ЎЎЎ 12. Мартося Ксёнжка. Кніжнік Марыян Абрамовіч з Верхаянску. Ч. 12. Койданава. "Кальвіна". 2023.

ABRAMOWICZ Marian Stanisław,

ur. 25 marca 1871 w Twerze, zm. 7 stycznia 1925 w Warszawie, socjalista, działacz niepodległościowy, zesłaniec. Jego ojciec był podprokuratorem sądu okręgowego. Po ukończeniu gimnazjum klasycznego w Moskwie (1888) wstąpił na Wydział Matematyczno-Fizyczny Uniwersytetu Moskiewskiego. W gimnazjum związał się z kółkiem socjalistycznym. W czasie studiów pozostawał pod wpływem Woli Ludu i I Proletariatu. W 1888 został członkiem Studenckiego Koła Polskiego w Moskwie. Na początku lat 90. wyjechał do Niemiec, gdzie jako wolny słuchacz studiował filozofię. Współpracował z socjalistami polskimi na emigracji, głównie z organem Gminy Narodowo-Socjalistycznej — paryską «Pobudką». Odwiedzał Prusy Wschodnie, gdzie drukował literaturę socjalistyczną, przemycaną później do Rosji. W dużym stopniu przyczynił się do wydania w języku białoruskim Dziadżka Antona (Tylża 1892), będącego przekładem polskiej broszury Ojciec Szymon. W czasie nielegalnego przekraczania granicy zatrzymany i po odbyciu kary wydalony z Niemiec. Wiosną 1892 został aresztowany w Warszawie za udział w działalności Zjednoczenia Robotniczego i po prawie 2-letnim pobycie w Cytadeli skazany na 3 lata więzienia i 6 lat osiedlenia na Syberii. Karę odbywał w petersburskich Kriestach. Był jednym z 3 więźniów, którzy po śmierci Aleksandra III (1894) odmówili złożenia przysięgi Mikołajowi II. W więzieniu poznał Marylę Gruszczyńską, członka tajnego Komitetu Pomocy Więźniom Politycznym, z którą się ożenił. Żona dobrowolnie towarzyszyła mu na zesłaniu w Wierchojańsku. Po odbyciu kary osiadł na Kaukazie, a później w Achtyrce pod Charkowem, gdzie pracował w cukrowni. W wyniku starań Petersburskiej Akademii Nauk, w związku z pochlebną opinią, jaką zdobyły jego badania meteorologiczne prowadzone w Wierchojańsku, otrzymał pozwolenie na zamieszkanie w Petersburgu, gdzie został kierownikiem księgarni robotniczej «Trud». Po wybuchu rewolucji (1905), z ramienia PPS był łącznikiem z rewolucyjnymi partiami rosyjskimi. Po likwidacji księgarni (1908) przeniósł się do Wilna, później zaś do Warszawy. Do 1915 pracował w zarządzie kolei żelaznych. Za udział w zorganizowaniu uniwersytetu ludowego w Warszawie (1911) więziony był przez 2 tygodnie na ratuszu. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości pracował w archiwach państwowych, a następnie w wydziale bibliotek państwowych Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Od 1923 należał do Stowarzyszenia b. Więźniów Politycznych. Był bibliofilem i erudytą, choć poza kilkoma artykułami napisanymi do Wielkiej encyklopedii ilustrowanej niewiele opublikował. Zgromadził znaczny księgozbiór (ok. 8 tys. książek) głównie z literatury, historii, językoznawstwa, ruchu rewolucyjnego i słowianoznawstwa, którego znaczna część po jego śmierci przekazana została Bibliotece Publicznej w Warszawie oraz Muzeum Społecznemu. Pochowany został na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie; w 1930 pośmiertnie odznaczony Krzyżem Niepodległości.

PSB; Słownik pracowników książki polskiej; Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego, t. 1; Mysliceli i asvetniki Belarusi; N. Czarnocki, Przyczynki do historii PPS, w: Księga pamiątkowa PPS, Warszawa 1923; Z. Łukawski, Ludność polska w Rosji; F. Turonek, Wokół genezy Dziadżki Antona, «Slavia Orientalis» R. XXXII, 1983, nr 3.

/Kijas A. Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny. Warszawa, Poznań. 2000. S. 3-4./

ГЛАВА ВТОРАЯ

ГОРОД ВЕРХОЯНСК В XIX - НАЧАЛЕ XX ВВ

2. Социально-экономическое развитие города

...В конце XIX — начале XX вв. в городе огородничеством занимались политические ссыльные: супруги С. И. и A. А. Капгеры, Г. М. и Е. И. Марморштейны, В. Э. Винярский, B. Б. Либин, М. Л. Соломонов, К. Ф. Багряновский, М. С. Абрамович, Б. А. Веселовский, М. И. Бруснев, И. Ф. Иваницкий, М. Н. Лядов и др. [* Казарян П. Л. Верхоянская политическая ссылка. 1861-1903. гг. – С. 70-73.]

[С. 89.]

3. Ссылка в Верхоянск

...С прибытием во второй половине 90-х годов XIX в. в ссылку социал-демократов, социалистов возникли новые формы протеста, как например, митинги, маевки. Впервые международный день солидарности пролетариата — 1 мая на северо-востоке Азии был отмечен в г. Верхоянске в 1899 г. [* Казарян П. Л. Первая маевка в Якутии. // Верхоянский коммунист. – 1988. – 30 апр.] В числе ее организаторов был М. И. Бруснев, руководитель первой первомайской сходки в 1891 г. в России — Санкт-Петербурге. Колония ссыльных (М. И. Бруснев, М. Н. Лядов, Н. А. Ожигов, С. Е. Новаковская, М. П. Вельтман (Павлович), И. И. Шиф, И. Ф. Иваницкий, С. А. Басов, М. С. Абрамович, К. Ф. Петкевич, И. А. Долинин, Б. А. Веселовский, Л. С. Возь), собравшаяся на митинг в юрте Лядовых, после двинулись на берег Яны, далекой северной реки, открыв тем самым новую страницу в истории верхоянской политической ссылки. С тех пор маевки в Верхоянске колония ссыльных отмечала ежегодно...

[С. 94-95.]

4. Верхоянск – полюс холода

В дореволюционный период существования Верхоянской метеорологической станции наблюдателями в основном были политические ссыльные. Среди них были В. И. Мельников, М. С. Абрамович, С. А. Басов, И. Ф. Иваницкий, К. Ф. Петкевич и др. [* Казарян П. Л. Метеорологические наблюдения политических ссыльных Верхоянского округа в 1868-1904 гг. // Тезисы докладов V республиканской конференции молодых ученых и специалистов. – Якутск, 1984, - Ч. 1. - С. 20; Геофизические проблемы Якутии. – Вып. 2. – Л., 1928. – С. 37-41.]

[С. 105.]

Именной указатель

Абрамович М.С. 69, 95, 105

[C. 190.]

...Из политических ссыльных на Верхоянской метеорологической станции вели наблюдения также В. И. Мельников, М. С. Абрамович, С. А. Басов, И. Ф. Иваницкий, К. Ф. Петкевич и др. [* Казарян П. Л. Метеорологические наблюдения политических ссыльных Верхоянского округа в 1868-1904 гг. // Тезисы докладов V респуб. конф. молодых ученых и специалистов. - Ч. 1. - Якутск, 1984, - С. 20.]

[С. 24.]

АБРАМОВІЧ Марыян Станіслаў [25. 3. 1871, Цвер, Расія — 7. 1. 1925, Варшава], рэвалюцыянер-народнік, публіцыст, дзеяч культуры Беларусі і Польшчы. Вучыўся ў Маскве — спачатку ў гімназіі, потым на матэматычным ф-це Маскоўскага ун-та, дзе ўзначальваў гурток сацыялістычнага кірунку. Захоплены ідэямі народнікаў, вывучаў на Навагрудчыне бел. мову. Быў вельмі актыўны ва ўсталяванні сувязей з паліт. эміграцыяй, дзеля гэтага неаднаразова выязджаў за мяжу. 9. 3. 1890 арыштаваны за ўдзел у студэнцкіх выступленнях і зняволены ў маскоўскай турме “Бутырка”. У турме ўдзельнічаў у заснаванні бел. гуртка моладзі. У Тыльзіце (ва Усх. Прусіі) выдаваў агітацыйную літаратуру, а потым перапраўляў яе ў Расію. Там у 1892 пад назваю “Дзядзька Антон” выдаў бел. пераклад польскай публіцыстычнай брашуры “Бацька Шыман”. У тым жа годзе за распаўсюджанне пракламацый арыштаваны царскай паліцыяй у Варшаве. Два гады пад следствам адбыў у Варшаўскай цытадэлі, а затым быў асуджаны на 3 гады зняволення ў пецярбургскай турме “Кресты” і 6 гадоў пасялення ў Сібіры. У 1894 быў адным з трох вязняў, якія адмовіліся прысягаць новаму імператару Мікалаю II. У час ссылкі ў Верхаянску вёў метэаралагічныя даследаванні, што дазволіла яму вярнуцца ў Еўропу пры дапамозе Расійскай АН. Пасля вяртання са ссылкі кіраваў у Пецярбургу рабочай кнігарняй “Праца”. З 1908 жыў у Варшаве. Арыштоўваўся за ўдзел у арганізацыі Народнага ун-та. Пасля аднаўлення незалежнасці Польшчы ў 1918 займаўся архіўнай і бібліятэчнай справамі. Меў вялікую ўласную бібліятэку (каля 8 тыс. тамоў), дзе захоўваліся рэдкія бел. выданні.

Літ.: Czarnocki N. Przyczynki do historii PPS // Księga pamiątkowa PPS. Warszawa, 1923; Turonek J. Wokół genezy Dziadźki Antona // Slavia orientalis. 1983, № 3; Durko J. Abramowicz Marian Stanisław // Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego. Warszawa, 1985; Скалабан В. Працяг гісторыі з “Дзядзькам Антонам” // Полымя. 1988, № 2; ЭРБ, т. 1; МАБ.

/Леанід Маракоў. Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі 1794-1991. Энцыклапедычны даведнік у 3 тамах. Т. 1. Мінск. 2003. С. 53-54./

ЧАРНОЦКІ Напалеон Казіміравіч (13. 7. 1866, в. Нача Ляхавіцкага р-на Брэсцкай вобл. — 14. 2. 1937), бел. публіцыст, перакладчык. Скончыў Слуцкую гімназію (1887), Маскоўскі ун-т (1894). У Слуцкай гімназіі ўваходзіў у тайны гурток самаадукацыі, у Маскве — у тайныя студэнцкія гурткі сацыяліст. накіраванасці. За ўдзел у хваляваннях 1890 выключаны з ун-та і сасланы ў маёнтак бацькі пад нагляд паліцыі. Працаваў урачом. У 1904-05 мабілізаваны на Маньчжурскі фронт. У 1908-12 у эміграцыі ў Канадзе. З 1918 у Варшаве, пасля ў Вільні. У 1922 уступіў у Польскую сацыяліст. партыю. 3 1928 працаваў лекарам на Валыні, з 1931 у г. Ліда Гродзенскай вобл. З 1936 жыў у в. Вял. Лябёдка Шчучынскага р-на Гродзенскай вобл. Першая літ. праца — удзел у перакладзе і выданні на гектографе 1-га варыянта рэв. брашуры “Дзядзька Антон” (1885, не выяўлена); браў удзел у выданні 2-га варыянта (1892; з М. Абрамовічам). Пераклаў на польскую мову апавяданне У. Караленкі “У дрэннай кампаніі” (каля 1887, не выяўлена, захаваліся 2 лісты Ч. да пісьменніка), на бел. мову п’есы “Сватанне” А.Чэхава і “Пашыліся ў дурні” М. Крапіўніцкага (1910). У арт. “Да пытання пра беларускую народную школу” (1908) выступіў у абарону бел. мовы, з прыязнасцю пісаў пра творчасць Я. Коласа, паказаў добрае веданне бел. фальклору. Аўтар брашуры “Як будзе з зямлёю?” (1907), успамінаў пра рэв. рух, Абрамовіча, публіцыстычных арт. у “Нашай ніве” і “Вольнай Беларусі”.

Тв. Батлейкі з ваколіц Начы // Народны тэатр. Мн., 1983.

Літ.: Александровіч С. Пуцявіны роднага слова. Мн., 1971; Скалабан В. Працяг гісторыі з “Дзядзькам Антонам” // Полымя. 1988. № 2; Каханоўскі Г. Таямніцы за чортавым мостам // Маладосць. 1992. № 5.

В. У. Скалабан.

[С. 238-239.]

Книга первая

Накануне (1890-1900 гг.)

Глава IX

Знаменательный год. — Стачка петербургских ткачей. — На пути в ссылку. —

Н. Федосеев. — Встречи и споры

...В Москве нас водворили в «Часовой башне» Бутырской тюрьмы [* Бутырская тюрьма (в просторечии — Бутырки) — тюрьма в Москве, сооруженная в конце XVIII — начале XIX в. По периметру была окружена каменной стеной с четырьмя башнями: Часовой, Северной, Полицейской и Пугачевской (в последней хранилась железная клетка, в которой Е. И. Пугачев был доставлен в Москву). В 1868 г. преобразована в Центральную пересыльную тюрьму, в которой формировались этапные партии для отправки в Сибирь. В 1878-1881 гг. было создано специальное пересыльное отделение для политических преступников, помещавшееся в башнях.], где мы застали компанию в несколько десятков пересылаемых в Сибирь «политиков». Первый день мы были оглушены, попав в эту шумную колонию, которая теребила нас во все стороны, стремясь разом выведать все, что ее могло интересовать в рассказах петербуржцев, окруженных ореолом громких событий.

В большей своей части колония «Часовой башни» состояла из поляков, участников варшавского и лодзинского рабочего движения, арестованных еще в 1894 году и после 3 лет заключения пересылавшихся в Сибирь: рабочие — на 3 и 5 лет, интеллигенты — на 8. Последние, в лице Яна Строжецкого и Казимира Петкевича, представляли собой видных деятелей Польской Социалистической партии, рабочие же все без исключения считали себя марксистами-интернационалистами и примыкали к разрушенной в то время польской социал-демократии.

Адвокат Ян Строжецкий, живой, веселый и благородный человек с революционным темпераментом, привлек к себе наши общие симпатии. Казимир Петкевич, старый революционер-профессионал (ему тогда уже было около 35 лет), мастер конспираторского цеха, за свой крайний аскетизм и исключительное самоотвержение прозванный «Факиром», был не менее Строжецкого фанатично предан национал-социалистической программе своей партии, которая в то время переживала апогей могущества и славы. К ним примыкал просидевший уже около 5 лет в тюрьме Мариан Абрамович, на богатырской фигуре которого, однако, это испытание не оставило никаких следов. Его жизнерадостность, добродушие и, вместе с тем, бросавшаяся в глаза железная твердость характера сделали его общим любимцем товарищей, а начальству нашему, перед которым он выступал в роли нашего старосты, внушали глубокое почтение [* Я. Строжецкий умер жертвой своего благородства летом 1918 г. во Франции: он бросился в море, чтобы спасти утопавшего ребенка, и сам погиб. Казимир Петкевич после событий 1905 года вынес полностью в очень тяжелых условиях срок каторги, назначенной ему военным судом. О дальнейшей судьбе его я не знаю. — Прим. авт.] Из рабочих выделялись два варшавянина: молодой слесарь Томаш Петрашек и постарше — озлобленный, ядовитый и пользовавшийся большим влиянием на рабочих кузнец Теофиль Влостовский. Оба были рьяными сторонниками Розы Люксембург [* Люксембург Р. (1870-1919) — из семьи торговца. В социалистическое движение вступила в 1886-1887 гг. Одна из организаторов и руководителей Социал-демократии Королевства Польского (1893 г.), одна из лидеров СДПГ и II Интернационала. Представитель леворадикального течения в международной социал-демократии.].

Как старых друзей, которых нетерпеливо ждал, никогда не видев их прежде, встретил нас Николай Евграфович Федосеев [* Федосеев Н. Е. (1871-1898) — русский революционер, один из первых в России социал-демократов, марксист-теоретик. В 1887 г. исключен из Казанской гимназии за революционную деятельность. С 1888 г. — организатор социал-демократических кружков в Поволжье (в одном из них участвовал В. И. Ленин). В 1889 г. арестован, заключен в «Кресты». В 1892 г. вел революционную пропаганду во Владимире, один из организаторов стачки на фабрике Морозова в с. Никольское. Арестован. После заключения во Владимирской тюрьме в 1893 г. сослан в Сольвычегодск на 3 года, а в 1897 г. в Восточную Сибирь на 5 лет. Покончил жизнь самоубийством в ссылке.]...

[С. 207-208.]

Шестинедельное пребывание в общей камере тесно сблизило между собой нас, петербуржцев. Узы взаимной симпатии связывали меня с Кржижановским, Ванеевым и Старковым уже в течение короткого времени нашей совместной работы; теперь они превратились в узы тесной дружбы, покоившейся на глубокой политической солидарности и общности умственных интересов. К нашему кружку тесно примкнули Федосеев, Абрамович, Строжецкий и Петкевич. Однако, если с последними тремя нас связывала общность революционных настроений и умственных интересов, то теоретический эклектизм, характеризовавший этих «пе-пе-эс» [* То есть членов Польской социалистической партии. — Прим. сост.], плохо гармонировал с нашей марксистской ортодоксальностью...

[С. 210.]

Именной указатель

Абрамович М. — 208, 210

[C. 532.]

...Довольно рано началось выращивание овощей и на северо-востоке Якутии, в более отдаленных и суровых условиях. Например, в 1820 г. Ф. П. Врангель встретил в Зашиверске (67°27' с.ш., 142°39' в.д.) 80-летнего священника Михаила (служил он здесь около 60 лет), у которого поспевали капуста, редька и репа: «Короткое лето посвящает он своему небольшому огороду, в котором при неусыпных трудах и внимании хозяина, поспевают капуста, редька и репа — большая редкость и едва ли не единственный пример в здешнем суровом климате»... Овощи выращивались священником и в селе Майор-Крест (67°38' с.ш., 144°45' в.д.) на Индигирке.

По мнению П. Л. Казаряна [* Казарян П. Л. История Верхоянска. – Якутск: Бичик, 1998. – 208 с.], видимо, в то же время начались первые опыты по овощеводству в Верхоянском улусе. Так, в 1836 г. в Верхоянске (φ = 67°33' с.ш., λ = 133°23' в.д., Н = 136 м) было 6, а в 1837-1841 гг. — 7 огородов для овощей, принадлежавших служащим местной казачьей команды, но до 1852 г. урожаи были очень низкими (НА РС (Я), ф. 24., оп. 1, д 80, л. 108-109, 175-176). Далее об успешном развитии в городе огородничества говорят отчеты верхоянского окружного исправника В. Бубякина областному управлению о посевах и снятом урожае. В 1863 г. огородничеством занимались 11 чиновников, горожан и казачья команда. В 1864 г. численность огородников возросла до 14 человек, не считая казачью команду, существенно увеличился и валовой сбор продукции. Основным овощем была капуста, массовая доля от всего валового сбора которой, например, в период с 1863 по 1898 гг. составляла в среднем 70%, в отдельные годы доходя и до 90%. Причем не было ни одного года, когда бы совсем не было овощей.

В конце 80-х — начале 90-х гг. XIX века в городе огородничество нашло широкое распространение среди ссыльных. Им занимались политические ссыльные: супруги С. И. и А. А. Капгеры, Г. М. и Е. И. Марморштейны, М. В. Морозов, В. Э. Винярский, В. Б. Либин, М. Л. Соломонов, К. Ф. Багряновский, М. С. Абрамович, Б. А. Веселовский, М. И. Бруснев, И. Ф. Иваницкий, М. Н. Лядов и др. [* Казарян П. Л. История Верхоянска. – Якутск: Бичик, 1998. – 208 с.]. Например, в 1898 г. Марианн Абрамович, Михаил Бруснев, Сергей Басов и Иосиф Шиф вырастили 2 пуда капусты, 1 пуд 8 ф. репы, 12 ф. редьки, 10 ф. редиса, 3 ф. моркови, 10 фунтов свеклы, 5 ф. салата и ½ ф. бобов (ЦГА, ф. 12, оп. 1. 18287, лл. 117-119). Следуя их примерам и советам, начала заниматься огородничеством якутка Елена Афанасьевна Другина. Огород её, общей площадью около 70 м², был расположен в 20 шагах от озера Эбей. Капусту для рассады садила около 9 (22) мая, а пересаживала в гряды 21 мая (3 июня). Картофель садила семенами, сначала высевая в ящики, а затем, как и капусту, высаживала в гряды. Поливала каждый день, в жаркие дни по 2 раза. Лук выращивала семенами, причем крупные луковицы получались только на 3-й год, а первые года выходили очень мелкие. Репа вырастала массой до 2-х кг, желтая, сочная, вкусная, капуста давала тугие вилки диаметром до 18-22 см, но морковь и редис получались мелкие, редька бывала до 1 кг. Часть овощей она отдавала соседям в обмен на продукты, но большей частью урожай потреблялся в семье...

[С. 12-13.]

Wstęp

2. Pracownicy AAN

Istotnym czynnikiem w rozwoju AAN był i jest fachowy personel. Od początku 1919 r. prace organizacyjne prowadził Andrzej Wojtkowski, referent Wydziału Archiwów Państwowych (kierowanego przez Józefa Paczkowskiego). Pod koniec 1919 r. kierownictwo Archiwum Wojskowego objął Juliusz Rencki, uprzednio zatrudniony na stanowisku asystenta w Archiwum Głównym Akt Dawnych. Poza tym na pewien czas zatrudniono 11 pracowników kontraktowych i 6 robotników do transportowania i rozładowywania akt. Przy organizowaniu archiwum znaczna role odegrali także „archiwiści objazdowi” Wydziału Archiwów Państwowych: Marian Abramowicz i Stanisław Arnold. Po zakończeniu akcji gromadzenia akt pozostałych po okupantach w archiwum zatrudnionych było już tylko 3 pracowników: J.Rencki - jako kierownik oraz starsza archiwistka Elżbieta Zawitniewiczowa i urzędniczka kontraktowa Maria Tworkowska. W tym okresie w archiwach państwowych wśród pracowników umysłowych wyróżniano dwie kategorie: „urzędników naukowych”, którzy pracowali 6 godzin dziennie w archiwum i byli zobowiązani do pracy naukowej poza godzinami służbowymi oraz urzędników kontraktowych - zobowiązanych do pracy 8-godzinnej. Poza tym w archiwach zatrudniano personel pomocniczy, m.in. woźnych. W połowie 1922 r. dr Rencki przeszedł do Ministerstwa Sprawiedliwości, a opiekę nad Archiwami Wojskowym powierzono kierownikowi referatu w Wydziale Archiwów Państwowych Wincentemu Łopacińskiemu...

[S. 6-7.]

Zespoły i zbiory - informacje o zawartości

1405. Akta Estery Golde i Jana Strożeckiego 1877-1938 (1957-1966)

0,30 mb., inw.kart.26j.

Materiały biograficzne Strożeckich (działaczy PPS-Lewicy): świadectwa szkolne, dyplom, legitymacje, zaświadczenia, wyciągi z akt,1877-1936, sygn. 301/I, t. l, 2. Dziennik i listy Estery Golde do Jana Strożeckiego, 1896-1905, sygn.301/II, t. 1-4. Listy E. Golde. do M. i E. Abramowiczów, Kazimierza Pietkiewicza i St. Palińskiego, notatki, 1897, 1898, sygn. 301/II, t. 5. J. Strożecki: dziennik, listy do Estery Golde, 1896-1905, sygn. 301/II, t. 6-8. J. Strożecki: listy do różnych osób, 1893-1912, sygn. 301/II, t. 9. Listy do Estery Golde od różnych osób, 1897-1908, sygn.301/II, t.10. J. Strożecki: list od różnych osób, 1897-1912, sygn.301/II, t. 11. Listy od i do różnych osób, 1897-1911, sygn. 301/II, t. 12. Wspomnienia J. Strożeckiego o ruchu rewolucyjnym w Polsce, 1887-1891, 1894-1895, sygn. 301/III, t. l. Materiały dotyczące działalności politycznej i publicystycznej J. Strożeckiego: broszury, artykuły, notatki, teksty książek i dokumentów rosyjskich tłumaczone na język polski, 1887-1891, 1905-1918, sygn.301/III, t. 2-9. Wspomnienia o Strożeckich, odpisy dokumentów biograficznych, artykuły, relacja córki, 1918-1938, 1957-1966, sygn. 301/IV, t. 1-3.

[S. 443-444.]

Indeks osób, nazw geograficznych, urzędów, instytucji, szkól, organizacji,

agencji prasowych i redakcji czasopism*

(liczby przy haśle oznaczają numer zespołu, bądź zbioru)

Abramowicz Maria, działaczka socjalistyczna 1405

[S. 601.]

У ПОШУКАХ КАНЦЭПЦЫІ

...Існуюць супярэчлівыя версіі паходжання маладога беларускага нацыянальнага руху, таму варта падрабязна разгледзець акалічнасці яго ўзнікнення. Так, сярод расейскіх праціўнікаў гэтага руху лічылася, што ён паўстаў у выніку польскай інтрыгі, разлічанай на тое, каб раскалоць “адзіны і непадзельны” рускі народ [* Цьвікевіч А. “Западно-руссизм”. Нарысы з гісторыі грамадзкай мысьлі на Беларусі ў XIX і пачатку XX в. Мн., 1929. С. 310-313.], а значыць — нацэлены супраць інтарэсаў расейскай дзяржавы. У сваю чаргу, польскія праціўнікі бачылі ў ім, асабліва ў міжваенны перыяд 20 - 30-х гг., расейскі падкоп, а калі-нікалі — нават нямецкі, які меў на мэце аслабіць польскія пазіцыі ў Беларусі [* Як паведамляе прафесар Юры Тамашэўскі, яшчэ ў 1981 г. яго карэспандэнт трактаваў беларускі народ і беларускую культуру як выдумку на згубу Польшчы і дадаваў: “[...] У Беларускіх абласцях Польшчы квітнела багатая народная культура з уласьцівым ёй моўным дыялектам, таму на яе канве царскія шавіністы стварылі асобную беларускую культуру і беларускі народ у апошнія гады XIX стагодздзя, узяўшы за ўзор свой досвед з Украінай, дзе карэнных польскіх сялян ператваралі ў ворагаў польскасці з асобнай літаратурай” // Rzeczpospolita wielu narodów. Warszawa, 1985. S. 133-134.]. Такім чынам, абодва бакі адмаўляліся прызнаць самастойны характар гэтага руху.

Адвольную трактоўку ўзнікнення БРП пры пільным разглядзе можна знайсці і ў працах беларускіх гісторыкаў і публіцыстаў. Вельмі часта яна залежала ад палітычных, класавых, рэлігійных і нават асабістых сімпатыяў альбо антыпатыяў. Дзейнасць Вацлава Іваноўскага заціралася або ўвогуле ігнаравалася, бо ён паводле свайго паходжання “не пасаваў” на ролю стваральніка радыкальнага нацыянальнага руху. Замоўчвалася нават само існаванне БРП, да чаго ў найбольшай ступені спрычыніўся Антон Луцкевіч.

Закіды расейскіх праціўнікаў гэтага руху гучалі досыць пераканаўча ў святле палітыкі ППС, якая ў канцы XIX ст. імкнулася спалучыць абуджэнне пачуцця нацыянальнай самастойнасці беларусаў, літоўцаў і ўкраінцаў з вызваленчымі памкненнямі польскага народа. Гэтая мэта была сфармуляваная ў праграме ППС, прынятай на арганізацыйным з’ездзе ў Парыжы (лістапад 1892 г.), там прадугледжвалася пашырэнне партыйнай дзейнасці “ў правінцыях, звязаных у мінулым з Польскай Рэччу Паспалітай”, а таксама супрацоўніцтва з літоўскай і ўкраінскай арганізацыямі, якія існавалі на той час, у барацьбе з царызмам [* Materiały do historii PPS i ruchu rewolucyjnego w zaborze rosyjskim od 1893 r. do 1904 r. Rok 1893-1897. Warszawa, 1907. S. 19.]. Гэтыя пастулаты знайшлі далейшае развіццё на III з’ездзе ППС у Вільні (чэрвень 1895 г.), дзе была прынятая наступная рэзалюцыя пра стаўленне да іншых народаў Расейскай імперыі:

“З увагі на тое, што ў склад расейскай дзяржавы ўваходзіць шмат іншых нацыянальнасцяў і што сярод іх абуджаецца супраціў варварскаму прыгнёту, які сілай абставінаў павінен нарастаць;

З увагі на тое, што гэтыя народы, дзякуючы сваёй шматлікасці, з’яўляюцца сілай, якая пры адпаведных умовах будзе вырашаць лёс царызму;

З увагі на тое, што ў інтарэсах польскага рабочага класа, гэтаксама, як і міжнароднага працоўнага руху, знаходзіцца звяржэнне захопніцкага царскага рэжыму, самым пэўным сродкам для гэтага з’яўляецца адлучэнне ад сучаснай расейскай дзяржавы заняволеных царызмам народаў;

Нарэшце, з увагі на тое, што сярод паасобных народаў існуюць зародкі сацыялістычнага руху;

З’езд пастанаўляе, што ППС у сваіх узаемадачыненнях з апазіцыйнымі групамі іншых нацыянальнасцяў павінна клапаціцца пра абуджэнне ў іх сепаратысцкіх настрояў і пастаянна ўказваць на неабходнасць звяржэння царызму шляхам узаемадзеяння нацыяў, якія апынуліся пад яго прыгнётам. З’езд адначасова даручае ЦРК (Цэнтральнаму рабочаму камітэту. — Заўв. перакл.) па меры магчымасці дапамагаць распачатым сацыялістычным рухам сярод гэтых нацыянальнасцяў” [* Тамсама. С. 69.].

Згодна з гэтымі пастановамі польскія незалежніцкія дзеячы ўжо на пачатку 90-х гг. заняліся перавозам выдадзеных за мяжой беларускіх кніжак і іх распаўсюдам на тэрыторыі Расейскай імперыі. Сярод гэтай літаратуры былі кніжкі Ф. Багушэвіча, асабліва — “Дудка беларуская”, якая выйшла ў Кракаве ў 1891 г., а таксама — агітацыйная брашура “Дзядзька Антон, альбо Гутарка аб усім чыста, што баліць, а чаму баліць — не ведаем”, якую выдалі ў Тыльзіце на пачатку 1892 г. члены маскоўскага Польскага кола — Напалеон Чарноцкі і Мар’ян Абрамовіч. Важную ролю ў транспарціроўцы гэтай брашуры з Тыльзіта адыграў сябра Пілсудскага, пазней член ЦРК, Аляксандр Сулькевіч, які з 1890 г. некалькі гадоў працаваў начальнікам мытні на мяжы з Прусіяй і арганізоўваў перавоз нелегальных сацыялістычных выданняў у Расею [* Turonek J. Wokół genezy Dziaźki Antona // Slavia Orientalis. 1983. Nr. 3. S. 267.].

[С. 32-34.]

Спіс імёнаў і псеўданімаў

Абрамовіч, Мар’ян 34

[С. 172.]

Удзел М. Фальскага ў беларускім выдавецкім руху

Ува ўмовах існых да 1905 г. забаронаў і абмежаваньняў царскіх уладаў магчымасьці выданьня беларускіх кніг на тэрыторыі Расейскай імпэрыі былі вельмі невялікія. Таму энтузіясты гэтай справы, як, напрыклад, Францішак Багушэвіч, Аляксандар Ельскі, Напалеон Чарноцкі, Мар’ян Абрамовіч і іншыя, а таксама дзеячы Польскай Сацыялістычнай Партыі выкарыстоўвалі магчымасьці друку за мяжой, найперш у Тыльзыце, Кракаве, Львове і Лёндане.

У 1903 г. нелегальную беларускую выдавецкую дзейнасьць за мяжой (у Кракаве) распачала тройца студэнтаў, у якую ўваходзілі: Мар’ян Фальскі з Політэхнічнага інстытуту ў Варшаве, Вацлаў Іваноўскі з Тэхналягічнага інстытуту ў Пецярбургу і Сьцяпан Багушэўскі зь Ягелонскага ўнівэрсытэту ў Кракаве...

[С. 20.]

Пераклад зроблены паводле: Przegląd Historyczno-Oświatowy. 1982. № 3-4.

[С. 21.]

Узаемадачыненьні ППС зь беларускім рэвалюцыйным рухам у 1902—1906 гадох

...У канцы XIX ст. польскі сацыялістычны рух намагаўся выкарыстаць пачуцьцё нацыянальнай адметнасьці, якое абуджалася ў беларусаў, літоўцаў і ўкраінцаў, для стварэньня супольнай плятформы для вызвольнай барацьбы супраць царызму, мэтай якой мела быць адбудова Рэчы Паспалітай у межах 1771 г. Пра гэта сьведчаць пастановы арганізацыйнага зьезду ППС у Парыжы (лістапад 1892), разгорнутыя на III зьезьдзе ў Вільні (чэрвень 1895), якія прадугледжвалі пашырэньне партыйнай дзейнасьці ў Беларусі, Літве і Ўкраіне, абуджэньне і падтрымку сэпаратысцкіх тэндэнцыяў сярод мясцовых сацыялістычных арганізацыяў, а таксама іх згуртаваньне пад эгідай ППС для барацьбы супраць царызму [* Materiały do historii PPS i ruchu rewolucyjnego w zaborze rosyjskim 1893-1897. Warszawa, 1907. S. 19 i 149.].

Аднак усьлед за гэтымі дэклярацыямі ППС у першае дзесяцігодзьдзе сваqго існаваньня не высоўвала ніякіх ініцыятываў для арганізацыі беларускай партыі ці выданьня агітацыйнай літаратуры на беларускай мове [* Адна зь першых агітацыйных брашураў на беларускай мове “Дзядзька Антон” была выдадзеная на пачатку 1892 г. у Тыльзыце Мар’янам Абрамовічам, які ніколі ня быў чальцом ППС, а сродкі на яе выданьне сабраў Польскі гурток у Маскве, які яднаў сяброў рознай палітычнай арыентацыі.].

Асобныя дзеячы ППС, асабліва Аляксандар Сулькевіч, арганізоўвалі адно нелегальную перавозку ў Беларусь некаторых выданьняў на беларускай мове, друкаваных па-за межамі расейскай дзяржавы (напрыклад, “Дудка Беларуская” і “Смык Беларускі” Ф. Багушэвіча, “Дзядзька Антон” і іншых).

[С. 57.]

Пераклад зроблены паводле: Studia polsko-litewsko-białoruskie. Warszawa. 1988.

[С. 67.]

Вацлаў Іваноўскі і адраджэньне Беларусі

У пошуках канцэпцыі

Пасьля заканчэньня гімназіі маладыя Іваноўскія адзін за адным накіроўваліся ў сталічны Пецярбург. У 1895 г. туды прыбыў Юры, а ў 1899 т — Вацлаў. Абодва яны сталі студэнтамі Тэхналягічнага інстытуту, дзе некалі вучыўся іх бацька. Юры вучыўся на факультэце мэханікі, а Вацлаў — на хімічным. У 1901 г. да іх далучыўся Тадэвуш, які скончыў у Пецярбургу гімназію і паступіў ва ўнівэрсытэт...

У адрозьненьне ад бацькі, які галоўную ўвагу надаваў прафэсійнай кар’еры, маладыя Іваноўскія ў Пецярбургу захапіліся палітычнаіі дзейнасьцю, якая паглынала іх ня менш за вучобу. Усе трое — Юры, Вацлаў і Тадэвуш — знайшлі сабе тут спрыяльныя ўмовы для рэалізацыі свайго нацыянальнага выбару. Гэтак, Юры стаў дзеячом польскага Кола народнай асьветы і Польскай Сацыялістычнай Партыі, між іншым, узяў удзел у вызваленьні Юзафа Пілсудзкага зь Пецярбурскага турэмнага шпіталю [* Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego. T. II. Warszawa, 1987. S. 583.]. Тадэвуш навязаў кантакт зь літоўскімі дзеячамі і, як належала сьвядомаму літоўцу, пачаў вучыць літоўскую мову [* IvanauskasT. Gyvenimas... Р. 16.]. Толькі Вацлаў ня мог далучыцца да беларускай арганізацыі, бо на той час ані ў Пецярбургу, ані дзе-кольвек яшчэ такой арганізацыі пакуль не існавала [* У той часу Менску меўся гімназічны гурток пад кіраўніцтвам I. Луцкевіча. — А. С.]. Стварэньне Беларускай Рэвалюцыйнай Партыі (БРП), дзейнасьць якой паклала пачатак разьвіцьцю беларускага нацыянальнага руху, акурат і стала яго заслугай.

...Акалічнасьці ўзьнікненьня і дзейнасьці БРП заслугоўваюць павышанай увагі перадусім з прычыны пазьнейшай супярэчлівай ацэнкі паходжаньня маладога беларускага нацыянальнага руху. Так, расейскія праціўнікі гэтага руху сьцьвярджалі, што ён паўстаў у выніку польскай інтрыгі, разьлічанай на падзяленьне “адзінай і непадзельнай” расейскай нацыі [* Цьвікевіч А. “Западно-руссизм”. Нарысы з гісторыі грамадзкай мысьлі на Беларусі ў XIX і пачатку XX в. Менск, 1929. С. 310-313. — Ю. Т. Гэтая праца А. Цьвікевіча была перавыдадзеная ў 1993 г. у Менску. — А. С.], а значыць — нацэленай супраць інтарэсаў расейскай дзяржавы. У сваю чаргу, яго польскія праціўнікі бачылі ў ім, асабліва ў міжваенны пэрыяд, расейскі падкоп, а калі-нікалі і нямецкі, пакліканы аслабіць польскія пазыцыі ў Беларусі [* Як паведамляе прафэсар Ежы Тамашэўскі, яшчэ ў 1981 г. яго карэспандэнт трактаваў беларускую нацыю і беларускую культуру як выдумку на згубу Польшчы і дадаваў: “<...> у Беларусі — як ва ўсіх правінцыях Польшчы — квітнела багатая народная культура з уласьцівай ёй гаворкай, таму на яе аснове царскія шавіністы ў апошнія гады XIX стагодзьдзя стварылі асобную беларускую культуру і беларускую нацыю, узяўшы за ўзор свой досьвед з Украінай, дзе адвечна польскіх сялян ператваралі ў ворагаў польскасьці з асобнай літаратурай”. // Rzeczpospolita wielu narodów. Warszawa, 1985. S. 133-134.]. Такім чынам, абодва бакі адмаўляліся прызнаць аўтэнтычны характар гэтага руху.

Патрэбу пільней прыгледзецца да генэзы БРП дыктуе таксама валюнтарызм беларускіх гісторыкаў і публіцыстаў у выяўленьні пачаткаў нацыянальнага руху. Гэта тлумачылася іх палітычнымі, клясавымі, рэлігійнымі пазыцыямі і нават асабістымі сымпатыямі альбо антыпатыямі. Дзейнасьць Вацлава Іваноўскага заціралася або ўвогуле ігнаравалася, бо ён паводле свайго паходжаньня “не падыходзіў’’ на ролю стваральніка радыкальнага народнага руху. Замоўчвалася нават само існаваньне БРП, да чаго ў найбольшай ступені спрычыніўся Антон Луцкевіч [* На жаль, да гэтага часу ня выяўленая значная частка працы А. Луцкевіча “Да гісторыі Беларускае Рэвалюцыйнае (пасьля Сацыялістычнае) Грамады” (гл.: Луцкевіч А. Да гісторыі беларускага руху: Выбраныя творы. Мінск: Беларускі кнігазбор, 2003). У ёй аўтар адказваў на апалягічныя закіды кс. А. Станкевіча і — ня выключана — выказваўся наконт БРП. Што ж датычыць аўтара гэтае манаграфіі, дык ён далей сам піша, што “БРП пе была партыяй у поўным сэнсе гэтага слова” і што “вясною 1903 г. Іван Луцкевіч распачаў стварэньне БРГ”. — А. С.].

Закіды расейскіх праціўнікаў гэтага руху гучалі досыць пераканаўча ў сьвятле палітыкі ППС, якая ў канцы XIX ст. імкнулася спалучыць узьнікаючае сярод беларусаў, літоўцаў і ўкраінцаў пачуцьцё нацыянальнай адметнасьці з вызваленчымі імкненьнямі польскай нацыі. Гэтая мэта была сфармуляваная ў праграме ППС, прынятай на арганізацыйным зьезьдзе ў Парыжы (лістапад 1892 г.), якая прадугледжвала пашырэньне партыйнай дзейнасьці “ў правінцыях, зьвязаных даўней з Рэччу Паспалітай Польскай”, а таксама — супрацоўніцтва зь існымі тады літоўскай і ўкраінскай сацыялістычнымі арганізацыямі ў барацьбе з царызмам [* Materiały do historii PPS i ruchu rewolucyjnego w zaborze rosyjskim od 1893 r. do 1904 r. Rok 1893-1897. Warszawa, 1907. S. 19.]. Гэтыя пастуляты знайшлі далейшае разьвіцьцё на III зьезьдзе ППС у Вільні (чэрвень 1895 г.)...

Згодна з гэтымі ўстаноўкамі, польскія незалежніцкія дзеячы ўжо на пачатку 1890-х гг. заняліся перавозам выдадзеных за мяжой беларускіх кніжак і іх распаўсюдам на тэрыторыі Расейскай імпэрыі. Сярод гэтай літаратуры былі кніжкі Ф. Багушэвіча, асабліва — “Дудка беларуская”, якая выйшла ў Кракаве ў 1891 г., а таксама — агітацыйная брашура “Длядзька Антон, альбо гутарка аб усім чыста, што баліць, а чаму баліць — не ведаем”, якую выдалі ў Тыльзыце на пачатку 1892 г. сябры маскоўскага Польскага кола — Напалеон Чарноцкі і Мар’ян Абрамовіч. Важную ролю ў перавозе гэтай брашуры з Тыльзыту адыграў сябра Пілсудзкага, пазьней чалец ЦРК, Аляксандар Сулькевіч, які з 1890 г. некалькі гадоў працаваў у мытні на мяжы з Прусіяй і арганізоўваў перавоз нелегальных сацыялістычных выданьняў у Расею [* Вакол абставінаў публікацыі “Дзядзькі Антона”. (С. 22-30 у гэтым выд. —Рэд.)]...

[С. 155-157.]

Пераклад зроблены паводле: Turonek Jerzy. Wacław Iwanowski i odrodzenie Białorusi. Warszawska Oficyna Wydawnicza “Gryf”, Instytut Historii PAN, 1992.

[С. 256.]