АДАМ МИЦКЕВИЧ
Киһи аймах культуратыгар кэрэ кылааты киллэрбит тыл гениальнай художниктарын килбиэннээх кэккэтигэр Польша улуу поэта Алам Мицкевич биир бочуоттаах миэстэни ылар. Кини олоҕун, модун айар талаамын бүтүннүүтүн төрөөбүт норуотун көнүлүн, дьолун иһин, киһи аймах кэрэ кэскилин иһин охсуһууга анаабыта. Ол да иһин кини поэзията, мөлтүүрү-ахсыыры билбэкхэ, сүүһүнэн сылы туораан, билиҥни биһи бириэмэбитигэр өссө ордук сытыы кылааннанан, өссө ордук күүстээхтик дуораһыйан кэллэ. Мицксвич албан аатын билигин төрөөбүт норуота эрэ буолбакка. аан дойду бары норуоттара дирин ытыктабылынан, итии танталынан ааттыыллар.
Адам Мицксвич 1798 сыллаахха ахсынньы 24 күнүгэр Новогрудок куорат аттыгар Заосье диэн дэриэбинэҕэ дьадайбыт Шляхтич кэргэнигэр төрөөбүтэ. Кини оҕо сааһыттан төрөөбүт норуотун эрэйдээх-кыһалҕалаах олоҕун, муҥнаах-сордоох дьылҕатын көрөн-билэн улааппыта. Оччотооҕуга Польша тутулуга суох государство буолара уурайан, ыраахтааҕылаах Россия, Австрия, Пруссия баһылыктааһыннарыгар үс аны үллэһиллэн олороро.
Новогрудоктааҕы уезднай оскуоланы бүтэрэн баран, Мицкевич 1815 сыллаахха Виленскэй унивсрситекка үөрэнэ киирбитэ. Бу — Польша норуотун национальнай-босхолонуулаах хамсааһына ордук өрө котөҕүллүбүт, күүһүрбүт кэмэ этэ. Эдэр Мицкевич өйө-санаата ити хамсааһын сабыдыалынан сүрүннэнэн саидан барбыта. Кини «Филоматгар обществолара» диэн Польша ыччатын кистэлэн патриотическай тэрилтэтигэр активнайдык кыттыбыта. Университеты бүтэрэн, Ковно гимназиятыгар учууталлыы да сылдьан, Мицкевич кистэлэн обществолары кытта сибээстэһэрин уурапнатаҕа. Адам Мицкевич айар үлэтин бэрт эдэр эрдэҕиттэн, өссө университекка үөрэнэ сылдьан саҕалаабыта. Ааспыт үйэ санатьшааҕы Польша поэзията наннар дыбарыастарын тэлгэһэтиттэн тэлэһийбэт этэ, норуот төрөөбүт дойдута тутулуга суох буоларын, көҥүлүн иһин охсуһуутуттан тэйиччи турара. Ванда Василевская этэринии, “оччотооҕу Польша поэзията тойоттор уһаайбаларынааҕы паркалар үүнээйилэрин курдук искусственнай, ол паркалар чуумпу күлүктэригэр турар мрамор скульптуралар курдук тымныы этэ”.
Дьэ ити кэмҥэ эдэр Мицкевич көҥүл иһин, норуоттар дьоллорун иһин охсуһууга ыҥырар, торөөбүт дойдутугар төлөннөөх тапталын этэр модун куолаһа дуораһыйбыта:
Доҕотгоор, иннибит диэки! Чаҕыйан турумаҥ!
Биһиги сыалбыт — бар дьон дьоло!
............................................................
Эҕэрдэ эйиэхэ, көҥүл саһарҕата!
Босхолонуу күнэ күөрэйэн тахсыаҕа!
(«Эдэр сааска ода»)
Хагдарыйбыт сэбирдэҕинэн, күһүҥҥү көмнөҕүнэн бүрүллүбүт классицизм поэзиятын үүт-тураан көлүччэтин революционнай романтизм күүстээх күрүлгэнэ аймаабыта.
Мицкевич суруйуулара Польша поэзиятыгар саҥа суолу — революционнай романтизм суолун аспыттара. Кини поэзията Ийэ дойдутун историятыттан, олоҕуттан силис тардан үөскээбитэ, төрообүт норуогун истиҥ, сүрэх-быар баҕа санааларын, үтүө дьулуурдарын эппитэ. Поэт норуот модун күүһүн, кини сырдык кэскилин бигэтик итэҕэйэрэ.
Өссө 1822 сыллаахха бэчээттэппит “Балладалар уонна романстар” диэн бастакы кинигэтигэр Мицкевич айымньыта народнай характердааҕа дьэҥкэтик биллибитэ. Бу кинигэҕэ суруйбут киирии тылыгар кини поэзия аан дойду быйаҥын айар үлэһит дьоннор олохторун көрдөрүөхтээх, прогрессивнай, патриотическай ис хоһоонноох буолуохтаах диэн модьуйууну туруорбута. “Балладалар уонна романстар” диэн кинигэҕэ киирбит үгүс айымньылар, поэт бэйэтэ этэрин курдук, норуот ырыаларын, остуоруйаларын, легендаларын магыыптарыгар олоҕуран суруллубуттара. Ол айымньыларга дэриэбинэ боростуой кыыһа дьоло суох аналыттан муҥатыйан ыллыыр курус куолаһа, бааһынай эмээхсинэ киэһэ борук-сорукка, оһох уотун сырлыгар, эрэйдээх-муҥнаах олоҕун туһунан кэпсиир симик саҥата, Польша сирин халыҥ тыаларын суугуна, тэлибирэс сэбирдэхтэрин нарын сиккиэрэ иһиллибитэ. Бу барыта саҥа, солун суол этэ. Ол да иһин классицизм поэзиятын араҥаччылааччылар, дворяннар уһаайбаларын тойуксутгара Мицкевич поэзиятын утары араастаан охсуһа сатаабыттара.
1823 сыллаахха Мицкевич иккис кинигэтэ бэчээгтэнэн тахсыбыта. Манна поэт политическай көрүүлэрэ, патриотическай өйө-санаата ордук диринник, сытыытык этиллибиттэрэ. Ол кинигэтитэр киирбит “Гражина” диэн поэматын Мицкевич историческай темаҕа — Литва норуога талабырдььптары — немецкэй рыцардар утары төрөөбүт дойдутун комүскээн охсуһуутун тсматыгар анаабыга. Онно поэт Ийэ дойдутун босхолуур туһутар бэйэтин тыынын толук биэрбит Литва кыыһын героичсскай кэрэ обраһын ойуулаабыта, дойдуларын көнүлүнэн эргинээччи таннарыахсьптары саралаабыта. «Гражина» диэн иоэмаҕа Мицкевич көн үл уонна тутулуга суох буолар иһин охсуһууга славянскай норуоттары бииргэ түмсэргэ ыҥырбыта.
Мицксвич сурутгууларын ааҕаччылар, ордук революционнай ыччат, истинник эҕэрдэлээн көрсүбүттэрэ. Кини бэчээттэммэтэх үгүс хоһоонноро, ырыалара кистэлэҥинэн дойду бүтүннүүтүн устун гарҕаммыпара, норуот революционнай өйө-санаата уһуктуутугар көмөлөс-пүттэрэ. Ол даҕаны иһин ыраахтааҕы былааһа, кистэлэҥ тэрилтэни сатайбыккын диэн буруйдаан, Мицкевиһи Россияҕа сыылкаҕа ыыппыта. Поэты сыылкаҕа ыыппыт чиновниктар санааларынан, төрөөбүт силиһиттэн арахтаҕына, туора дойдуга үүрүллэн соҕотохсуйуу муҥун көрдөҕүнэ, Мицкевич айар талаана кэхтиэхтээх, өлүөхтээх-өһүөхтээх этэ. Ыраахтааҕы былааһын ити хараҥа былаана туолбатаҕа.
Дьиҥинэн, немец фашистарын илиилэриттэн өлбүт Польша суруйааччыта Бой-Желенскэй эппитин курдук, Мицкевич Россияҕа сыылкаҕа сылдьыбыт сыллара (1824-1829 сс.) “кини олоҕун саамай дьоллоох кэмнэрэ этилэр... Бу сыллар Мицкевич духовнай олоҕор баараҕай улахан оруолламмыттара”. Нуучча норуотун бастын дьонноро бырааттыы Польша норуотун гениальнай поэтын доҕордуу истинник көрсүбүттэрэ, бэйэлэрин эйгэлэригэр киллэрбиттэрэ, кинини ис сүрэхтэриттэн таптаабыттара. Мицкевич Петербурга бастаан кэлэн баран дскабристары К. Ф. Рьыеевы, А. А. Бестужев-Марлинскайы кытта ыкса доҕордоспута.
Мицкевич декабристары кытта доҕордоһуута түбэспиччэ буолбатах этэ. Ол, холобур, Мицкевич Одессаҕа барарыгар Рылеев Туманскай диэн поэкка ыыппыт суругуттан да дьэҥкэтик көстөр: “Мицкевиһи уонна кини доҕотторун Малевскайы, Ежовскайы таптаталаа: үтүө санаалаах, бэртээхэй дьоннор... Ону үгүстүк быһааран суруйа сатыыр да наадата суох: чувстволарынан, өйдөрүнэн-санааларынан киҥилэр биһиги доҕотторбут буолаллар”. Декабристар уонна Мицкевич биир уопсай дьыала иһин охсуһалларын, кинилэр хайаларын да хаан өстөөхтөрүнэн ыраахтааҕы былааһа буоларын бигэтик өйдүүллэрэ. Мицкевич олоҕун үөрэппит ученайдар этэллэринэн, кини декабристар кистэлэҥ общсстволарын туһунан чахчы билэр буолуохтаах эбит. Онон кини Петербурга баара эбитэ буоллар, декабристар тагическай дььыҕаларын үллэстиһэрэ саарбаҕа суох этэ.
Одессаттан эргиллэн кэлэн баран, поэт Жуковскайы, Грибоедовы, Баратынскайы, Крылову кытта ыкса билсиһитэлээбитэ, Пушкинныын истиҥник доҕордоспута. Пушкин кинини олус үрдүктүк сыаналыыра, кини хас да айымньытын нууччалыы тылга тылбаастаабыта.
Нуучча литературата Мицкевич айар талаана ситэригэр-хоторугар, кини поэзиятыгар реалистическай сүүрээннэр сайдалларыгар сүнкэн суолталаммыта. Россияҕа сылдьан кини аатырбыт “Крымнааҕы сонеттарын”, “Воевода” уонна “Үс Будрыс” диэн реалистическай балладалары, “Конрад Валленрод” диэн аатырбыт поэматын уо.д.а. суруйталаабыта. “Конрад Валленрод” диэн поэматыгар Мицкевич Ийэ дойдутун комүскүүр, сэриинэн ааннаан киирбит талабырдьыттартан — немец рмцардарыттан өһүн-сааһын ситиһэр буойун-поэт Конрад титаническай обраһын айбыта.
Бу кэмнэ Мицкевич поэзиятыгар норуоттар доҕордоһууларын темата улахан миэстэни ылбыта. “Норуоттар бэйэ-бэйэлэрин өлорсүөхтэрин-алдьатыһыахтарын букатын баҕарбаттар, — диэн суруйбута кини. — Батталлаахтар эстэр күннэрэ норуоттар доҕордоһууларын күнэ буолуоҕа”. Мицкевич норуоттар доҕордоһууларын туһунан төлөннөөх ырыаларын ахтан, Пушкин бу курдук суруйбута:
.................................................. кини
Бары норуоттар атааннарын умнан,
Биир улуу кэргэн буолар кэскиллэрин
Кэрэ кэмэ кэлэрин кэнсиирэ.
Имэнирэн туран истэрбит кинини.
1829 сыллаахха Мицкевич, нуучча доҕотторун көмөтүнэн, кыраныысса таһыгар барбыта. 1830 сыллааҕы Польша бастаанньатын хотторуута поэт өйүгэр-санаатыгар ыар баттык буолбута. Мицкевич сүүрбэттэн тахса сыл устатыгар эмиграцияҕа Гсрманияҕа, Францияҕа, Италияҕа, Швейцарияҕа олорбута. Туора дойдуларга үүрүллэн, сору-муну көрөн сырыттар да, кини охсуһар охсуһуутун мөлтөппөтөҕө, сырдык эрэлин сүтэрбэтэҕэ.
Эмиграцияҕа сылдьан, Мицкевич “Дзяды” диэн поэматын — Польша романтическай поэзиятын чыпчаалынан билиниллибит айымньытын суруйбута. Манна поэт 1830 сыллааҕы Польша босхолонуулаах бастаанньатын таннарбыт аристократияны харса суох саралаабыта, ыраахтааҕы Россиятын ыар, ынырык олоҕун, нуучча крепостной бааһынайдарын муҥнаах-сордоох аналларын ойуулаабыта, нуучча норуотун бастын дьонноругар — декабристарга. Пушкинҥа истиҥ тапталын эппитэ. Поэт ити кэмнээҕи тиһэх бөдөҥ суруйуутунан “Пан Тадеуш” диэн поэтическай эпопея буолар.
“Пан Тадеуш” — Польша норуотун олоҕун араас өрүттэрин киэҥ далааһыннаахтык ойуулаан көрдөрөр айымньы. Манна поэт, Польша патриоттарын кытта сэргэ, Польша норуогун босхолонуулаах охсуһуутугар кыттар нуучча офицера Рыков, еврей-цимбалист Янкель тыыннаах образтарын айыталаан, норуоттар доҕордоһууларын тематын көтөхпүтэ. Ити айымньытын суруйан баран, Мицкевич, мистическэй философия сабыдыалыгар түбэһэн, быстах бириэмэҕэ литературанан дьарыктаммат буола сылдьыбыта.
1848 сыллааҕы революционнай событиелар Мицкевич эмиэ активнай революционнай үлэҕэ тоннөрүгэр кыах биэрбиттэрэ. Кини Италияҕа баран, польскай легионнары тэрийэн, Италияны босхолуур иһин охсуһууга кыттыбыта. 1849 сылтан ыла Мицкевич Парижка “Норуоттар трибуналара” диэн хаһыаты таһаарбыта. Ол хаһыакка бэчээттэммит ыстатыйаларыгар Европа дойдуларыгар социальнай тутулу уларытан тутары модьуйбута, деспотизмы утары Европа норуоттара революнноннай союзтаһыыларын идеятын пропагандалаабыта.
Мицкевич, эмигранияҕа сылдьар поляктартан польскай лсгиону тэрийээри Константинопольга тиийэн баран, ыалдьан, 1855 сыллаахха сэтинньи 26 күнүгэр өлбүтэ.
Адам Мицкевич аата — “бары норуоттар... биир улуу кэргэн буолар кэскиллэрин” билгэлээбит улуу поэт аата — прогрессивнай киһи аймахха оүтүннүүтүгэр күндү.
Мицкевич эмиграцияҕа үүрүллэн сылдьан: “Мин кинигэлэрим торөөбүт дойдубар бааһынай балаҕаныгар тиийиэҕин баҕарабын”, — диэн суруйбута. Көҥүлүн туппут, социализм модун күүстээх лааҕырыгар холбоспут бырааттыы Польша норуота билигин, саҥа олоҕу тутар аиымньылаах үлэ үөһүгэр туран, улуу уолун сырдык кэриэһин дириҥ тапталынан ахтар.
1955 с.
/Софрон Петрович Данилов. Сэттэ томнаах айымньылар. Ахсыс том (эбии). Дьокуускай. 2008. С. 175-180./
Літаратура:
* W jakuckiej jurcie. // Tydzień. Dodatek literacki do Kurjera Lwówskiego. Lwów. Nr 12. 20 marca 1893. S. 91.
* Ергина Л. Год в Средне-Колымске. (Дело А. Ергина). // В якутской неволе. Из истории политической ссылки в Якутской области. Сборник материалов и воспоминаний. Москва. 1927. С. 126.
* Кон Ф. На пасяленьні ў Якуцкім краі. Менск. 1932. С. 99-100.
* Адам Мицкевич кэриэһин үйэдитии. // Кыым. Якутскай. № 282. Ахсыньньы 7 к. 1940. С. 1.
* Кулачыков-Эллэй С. Адам Мицкевич. // Кыым. Якутскай. № 304. Ахсыньньы 24 к. 1948. С. 3.
Биһиги календарбыт. // Хотугу сардаҥа. Оймөкөөн. Ахсынньы 25 к. 1953. С. 4.
Сегодня 100 лет со дня смерти А. Мицкевича. // Алданский рабочий. Алдан. 26 ноября 1955. С. 4.
* Польша улуу народнай поэта Адам Мицкевич. Өлбүтэ 100 сыла туолуутугар. // Кыым. Якутскай. Сэтинньи 27 к. 1955. С. 3.
* Адам Мицкевич (Өлбүтэ 100 сылын туолуутугар). // Хотугу сулус. № 6. Якутскай. 1955. С. 86-89.
* Literatura słowiańska. Kurs drugi. Rok 1841-1842. [Przełożył Leon Płoszewski] // Adam Mickiewicz. Dzieła. T. X. Warszawa. 1955. S. 289-290.
* Адам Мицкевич (Өлбүтэ 100 сылын туолуутугар). // Хотугу сулус. № 6. Якутскай. 1955. С. 86-89.
* Новик С. Эсперанто – доҕордоhуу тыла. // Хотугу Сардаҥа. Уус-Ньара. От ыйын 30 к. 1958. С. 4.
* С. Новик С. Эсперанто – язык дружбы. // Северная заря. Усть-Нера. 30 июля 1958. С. 2-3.
* Mickiewicz A. Tallybyt ajymn’ylar 2172. [2172* Tallybyt ajymn’ylar. – Jakutskaj: Sacha Sirinèèni kinige Izdat. 1956. S. 142. Jakuc.]. // Ryll L., Wilgat J. Polska literatura w przekładach. Bibliografia. 1945-1970. Warszawa. 1972. S. 119, 361.
* Шостакович Б. С. Сибирские годы Юзефата Огрызко. // Ссыльные революционеры в Сибири (ХІХ в. – февраль 1917 г.). Вып. 2. Иркутск. 1974. С. 34.
Daniłow S. Czasem tłumaczę Mickewicza… // Kultura. Warszawa. Nr. 28. 1976. S. 3.
* Данилов Сем. Ноорут мандыр дууһатын сиэркилэтэ. [Польша поэзията] // Хотугу сулус. № 6. Якутскай. 1976. С. 3-5.
* Влодзимеж Слободник. Пушкин уонна Мицкевич /М. Неустроева тылб./. // Хотугу сулус. № 6. Якутскай. 1976. С. 10.
* Daniłow S. Mickewicz. Przełożył Andrzej Szymański. // Literatura Radziecka. Nr. 2. Moskwa. 1978. S. 179.
* Грицкевич В. П. Сквозь ледяные просторы. [В край вулканов и обратно.] // Полярная звезда. № 6. Якутск. 1984. С. 119.
* Baranowski W. Syberii narody. // Literatura Polska. Przewodnik encyklopedyczny. T. ІІ. Warszawa. 1985. S. 105.
* Кон Фелікс Якаўлевіч. // Янка Купала. Энцыклапедычны даведнік. Мінск. 1986. С. 302.
* Мицкевич А. 2604, (5815). [2604. Мицкевич А. Россиятааҕы доҕотторбор; Воевода: Хоһооннор / Сем. Данилов тылб. // Хотугу сулус. – 1955. № 6. – С. 90-92; Адам Мицкевич: [Өлбүтэ 100 сылын туолуутугар]. // Хотугу сулус. – 1955 - С. 86-89.] // Чолбон (Хотугу сулус) 1926-1992. Дьокуускай. 1994. С. 107, 234, 323.
* Казарян П. Л. Олекминская политическая ссылка 1826-1917 гг. Якутск. 1995. С. 119, 459.
* Казарян П. Л. Олекминская политическая ссылка 1826-1917 гг. Изд. 2-е доп. Якутск. 1996. С. 119, 459.
* Степанов С. А. Якутские воспоминания Вацлава Серошевского. // В. Л. Серошевский. Якутские рассказы, повести и воспоминания. Москва. 1997. С. 565.
* Баркоўскі А. Адам Міцкевіч і Якуція // Кантакты і дыялогі. № 1. Мінск. 1998. С.8-9.
* Решетовский О. Кантакты і дыялогі. Інфармацыйна-аналітычны і культуралагічны бюлетэнь. № 1 (25). Мн., 1998. // Книга и Мы. Минск. № 7. 20-26 февраля 1998. С. 1.
* Choruży W. Witryna. // Czasopis. Nr. 4. Białystok. 1998. S. 36.
* Адам Міцкевіч і нацыянальныя культуры. Прысвячаецца 200-годдзю з дня нараджэння паэта. [Год Адама Міцкевіча – Rok Adama Mickiewicza] Мінск, 7-10 верасня 1998 г. Праграма. Мінск. 1998. С. 5.
* Баркоўскі А. Адам Міцкевіч і Якуція. // Адам Міцкевіч і нацыянальныя культуры. Матэрыялы міжнароднай навуковай канферэнцыі (Мінск, 7-11 верасня 1998 г.). Мінск. 1998. С. 304-305.
Петрушкина В. Адам Мицкевич и Якутия. // Якутия. Якутск. 3 декабря 1998. С. 3.
Попова В. - Аал. Мицкевич сырдык сардаҥата. // Саха сирэ. Дьокуускай. Ахсынньы 8 к. 1998. С. 3.
* Баркоўскі А. Радок з пісьма. // Голас Радзімы. Мінск. № 49. 10 снежня 1998. С. 7.
Программа деятельности общества «Полония» в 1998 году. Якутск. 1999. С. 3.
Данилов С. Сыалбыт - бар дьон дьоло. [Адам Мицкевич төрөөбүтэ 200 сылын туолбутунан] // Кыым. Дьокуускай. Муус устар 6 к. 1999. С. 3.
Самсонова В. А. О коллекции книг польских исследователей Якутии в редкой фонде Национальной библиотеки Республики Саха (Якутия) = O kolekcji książek polskich badaczy Jakucji w rzadkim zbiorze Biblioteki Narodowej Republiki Sacha (Jakucja) // Polska a Syberia. Spotkanie dwóch światów. Materiały z konferencji naukowej Lódź, 1-2 marca 2001 roku. Łódź. 2001. S. 166-170.
* Международные связи Национальной библиотеки Республики Саха (Якутия). // Самсонова В. А. Национальная библиотека Республики Саха (Якутия): ракурс преобразований. Статьи и доклады. Якутск. 2007. С. 104.
* Адам Мицкевич. // Софрон Петрович Данилов. Сэттэ томнаах айымньылар. Ахсыс том (эбии). Дьокуускай. 2008. С. 175-180.
Німфадора Сьвіцязь,
Койданава
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz