лучше, смог двигаться. Вернулся к комиссару и доложил о выполнении задания. Болела голова, все покачивалось перед глазами. Но через полчаса в новой горячей схватке последствия контузии прошли.

    Этот день, день 24 июня, был еще более напряженным. К врагу прибывали все новые резервы. Истощенные, пробыв свыше двух суток без пищи и воды, ни на минуту не смыкая глаз, бойцы с трудом отражали атаки, следовавшие одна за другой. Комиссар приказал уничтожить все штабные документы. Вместе с писарем Исаевым мы выполнили задание, затем перенесли и спрятали знамена в «Белом дворце». Шефское знамя полка взяли с собой. Вначале оно было у меня, потом знамя отдали Исаеву, чтобы он спрятал его. Когда враг взрывал крепость, это знамя было засыпано и его нашли только тринадцать лет спустя во время раскопок.

    В этот день к нам прибыл с несколькими бойцами капитан Зубачев. Среднего роста, худощавый, в фуфайке, спокойный, исключительно храбрый, он каким-то образом всегда оказывался в самом опасном и решающем месте. За несколько часов этот человек стал всем, как и комиссар, настолько близок, что казалось, вся жизнь прожита рядом с ним.

    Крепость к этому времени состояла из множества отдельных участков, державших каждый круговую оборону. Связь между ними поддерживалась только через изредка прорывавшихся посыльных. По инициативе комиссара было создано совещание командиров и политработников. Решили стянуть все остатки частей в одну сводную группу. Некоторые предложили прорываться через пустырь к Бресту, но затем пришли к единому млению: остаться на месте. Сражаться до последнего вздоха. Командование сводной группой поручили капитану Зубачеву, заместителем утвердили комиссара Фомина, а старший лейтенант Семененко стал начальником штаба.

    После объединения боеприпасы не пополнились. Трудно сосчитать, сколько раз нас выручала штыковая атака. Все эти дни я был с капитаном Зубачевым: он приказал везде сопровождать его. Сводная группа заняла позицию над воротами, ведущими к Бресту. Гарнизонный клуб и «Белый дворец» теперь были в тылу. Там хозяйничали немцы. Враги ошалело лезли со всех сторон: прорывались к окнам, ползли по крышам к трубам, чтобы через них забрасывать помещение гранатами. В некоторые комнаты невозможно было зайти — трупы возвышались выше окон. Не один захватчик нашел здесь свою гибель, немало погибло и наших друзей. Только у некоторых из бойцов еще оставались патроны. Пользуясь тем, что немецкие гранаты взрываются не сразу после падения, мы успевали бросать их в сторону врага.

    Так продолжалось 24, 25, 26 нюня. Мы потеряли счет дням. Эти пять дней и ночей слились в одни неимоверно длинные сутки — сутки, когда исчезли мысли о сне, пище, воде, отдыхе, когда осталась только одна мысль: сражаться до последней минуты жизни.

    26 июня капитан Зубачев был ранен в висок, комиссару Фомину осколки гранаты впились в голову и грудь. Два командира выбыли из строя. В тот же день был контужен старший лейтенант Семененко, а еще раньше тяжело ранен Матевосян. Младшие командиры и бойцы действовали по своей инициативе. Каждый пост превратился в оборонный пункт и главной заботой защитников было: достать оружие, держаться, не сделав ни шагу назад.

    Не знаю, по чьей инициативе прекратилась стрельба. Была создана видимость, что защитников в живых не осталось. Казармы не подавали признаков жизни. Началась атака со стороны «Белого дворца». Окна в крепости высокие, толщина стен доходила до полутора метров. Когда враги прыгали в окна, их бесшумно уничтожали. Пока немцы опомнились, разгадали хитрость, бойцы уже снова были вооружены. Подползая к окнам, враги упорно применяли тактику забрасывания нас гранатами, так как пули не достигали бойцов за толстыми стенами. Один за другим вызывались добровольцы, которые, захватив собранные для них последние патроны, вылезали наружу и меткой стрельбой не давали немцам приближаться к стенам. Погибал один — его место тотчас занимал другой. Изредка в коридоре появлялись группы озверелых и в то же время ошалелых от стрельбы, грохота немецких солдат. Завязывалась рукопашная схватка. Были случаи, когда враги бежали от одного крика «Ура!», такой ужас внушала им штыковая атака, вид защитников, в бессмертие которых они уверовали поневоле.

    К 28 нюня немцы не смогли взять ни одной комнаты, хотя нас мало оставалось в живых, многие были ранены. Каждый пост состоял теперь из четырех человек: двое обороняли окно, двое — защищали их от нападения из коридора. Бессильные что-либо сделать, немцы решили похоронить защитников под развалинами. Пробравшись на чердаки или верхние этажи, они закладывали заряды взрывчатки и обрушивали потолки на головы оборонявшихся.

    28 июня раздался оглушительный взрыв, что-то сильно затрещало, ударило меня, я не успел даже почувствовать куда, и все исчезло, — наступило беспамятство. Это немцы взорвали потолок и нас придавило обломками.

    Черед несколько часов я очнулся. Первое, что увидел, были немцы. Предпринять что-либо было уже поздно и невозможно — на каждого из нас приходилось не меньше пяти автоматчиков. Небольшую колонну оставшихся в живых погнали в лагерь Назывался он Белая Подляска, кажется, по-русски это значит «белый перелесок» За колючей проволокой сбились военнопленные: оборванные, раненые по несколько раз, безрукие, безногие, наспех перевязанные обрывками гимнастерок и рубах, истощенные до такой степени, что уже не могли стоять на ногах.

    В день давали вам по 100 граммов подобия хлеба и баланду, сваренную из брюквы и головок гнилых сельдей. Перед раздачей пищи заскакивали автоматчики, оттесняли всех в один угол и затем по десять человек перегоняли на другую сторону. Давали баланду только тем, у кого сохранилась какая-нибудь посуда. Конечно, пищу мы делили между собой. Спали под открытом небом.

    В октябре наступили первые заморозки. Многие болели. Сделали попытку бежать. На колючую ограду бросали оставшуюся одежду, падали на труп товарища, чтобы перебраться через проволоку. Но побег захлебнулся — почти через каждый метр стояли часовые с автоматами*

    Вскоре лагерь расформировали. Я попал не окраину Белой Подляски. Теперь нашим пристанищем стала цементная конюшня с толстыми решетками на окнах. Коридор разделял конюшню на две части: на одном ряду в комнаты запирали нас, на другом быти склады с награбленным добром. В коридоре сидел часовой. Два раза в сутки он на полчаса покидал помещение. Мы должны были за это время помыться, позавтракать или поужинать. Приспособившись открывать склад, вечером похищали оттуда радиоприемник, уносили я камеру, прятали антенну под бельем и слушали далекий, родной голос Москвы. Утром, когда уходил часовой, приемник ставили обратно в склад. Среди личных вещей в этом складе случайно обнаружили пистолет. Бывший директор школы на Смоленщине коммунист Игнат Шарко, комсомолец Николай Канивец, экскаваторщик с Украины Филипп Коломиец и я решили организовать побег. Это было в мае 1942 года. Мы договорились на завтра, т.е. в субботу, убить часового, вывести всех заключенных, захватить оружие и вырваться на волю. Утром в субботу нас арестовали и отправили в лагерь для «проштрафившихся».

    Есть подозрений, что нас выдал предатель-переводчик Михалевский, который не согласился бежать. Он о чем-то в пятницу вечером говорил с часовым.

    Под усиленным конвоем «штрафников» отправили в барак за город. Бежать отсюда было невозможно — барак был обнесен 12 рядами колючей проволоки, стояло только показаться в окне или в дверях, как гремел выстрел. Однако и здесь мы получали вести о том, что делается па фронте. Иногда в караул попадал часовым немец-коммунист. Он черва приволоку называл нам города, где ведутся бои.

    Однажды подошли машины и увезли нас в город Седлиц. Это было в августе 1942 года. Затем через месяц переправили в Норвегию.

    Полуостров Листа. В полукилометре — море, вокруг — минированное поле, вдали за ним — горные вершины. Иногда доносится гул моторов — где-то невдалеке расположен немецкий аэродром. Здесь пробыли до 7 мая 1945 года. В этот день мы узнали о капитуляции немцев и поторопились покинуть лагеря.

   О судьбе многих защитников крепости вы знаете из газет, о некоторых мне рассказывали товарищи. Капитан Зубачев, тяжело раненый вместе с комиссаром Фоминым попали в плен. Точные обстоятельства гибели Зубачева не знаю. Предполагается, что он попал в Демблинский лагерь, где немцы уморили тысячи людей. О судьбе Фомина мне написал Рябзуев: нашего комиссара выдал предатель, и фашисты расстреляли его.

    Десятки писем приходят ко мне из различных городов страны. Многие справляются о своих братьях, мужьях, сыновьях — защитниках Брестской плести, спрашивают, не знаю ли я об их судьбе, зовут к себе в гости, называют своим родственником.

    С каждым днем отыскиваются все новые защитники Брестской крепости, оставшиеся в живых, — боевые друзья, братья, родство с которыми скреплено кровью, пролитой на камнях при выполнении священного долга. Каждая весть о разысканном однополчанине — большая радость.

    Александр Филь,

    участник обороны Брестской крепости

    /Социалистическая Якутия. Якутск. № 213. 11 сентября 1956. С. 2./

 

 

 

 

                                                              ЗА НАМИ БЫЛА РОДИНА

    Минувшей зимой «Правда» опубликовала корреспонденцию о Брестской крепости-герое. Публикация сопровождалась снимками. На одном из них, среди убеленных сединами участников легендарных боев в цитадели над Бугом. — Александр Митрофанович Филь.

    Этот мужественный человек живет и трудится сейчас а городе Алдане Якутской АССР. Он много-много раз рассказывал о том, как действовали защитники Брестской крепости. И всегда он говорил о других, скромно умалчивая о себе.

    ...в субботу 21 июня 1941 года в гарнизонном клубе демонстрировался фильм «Четвертый перископ». Перед показом полковой комиссар Е. М. Фомин рассказал о содержании кинокартины, призвал учиться у советских моряков бдительности, зорко охранять священные рубежи Родины, а в случае нападения врага, не щадя крови и самой жизни, защищать социалистическую Отчизну.

    Внимательно слушал комиссара старший писарь строевой части полка Александр Филь. Не сразу привык он к своей должности. «В случае чего, кто-то будет воевать, а мне с бумажками возиться», — думал иногда. Потом смирился. Грамотных людей было не густо. А у него среднее образование, учился в юридическом институте. К тому же почерк красивый.

    Понимая, что в бою может случиться всякое, старательно учился военному делу. Потому не хуже солдат линейных подразделений стрелял, метал гранаты, действовал на полях тактических учений, в спортивном городке. Стремиться к воинскому совершенствованию обязывал и общественный долг: Филь возглавлял штабную комсомольскую организацию.

    Война началась через несколько часов после просмотра фильма. Гитлеровцы решили ошеломить защитников крепости. Огненный шквал. Атаки. Самоуверенные, наглые. Большая группа захватчиков бросилась к мосту через Мухавец, ведя бешеный огонь по окнам крепости. Другая в это время устремилась к цитадели на резиновых лодках. У всех грудь нараспашку, закатанные до локтя рукава...

    Но уже через несколько минут от спеси гитлеровцев не осталось и следа. Наши бойцы стреляли метко. Отличились в первом бою и три комсомольца, три Александра — Филь, Копонев и Шибунов. Каждая их пуля настигала врага. Лодки фашистов тонули одна за другой...

    ...Фронт все дальше уходил на восток, а крепость сражалась. Раздосадованные гитлеровцы обстреливали ее защитников днем и ночью. Так, мол, они капитулируют быстрее. Не помогало. Фашистское командование подтянуло к Бугу артиллерию более крупных калибров. На крепость армада за армадой пикируют бомбардировщики со зловещими крестами. Специально обученные вражеские саперы подкладывают под крепостные сооружения взрывчатку, рушатся потолки и стены. Над цитаделью непрерывно клубится дым пожарищ. Нечем дышать. Давно нет воды и пищи.

    На самых опасных участках, презирая смерть, появляется полковой комиссар Фомин, вдохновляет бойцов. Рядом с комиссаром часто видели Филя. Он был как бы связным и ординарцем политработника, готов был выполнить любой его приказ.

    ...Большая группа гитлеровцев проникла на крышу казармы и через дымоходные трубы бросала связки гранат. Пятеро комсомольцев во главе с контуженым Филея бросились наверх. На чердаке разгорелся короткий, ожесточенный бой. В ход шли гранаты, штыки. Немало полегло фашистских солдат. Но и наши бойцы понесли потери. Двое погибли, двое получили тяжелые ранения. Задетый осколком Филь выскочил на крышу, фашисты — за ним. Превозмогая боль, он спустился с крыши, отбежал в сторону, открыл огонь. Навеки успокоились гитлеровцы прорвавшейся группы.

    24 июня Александр Митрофанович присутствовал при написании ныне широко известного приказа № 1, которым учреждалось единое руководство обороной крепости, затем участвовал в контратаках на захваченные фашистами клуб и офицерскую столовую, в попытках прорваться из крепости через Мухавец...

    В непрерывных боях защитники цитадели потеряли счет дням и ночам. 29 июня, когда совсем поредели ряды участников обороны, вдруг раздался страшной силы взрыв. Вторично контуженый, Филь оказался под обломками здания и потерял сознание. Очнулся в гитлеровском плену...

                                                                             * * *

    Один из первых дней пребывания в фашистской неволе.

    — Фамилия у тебя очень удобная, — подсказал немецкий переводчик. — Скажи, что ты из обрусевших немцев или немец по отцу. Тогда тебя пошлют на легкою работу, даже примут служить в германскую армию...

    При допросе на предложение назвать фамилию, имя и национальность Филь ответил:

    — Филиппов, Александр Филиппов. Русский.

    Советская власть помогла ему, бывшему беспризорнику, встать на ноги, дала образование, привила неугасимую любовь к Родине.

    Вначале он находился в лагере недалеко от Бреста, около Бяла-Подляски. Пленных содержали за колючей проволокой, под открытым небом, почти без пищи. Когда оправился немного от контузий и ранения, стал готовиться к побегу. Не получилось. В составе большой группы пленных был переброшен на заснеженный норвежский полуостров. С трех сторон — суровое северное море, с четвертой — ощетинившиеся вражеские пулеметы, возле которых — недремная охрана.

    Все испытали здесь непокоренные советские воины: голод и холод, непосильный труд в каменных карьерах, постоянные унижения, ежедневную угрозу смерти. Более трех лет провел в этом лагере А. М. Филь. И выстоял, ничем не запятнав честь советского человека.

    За героические подвиги при обороне Брестской крепости А. М. Филь был награжден орденом Отечественной войны I степени. И самой высокой наградой для Александра Митрофановича было доверие товарищей, принявших его в великую семью коммунистов.

    Без малого тридцать лет проработал Александр Митрофанович Филь на комбинате «Алданзолото». Был десятником, бухгалтером, заместителем директора предприятия.

    На счету ветерана войны и труда многие десятки поощрений. Награжден медалью «За доблестный труд. В ознаменование 100-летия со дня рождения В. И. Ленина», почетными грамотами Верховного Совета Якутской АССР и Министерства просвещения. А. М. Филь активно участвует в военно-патриотическом воспитании молодежи, является членом республиканского клуба революционной, боевой и трудовой славы. В дни подготовки к 30-летию Победы советского народа в Великой Отечественной войне Александр Митрофанович побывал во многих городах и селах Якутии, рассказывая о мужестве и героизме своих сослуживцев.

    — Никто из нас не совершил чуда, — утверждает ветеран. Приняли бой, как учили, сражались — знали за что, защищали — знали кого. Позади наша Советская Родина, наши отцы и матери, братья, сестры и дети.

    В этих словах весь Филъ предельно скромный, кристально честный человек, подлинный патриот нашего Отечества.

    В. Колесников,

    член Союза журналистов СССР.

    /Заря. Брест. № 188. 23 сентября 1975. С. 4./

 

    Волею судьбы солдатской с осени 1939 года мне довелось проходить срочную службу в 84-м стрелковом полку в приграничном Бресте [Тэрміновую службу ў РСЧА напачатку адбываў ў м. Рэчыцы]. Полк был расквартирован в крепости. На берегах Западного Буга, омывающего границы двух государств, стояли две армии; советская и германская. Советские солдаты, работавшие на строительстве укрепрайона вдоль реки, и немецкие солдаты изредка перекликались шутками, коверкая языки. Немцы иногда свои шутки оглашали гоготом: они выкатывали из густых пограничных зарослей орудия, наводили стволы и кричали: «Русь! Пух, пух!». Безусловно, это были грубые и опасные шутки, и их наши солдаты не принимали.

    Жизнь продолжалась. Укреплялась граница, проводились учения, приближенные к боевым, особенно с весны 1941 года, осваивались новые виды вооружений; на политзанятиях изучались военный и экономический потенциал Германии. На спецзанятиях обсуждались военные походы гитлеровских орд, праздничные походы по государствам Европы, капитулировавшим почти без сопротивления. Гитлер накачивал мускулы, умножая военные и экономические возможности. Эти походы, естественно, навевали раздумья, тем более, что граница пребывала в постоянной наземной и воздушной тревоге. Пограничные службы ежедневно препровождали на гарнизонную гауптвахту, расположенную на центральном острове крепости (цитадели), нарушителей, рядившихся в разные одежды, даже в старушек с грибными корзинками, разных возрастов, задержанных при разных обстоятельствах. Прошедшие предварительные дознания отправлялись в глубь страны. Особо наглые молодчики уверяли, что их скоро освободят солдаты фюрера.

    Ежедневно, а порой и ежечасно, немецкие боевые самолеты нарушали воздушную границу, пролетая так низко, что «сдували пыль» винтами с кровлей казарм воинских частей в крепости. При получении приказа расчехлять стволы зенитных установок полеты прекращались, при «отбое» - самолеты вновь в воздухе. В городе была разоблачена группа диверсантов, облаченных в советскую военную форму разных родов войск со званиями от рядового до генерала (по экипировке). В пивных и ресторанах кучковались молодые шляхтичи, выражая явное неудовольствие и насмешки при появлении советских военнослужащих. Изредка завязывались стычки, что вызвало впоследствии необходимость запрета советским военнослужащим посещать питейные заведения даже отобедать. У входов этих заведений выставлялись дежурные караулы.

    Польские дамы, уличенные в соблазнении советских офицеров с трагическим исходом, оказывались близкими бежавших польских офицеров. Трагический исход постиг капитана и младшего лейтенанта 84-го стрелкового полка. Уполномоченные особых отделов проводили тщательную проверку личного состава и по некоторым категориям выносили решения о переводе в тылы и даже демобилизации. В штабы дивизии и ее составляющих стрелковых и артполков, отдельных батальонов и дивизионов зачастили высокие воинские чины. Следовали указания об ускорении строительства укрепрайона, о проведении учений, о комплектовании воинских подразделений на основе поступающих новых видов вооружений. Усиленно и ускоренно комплектовались механизированные части и соединения. Соседняя, дислоцированная у самой границы, развертывалась в 22-ую танковую дивизию с заменой легких танков на более мощные. Стрелковые полки передавали из своего состава военнослужащих, имевших механизаторские познания, независимо от званий. Сами полки оставались в неполном комплекте. Не афишируя, была проведена перепись семей офицеров по паспортам с указанием адреса, куда семья пожелала бы выехать на случай эвакуации. Летний военный лагерь в чудесном сосновом бору посетили писатели Серафимович и Новиков-Прибой. На гарнизонном митинге они рассказывали о былых походах и боях в гражданскую, против иностранных интервентов, призывай овладевать средствами ведения боев, взывали к готовности встать на защиту Отечества.

    Как должное было воспринято распоряжение военного инспектора округа (так он представлялся в штабах), означавшее незамедлительно, с 19 июня 1941 года установить боевую технику на колодки, слить горючее и выполнить профилактический ремонт. В субботний вечер, 21 июня, батальоны стрелковых полков покинули казармы и сосредоточились на полигонах для проведения 22 числа показных учений. В этот же вечер в крепости демонстрировались четыре кинофильма. Экраны крепились на наружных стенах зданий и в гарнизонном клубе. Небывалый «кинофестиваль», шутили мы, переходя от одного экрана к другому. Допоздна крепость отдыхала. Отдыхали семьи офицеров, медицинский персонал гарнизонного госпиталя, солдаты, отдыхали все. Звучали, шутки-прибаутки, смех, но... За полночь солдаты штаба полка собрались в одной большой комнате. Чувство тревоги витало их душах. Кто организовал этот «фестиваль»? В шумном говоре прозвучало: «Пора спать, хлопцы», и вслед до того молчаливый Федя Исаев из секретного отдела промолвил: «Говорите, ребята, а то, может, уснем и не проснемся». На докучливое выведывание мы не услышали больше ни одного слова...

    Последнее десятилетие средства массовой информации не скупились на обвинения своего Отечества в развязывании великой войны, замалчивая ее истоки. Уже в 1924 году Гитлер в своей книге «Майн Камф» утверждал, «что если мы сегодня говорим о новых землях и территориях в Европе, мы можем думать в первую очередь о России и подчиненных ей пограничных государствах». Главная цель германской нации в широкой экспансии на Восток. Уже через три дня после того, как он стал рейхсканцлером, выступая перед немецким верховным командованием, заявил, что их первоочередная обязанность состоит в приобретении «жизненного пространства на Востоке и в неограниченной германизации захваченных территорий». (Барги Питт, английский военный историк, журналист, офицер). Приход Гитлера к власти активизировал всю эмиграцию. РОВС (Российский общевойсковой союз) в сентябре 1938 года в Белграде собрался, чтобы снова заявить о продолжении «белого движения». В январе 1939 года в Харбине состоялся фашистский съезд белоэмигрантов с целью активизировать и объединить свои усилия с началом агрессии Гитлера в Европе и Японии — на Дальнем Востоке. В январе 1941 года донской атаман П. Н. Краснов, поздравляя генерал-лейтенанта К. И. Балабина; — атамана общеказачьего объединения в протекторате Чехии и Моравии с Рождеством, писал: «Мы живем ныне в такое сложное и изумительное время, когда и невозможное может стать возможным — 1941-й переломный год — начало середины века, всегда знаменовавшегося миром на земле и строительством крупных сил, считаю весьма возможным именно в этом году освобождение России (от жидовской власти большевиков) и начало той творческой работы, в которую неизбежно будете втянуты и вы, казаки, оставшиеся верными казачьим традициям Великой Державы Российской».

    Гитлер требовал ускорения, подготовки к походу на Восток. Россия, Украина, Белоруссия — славяне, кружили ему голову. «На совещании в Берлине 21 июля 1940 года, — пишет У. Ширер, историк США, — Гитлер поручил главнокомандующему сухопутными войсками генерал-фельдмаршалу фон Браухичу заняться подготовкой к походу на Восток, и уже 5 декабря 1940 года Браухич н начальник генерального штаба сухопутных войск генерал-полковник Гальдер представили подробный доклад о плане нападения на Россию, а 18 декабря 1940 года Гитлер издал директиву № 21 «план Барбаросса», которая началась категорическим утверждением: «Германские вооруженные силы должны быть готовы разбить советскую Россию. Решающее значение должно быть предано тому, чтобы наши намерения напасть, не были распознаны». В этой же директиве Гитлер объявил, что, как только военные операции завершатся, «Россия будет разделена на отдельные государства со своими правительствами».

    В начале марта 1941 года Гитлер изложил командующим всеми видами вооружений свой приказ: «Война в России будет такой, которую нельзя будет вести по рыцарским правилам. Это будет борьба идеологий и расовых противоречий, и она будет вестись с беспрецедентной безжалостной и неутомимой жестокостью». «Русский народ должен был быть не освобожден от большевизма, а угнетен как колониальный народ» — вещает немецкий историк В. Герлиц — относительно населения европейской территория СССР. В инструкции экономического штаба «ОСТ» говорилось, что «многие миллионы людей станут излишни на этой территории, они должны будут умереть или переселиться в Сибирь». Еще раньше, 30 марта 1941 года, Гитлер, выступая на секретном совещании германских генералов, заявил, что «война против России — это не обычная война. Речь идет о борьба на уничтожение. На Востоке (т. е. СССР) сама жестокость — благо для будущего». Мы обязаны истреблять население — это входит в нашу миссию. Нам придется развить технику истребления населения. Особенно русских, украинцев, белорусов и др.». В соответствия с планом «ОСТ», за 25-30 лет предписывалось ликвидировать 120-140 млн. человек и в конечном счете «уничтожить биологический потенциал СССР». Уже тогда Гитлер высказался о высших и низших расах, о славянах как о народе для удобрений».

    20 апреля 1941 года Гитлер назначил Розенберга «уполномоченным по централизованному решению проблем восточноевропейского пространства». За два дня до начала операции Барбаросса Розенберг обратился с речью к своим ближайшим соратникам, которые должны были стать правителями России: «В перечне задач Германии на Востоке первое место занимает вопрос обеспечения продовольствием немецкого народа. Южные (русские) территории должны будут стать житницей народа Германии. Мы не видим никаких оснований для обязательства с нашей стороны кормить также русский народ... Будущее уготовило очень тяжелые годы для русских...».

    (Продолжение в следующем номере).

    /Алданский рабочий. Алдан. 14 сентября 1999. С. 3./