ЎЎЎ 8. Мартося Ксёнжка. Кніжнік Марыян Абрамовіч з Верхаянску. Ч. 8. Койданава. "Кальвіна". 2023.

 

    Jan Sobczak

                            KONTAKTY LENINA Z POLAKAMI — PRÓBA PERIODYŻACJI

    ...Pierwszy, źródłowo udokumentowany okres kontaktów Lenina z Polakami obejmuje lata 1897-1900, tzn. okres zesłania. Tutaj oczywiście chodzi nie tylko o znany przykład przyjaźni Lenina z robotnikiem polskim Janem Promińskim i jego rodziną. Bardzo często zapomina się, że Lenin w tym czasie prowadził bogatą korespondencję z innymi zesłańcami syberyjskimi — b. działaczami Petersburskiego Związku Walki o Wyzwolenie Klasy Robotniczej, powiązanymi wieloma więziami z odbywającymi w tych samych miejscach zesłanie polityczne działaczami SDKP — Bronisławem Wesołowskim, Teofilem Włostowskim, Tomaszem Pietraszkiem, Antonim Czekalskim, Aleksandrem Kowalewskim — oraz działaczami PPS — Janem Strożeckim, Kazimierzem Pietkiewiczem, Marianem Abramowiczem, Leonem Falskim, i musiał otrzymać informacje o prowadzanych rozmowach...

    [S. 164.]

 

 

    Генадзь Каханоўскі

                                                               ЛЬВОЎСКАЕ РЭХА

                                                          1. Першы львоўскі сувенір

    Маё першае знаёмства з Львовам пачалося ля фургона з квасам. Слухаю меладычную ўкраінскую мову... Каля мяне спрачаюцца два маладыя футбольныя аматары “Карпатаў”. Гадаюць пра заўтрашні рахунак матчу з дынамаўцамі Мінска. На афішы, якая заклікае наведаць стадыён, нехта алоўкам вывеў вялікія лічбы 2 : 0 на карысць львоўцаў. Каб апытаць дарогу да мясцовага гістарычнага музея, цікаўлюся на пачатку, дзе іхні стадыён.

    — А вы прыезджы?

    — З Беларусі.

    — З Беларусі?! Мы ў вас выйграем... Трапіць на наш стадыён лёгка, — з ахвотай тлумачыў белабрысы. — Гэта ж заўтра ўвесь Львоў пойдзе туды. Куды людзі, туды і вы.

    — А значкі нашы бачылі? — дадаў чарнявы.

    — Не.

    — О! — выхапіў са свайго штрыфля сіне-зялёны круглы значок, па абадочку якога выпісана “Карпати—Динамо Мн” і велікадушна ўручыў мне. Першы львоўскі сувенір. Першая ўкраінская шчырасць. Наперабой расказалі, як даехаць на плошчу Рынак, дзе і ёсць той дзяржаўны гістарычны музей. Я ж змог толькі падараваць значкі «Мінск» і «Хатынь».

    Сувеніраў у Львове процьма. Больш за два дзесяткі бачыў я толькі па гісторыі Львова. Некалькі штук з датай 1256 — першым упамінаннем у летапісах. Шмат значкоў у гонар выдатных дзеячоў навукі, культуры, літаратуры. Сярод іх значок у гонар Аляксандра Гаўрылюка. Гэта ж пабрацім нашага Валянціна Таўлая. А ў нас значка з партрэтам нашага паэта-трыбуна няма. Не чуў я і пра вуліцу Таўлая. А вось па вуліцы Гаўрылюка ў Львове я хадзіў. А колькі кніжак пра адзін толькі Львоў! Тут выходзяць тры абласныя газеты, часопіс. Ёсць тут выдавецтва “Камяняр”. Хадзіў па вуліцах Івана Франка, Васіля Стафаніка, Лесі Украінкі, Міхайлы Драгаманава, Яраслава Галана...

    [C. 214.]

                                                    8. Арыштавалі “Старую прысказку”

    Трэба ж так здарыцца, што знаходка гэтая трапілася мне перад самым ад’ездам са Львова.

    Перада мною ляжала судовая справа, на вокладцы якой было напісана: “Галіцкае намесніцтва. м. Львоў. Прэзідыя» [* ЦДГА УССР у г. Львове, ф. 146, в. 7, адз. зах. 4396, на 38 старонках.].

    Далей чытаем: “Данясенне Львоўскай дырэкцыі паліцыі аб канфіскацыі брашуры на беларускай мове «Старая прысказка», якая заклікае рускіх падданых да сацыяльнага перавароту... З прылажэннем канфіскаваных 2-х экземпляраў...» [* Там жа, стар. 2.].

    Данос пазначаны пад № 184 ад 25 лютага 1887 года, а назаўтра ж заведзена судовая справа, якая скончылася праз адзін дзень — 28 лютага 1887 года. У даносе Мачуноўскага сказана, што ўзяты ў друкарні два экземпляры. Цікавая і такая акалічнасць: данос львоўскай паліцыі пісаны на польскай мове, рашэнне аўстрыйскага суда — на нямецкай, а “віноўнік” — на беларускай. Почырк нямецкага тэксту вельмі нечытальны, але ясна, што брашура была засуджана. Ды хіба магло быць інакш, калі змест брашуры выразна рэвалюцыйна-дэмакратычны.

    Кніжачка напісана лацінкай — “Staraja Pryzkazka”. Выдадзена накладам Клямента Гучкоўскага. Львів (горад названы па-ўкраінску. — Г. К.), 1887 год. Выпушчана ў «Друкарні польскай», якая была на вуліцы Ягелонскай, 16. Усе гэтыя даты наводзяць на думку, што брашура друкавалася ў самым пачатку 1887 года, бо 25 лютага яна не была яшчэ збрашуравана. У канцы брашуры лісткі пераблытаны. Нават чатыры лішнія лісткі львоўскія ўлады падшылі, але... столькі ж лісткоў і не хапае. Жарты сказаць, але і тут на паліцыю нібы падзейнічаў закон Архімеда: колькі дадалося, столькі і аднялося. Усяго ж уцалела 24 старонкі тэксту.

    Пачатак падсуднага твора вельмі знаёмы яшчэ са школьнага падручніка.

                                                                 Загляне сонца

                                                                 I ў наша ваконца.

    Менш знаёмы тэкст, але дасведчаныя літаратуразнаўцы адразу ж пазнаюць у ім вядомы публіцыстычны твор.

    “На самым канцы нашага сяла, аж пад лесам, стаіць, пакасіўшыся, старусенькая хатка; лёгка даведацца чыя яна, спытай толькі каго хочаш, а кожны табе гэта скажа, бо ўкруг усе ведаюць, што там жыве дзядзька Антон...” Так, гэта на пяць гадоў больш ранні варыянт “Дзядзькі Антона, або Гутаркі аб усім чыста, што баліць, а чаму баліць — не ведаем” — нелегальнай агітацыйнай брашуры. Я ўжо згадваў, што з нейкай дзіўнай прычыны ў брашуры апынуліся чатыры лішнія лісткі паўторнага тэксту, але столькі ж не хапае арыгінальнага. Падаём канцоўку той часткі твора, лёс да якой быў больш літасцівы, якая хоць і ў архіве, але дажыла да нашых дзён.

    “— Ну, дзядзька, — кажу я, — гэтыя страшныя падаткі плацім, а колькі б было гэтых грошай, каб іх на свае вочы ўвідзець.

    — А паслухайце, колькі, я гэта з умыслу акурат учорака ў хаце парахаваў. Няхай бы ўсе гэтыя рублі былі сярэбраныя, мусіць вы іх відзелі, хоць то цяперака так рэдка можна з імі спаткацца.

    — Але, відзелі ў Янкеля, — кажам.

    — От добра, няхай гэтыя ўсе 2700 мільёнаў будуць у сярэбраных рублях, як вы думаеце, сколькі гэта будзе важыць? У мяне ў адной ксёнжцы напісана, што 1000 рублёў серабра важыць пуд і 11 фунтаў; я сабе і парахаваў, колькі ўсе грошы будуць важыць, і ў мяне так выйшла...” [* ЦДГА УССР у г. Львове, ф. 146, в. 7, адз. зах. 4396, стар. 24.]. Для параўнання падаю адпаведны ўрывак з Тыльзіцкага выдання “Дзядзька Антон”.

    “— Ну, дзядзька, — кажу я, — мы гэтыя страшныя падаткі плацім, а колькі б так было гэтых грошай, каб іх на свае вочы пабачыць?

    — А паслухайце, колькі! Я гэта з умыслу акурат учора ў хаце парахаваў. Няхай бы ўсе гэтыя рублі былі сярэбраныя, мусіць вы іх відзелі, хоць цяперака так рэдка можна з імі спаткацца.

    — Але, відзелі ў Янкеля, — кажам.

    — От, добра, няхай гэтыя ўсе 5000 мільёнаў будуць у сярэбраных рублях. Як вы думаеце, колькі гэта будзе важыць? У мяне ў адной ксёнжцы напісана, што 1000 рублёў серабра важыць пуд і 11 фунтаў; я сабе і парахаваў, колькі ўсе грошы будуць важыць, і ў мяне выйшла так многа, што і падумаць страшна: шэсць мільёнаў трыста семдзесят тысяч пудоў серабра (6370000)! А каб пакласці гэтыя грошы ў вагоны на чыгунку, 500 пудоў у кожны вагон, то на гэта трэба было б 12 750 вагонаў. А каб гэтыя вагоны паставіў у рад на рэйках, то бы яны занялі месца 80 вёрст, праве 12 міль! Ну, што ж! Зразумелі вы цяпер, які гэта доўг, за каторы мы плацім цяпер працэнт?” [* “Беларуская літаратура XIX стагоддзя”. Хрэстаматыя. Склалі С. X. Александровіч, А. А. Лойка, В. П. Рагойша. “Вышэйшая школа”. Мінск, 1971, стар. 216.].

    А вось аналогія з лонданскага выдання.

    “...— А божа ж-мой, божа! — о то ж мы і не думалі, што на нас ляжаць такія даўгі і што мы за іх плацім да плацім, — кажа адзін гаспадар. — А многа было бы гэтых грошы, каб іх — на той прыклад, на свае вочы павідаць?

    — Я ўжо сабе гэта вырахаваў, — кажа Сымон. — Каб злажыць усе гэтыя грошы — 4000 мільёнаў — сярэбранымі рублямі, то важылі бы яны 5 мільёнаў пудоў. Каб пакласць гэтыя грошы ў вагоны на жалезную дарогу, па 500 пудоў у кажны, то трэба больш як 10000 вагонаў, а каб гэтыя вагоны паставіць радком, адзін за другім на жалезнай дарозе, то бы яны цягнуліся не менш як 50 вёрст уздоўж. Ну, што ж, людзі, разумееце вы цяпер, які ён, казённы доўг, што мы за яго плаціць мусім?” [* “Беларускія пісьменнікі другой паловы XIX стагоддзя”. Мінск, 1956, стар. 311.].

    Прыведзеныя намі ўрыўкі трох варыянтаў паказваюць падабенствы і разыходжанні. Звярніце ўвагу на вялікае падабенства львоўскага (1887 г.) і тыльзіцкага (1892 г.) варыянтаў і значнае разыходжанне і адрозненне ў лонданскага (1903 г.). З першых двух стылістыка тыльзіцкага варыянту больш уніфікаваная пад сучасную літаратурную мову. Кідаецца ў вочы істотнае разыходжанне ў лічбах палітэканоміі дзядзькі Антона. У львоўскім варыянце падаецца лічба 2700 мільёнаў рублёў серабра, у тыльзіцкім —5000 мільёнаў, а ў лонданскім — 4000 мільёнаў. Ды ці толькі гэта лічба змянілася?

    У львоўскім варыянце: “...цэлае жыццё штогод будзем з каждай сям’і, праве, 15 рублёў (падкрэслена мною. — Г. К.) за царскія даўгі сваім крывавым потам працэнт плаціць” [* ЦДГА УССР у г. Львове, ф. 146, в. 7. адз. зах. 4396, стар. 24.].

    У тыльзіцкім: “...цэлае жыццё штогод будзем з кожнай сям’і 20 рублёў за царскія даўгі сваім крывавым потам працэнт плаціць” [* “Беларуская літаратура XIX стагоддзя”, стар. 216.].

    У лонданскім: “...усё жыццё будзем даўжнікамі і мусім з кажнай хаты з 15 рублёў даваць, каб толькі працэнты за казённыя даўгі як-кольвек заплаціць” [* “Беларускія пісьменнікі другой паловы XIX стагоддзя», стар. 310-311.].

    Так мяняліся лічбы, хоць і не ўсюды, не ва ўсіх месцах твора. Магчыма, што гэтыя папраўкі ўносіла само жыццё царскай Расіі.

    Тэкстуальна ж гэта — усё той жа звычны нам “Дзядзька Антон”. Але чаму “Дзядзька Антон”? Першая брашура называецца “Старая прысказка” (1887 год), другая — “Дзядзька Антон, або Гутарка аб усім чыста, што баліць, а чаму баліць — не ведаем” (1892 год), і трэцяя — “Гутарка аб тым, куды мужыцкія грошы ідуць” (1903 год). Як жа цяпер гэты твор называць? Прычым тыльзіцкі варыянт можна назваць перавыданнем з папраўкамі. А вось лонданскі —перапрацоўкай. Мы ўжо цяпер ведаем, як ён адрозніваецца ад сваіх папярэднікаў. Калі прыкінуць памер тэксту, то лонданскі куды меншы. У першых дзвюх брашурах галоўны герой носіць адно і тое ж імя — дзядзька Антон, а ў апошнім Сымон, без знаёмага дадатку “дзядзька”.

    Астаецца вытлумачыць, чаму ж у Львове выйшаў першы варыянт “Старой прысказкі”? Дакладна на гэта дадуць адказ далейшыя даследаванні, а пакуль можна толькі здагадвацца. Па-першае, выдавец меркаваў, што тамтэйшым чыноўнікам — паборнікам венскай законнасці — будзе не да беларускага твора, па-другое, твор і не быў супроць аўстрыйскіх улад (Львоў тады не ўваходзіў у склад Расіі), па-трэцяе, Львоў не так далёка ад Беларусі, і, да таго ж, пераправа цераз граніцу не выклікала асаблівых перашкод. Дарэчы, першымі чытачамі бунтарскай брашуры маглі быць студэнты-беларусы Дублянскай агранамічнай школы, што была паблізу ад Львова. І ўсё ж ледзь толькі нарадзіўся бесцэнзурны агітацыйны твор на беларускай мове, адразу ж мясцовая польская паліцыя арыштавала яго і накіравала “Старую прысказку” з друкарні ў прэзідыю Галіцкага намесніцтва. Так маладая беларуская публіцыстыка апынулася на лаве падсудных. Кнігу ад чытача адгарадзілі казённыя краты.

    Надзвычай важным аргументам выхаду вострасацыяльнага твора было садзеянне і гарачая прыхільнасць украінскіх сяброў-адраджэнцаў. М. М. Драгаманаў яшчэ ў 1878 годзе выказаў думку пра неабходнасць выдання прапагандысцкай літаратуры на беларускай, літоўскай, латышскай і яўрэйскай мовах [* С. X. Александровіч. Пуцявіны роднага слова. Выдавецтва БДУ імя Леніна. Мінск. 1971, стар. 74.]. Але нават іх шчырыя сімпатыі, сардэчнасць і вялікія надзеі разбіліся аб чэрствыя душы дырэкцыі паліцыі.

    Цяпер давайце падумаем, хто ж мог быць аўтарам перакладу? Пра гэта шмат гаварылася і пісалася. Сцяпан Александровіч правільна пісаў, што Адам Гурыновіч не мог быць аўтарам. На дзень выхаду львоўскай брашуры паэту толькі што споўнілася 18 гадоў. Малавата, калі ўлічыць, што твор пісаўся куды раней, ды ўжо даказана, што гэта пераклад з польскай мовы агітацыйнай брашуры “Бацькі Шымана”. А перакладчык хто? Сцяпан Александровіч дапускае [* Там жа, стар. 79.], што ім мог быць Мар’ян Абрамовіч. На дзень арышту “Старой прысказкі” выдаўцу “Дзядзькі Антона” не было і 16 гадоў [* БелСЭ, т. 1, стар. 35.]. Малавата нават для перакладчыка. А трэба ж памятаць, што твор не проста перакладаўся, а і прыстасоўваўся да мясцовых гістарычных умоў.

    На вокладцы мы бачым зусім новае імя.

    Перад намі паўстае новая фігура — Клямент Гучкоўскі, які ў “Польскай друкарні” асмеліўся выдаць беларускую брашуру вострасацыяльнага зместу. А ці не ён і пераклаў яе на беларускую мову? Асоба загадкавая, і пакуль яшчэ цяжка што пэўнае сказаць. А варта ім зацікавіцца, калі ён у такую рань развіцця беларускага адраджэнцкага руху зрабіў высакародны ўчынак.

    Гэтая знаходка павінна зацікавіць літаратуразнаўцаў, гісторыкаў-публіцыстаў і эканамістаў, а магчыма і лінгвістаў.

                                                                       9. Бібліёграф

    Перад ад’ездам з Львова я заглянуў да бібліёграфа універсітэцкай бібліятэкі Хведара Піліпавіча Максіменкі. Сумленны бібліятэчны працаўнік, які прысвяціў кнізе ўсё сваё жыццё. Ён намеснік дырэктара бібліятэкі. Выявілася, што Максіменка добра знаёмы з нашымі лепшымі беларускімі бібліёграфамі — Бібілай, Ватацы, Сакольчык. Разам з ім мы і заняліся пошукамі слядоў Клямента Гучкоўскага. Спяшаліся, бо мне хутка трэба было ісці на цягнік. А спешка не лепшы памочнік у пошуках. Хведар Піліпавіч шкадуе, што ні з чым я выходжу ад яго. Запісаў мой адрас, чым я цікаўлюся. Параіў, што яшчэ мне паглядзець.

    Зойдзем да нашага супрацоўніка, які піша работу па львоўскай цэнзуры. Яму якраз будзе цікава, — рупіўся Хведар Піліпавіч.

    Падымаюся па вінтавой лесвіцы на трэці паверх.

    — З бесцэнзурнай літаратурай, — расказвае новы знаёмы, — у Львове рабілі так. Канфіскоўвала паліцыя, пісала адносіну і пачынала судовую справу. Суд разглядаў яе, і калі прымаў рашэнне аб арышце кнігі, то абавязкова пра гэта ішла аб’ява ў “Gazetu Lwowsku” на польскай мове. Глядзіце гэтую газету за 1887 год, першае паўгоддзе, — параіў ён мне.

    Наперабой з Максіменкам дзякуем бібліёграфу і спяшаемся ў навуковую залу. Максіменка тэрмінова запаўняе квіткі заказу газеты. І сам ідзе ў фонда-сховішча, каб як хутчэй знайсці адказ.

    Літаральна праз дзве-тры мінуты са сховішча выходзіць жанчына і запрашае мяне ўзяць “Gazetu Lwowsku”: паўгадавая падшыўка гэтай польскай газеты важыць больш чым паўпуда. Кожны нумар — 10 старонак. Аб’явы, аб’явы, аб’явы... Судовыя і не судовыя, а першых усё ж больш — цэлыя палосы. У гэтай стракатасці аб’яў знайсці даведку пра “Старую прысказку” не так ужо і лёгка. А паколькі мой час кончыўся, я паспяшаўся на цягнік. Так і не знайшлі мы пакуль што пра Клямента Гучкоўскага.

    І ўсё ж я вяртаўся дадому ўзрадаваны новымі знаходкамі і ўражаны ветлівымі людзьмі, якімі так шчодра надзелены цудоўны горад Львоў.

    [C. 222-225.]

 

 

                                                                      Раздзел першы

               БЕЛАРУСКАЯ ЛІТАРАТУРА І ДРУК ДРУГОЙ ПАЛОВЫ XIX СТАГОДДЗЯ

    ...Адносна гісторыі з’яўлення “Дзядзькі Антона” [* Больш падрабязна гл. артыкул: С. Александровіч. Гісторыя з дзядзькам Антонам. “Літаратура і мастацтва”, 4 жніўня 1961 года.], яго зместу і пытання аўтарства ў беларускай літаратуры напісана шмат. Правільна звязаўшы гісторыю з’яўлення беларускай кнігі з вядомым рускім публіцыстычным творам В. Е. Варзара “Хитрая механика”, які ў 70 - 80-я гады быў асабліва папулярным і многа разоў перавыдаваўся ў вольных друкарнях Расіі і за мяжою, беларускія даследчыкі (І. М. Лушчыцкі, М. Р. Ларчанка, С. І. Майхровіч) спыніліся на паўдарозе і пачалі рабіць такія вывады: “...Нават самы сціслы параўнальна-тэксталагічны аналіз пераканаўча даводзіць, што беларускі варыянт значна адрозніваецца ад “Хітрай механікі” і з’яўляецца творам арыгінальнай, самастойнай думкі» [* С. Майхровіч. Нарысы беларускай літаратуры XIX стагоддзя. Мінск, 1957, стар. 405-406.].

    Што датычыць пытання аўтарства “Дзядзькі Антона”, дык сучасныя беларускія даследчыкі ўслед за Я. Карскім [* Е. Ф. Карский. Белорусы, т. 3, ч. 3, стар. 77.] з агаворкамі ці без агаворак лічаць, што гэтая гутарка належыць пяру беларускага паэта Адама Гурыновіча. І. Лушчыцкі выказвае такое сцверджанне: “Вывучэнне творчасці паэта-рэвалюцыянера прывяло нас да цвёрдага пераканання, што сааўтарам і выдаўцом «Дзядзькі Антона» быў іменна Адам Гурыновіч” [* І. М. Лушчыцкі. Нарысы па гісторыі грамадска-палітычнай думкі, стар. 339.]. Калі І. Лушчыцкі лічыў А. Гурыновіча толькі сааўтарам гутаркі, дык С. Майхровіч ішоў яшчэ далей у сваіх дапушчэннях і домыслах: “Ананімным аўтарам і выдаўцом «Дзядзькі Антона» ў падпольнай друкарні з’яўляецца сам паэт» [* С. Майхровіч. Нарысы беларускай літаратуры XIX стагоддзя, стар. 405.].

    На самай справе “Дзядзька Антон” — гэта пераклад Марыянам Абрамовічам польскай агітацыйнай брашуры “Бацька Шыман” (“Ojciec Szymon”) са зменамі і дапасаваннем да мясцовых умоў [* Існавала і гектаграфаванае выданне “Бацькі Шымана” на рускай мове. У сакавіку 1886 года быў прыцягнуты да адказнасці пісар Пукаўскай воласці Ігуменскага павета Ігнат Ластоўскі за тое, што ён чытаў брашуру “Дядя Шимон”. Ластоўскаму даў пачытаць забароненае выданне слуцкі гімназіст Іван Андрусевіч, які чытаў гэтую кнігу сялянам вёскі Пукава Давыдоўскаму і братам Захарыкам. Быў зроблены вобыск у некаторых вучняў Слуцкай гімназіі; рукапісны тэкст “Дяди Шимона” быў знойдзены ў вучня VIII класа Антона Ражава. У паліцэйскіх рапартах брашура характарызуецца як “накіраваная па свайму зместу да падбухторвання вясковага насельніцтва да выступлення супраць існуючага ў Расіі дзяржаўнага ладу” (ЦДГАЛ, ф. 1405, воп. 521, спр. 428).]. У сваю чаргу польскі публіцыстычны твор “Бацька Шыман” — творчая апрацоўка “Хітрай механікі” B. Е. Варзара і нарыса С. Падалінскага “Пра багацтва ды беднасць”. Аўтарам гэтай апрацоўкі некаторыя даследчыкі лічаць Шымана Дыкштэйна (1859-1884) — польскага сацыяліста і вучонага-прыродазнаўца, які пад псеўданімам Ян Млот выдаў кнігу “Хто з чаго жыве?” (“Kto z czego żyje?”), перакладаў на польскую мову творы Ф. Энгельса, Ласаля і Дарвіна.

    На аснове артыкулаў і ўспамінаў пра М. Абрамовіча ў польскім друку можна меркаваць, што ён сам ці пры дапамазе нейкага іншага знаўцы беларускай мовы зрабіў пераклад “Бацькі Шымана” і разам з некаторымі польскімі брашурамі выдаў яго ў Цільзіце [* F. Perl. Dzieje ruchu socjalistycznego w zaborze rosyjskim do powstania PPS. Warszawa. 1958, стар. 67.]. Польскі сацыяліст, чалавек вельмі цікавай біяграфіі Марыян Абрамовіч (1871-1925) нарадзіўся ў Цверы, вучыўся ў гімназіі і універсітэце ў Маскве, некалькі разоў нелегальна пераходзіў граніцу, выдаваў кнігі на польскай мове за мяжою, быў высланы ў Верхаянск. Трэба адзначыць той факт, што выдаўца “Дзядзькі Антона” некаторы час жыў на Навагрудчыне, быў сябрам вядомага этнографа М. Федароўскага, добра ведаў беларускую мову. “Яшчэ будучы студэнтам, вывучаў літоўскую і беларускую мовы, заўсёды падтрымліваў імкненні літоўскіх і беларускіх патрыётаў” [* “Рrzegląd Wileński“, 1925, № 1.], — успамінаў пра яго родны брат Л. Абрамовіч у сувязі са смерцю М. Абрамовіча.

    “Дзядзька Антон” — гэта працяг размовы, якую пачаў C. Падалінскі ў брашуры “Пра багацтва ды беднасць”. Больш таго, Антон (у польскім арыгінале Шыман) — гэта той самы гаваркі і кемлівы Кастусь; нават гісторыя іх жыцця аднолькавая: абодва былі калісьці настаўнікамі, але начальству яны не спадабаліся і засталіся без службы. Антон, так-сама як і Кастусь, чытае сваім слухачам папулярную лекцыю па палітэканоміі. Пачаўшы з тлумачэння, чаму так дорага каштуе гарэлка, ён раскрывае ўсю хітрую механіку сістэмы. падаткаў у капіталістычным свеце, дзе асноўным налогаплацелыпчыкам з’яўляецца црацоўны чалавек. Антон прыводзіць яркія і пераканаўчыя прыклады са штодзённага побыту: “Купец купіў сабе машыну недзе за граніцай; вязе ён яе дамоў, ажно на граніцы стража стаіць і рагаткі пастаўлены; Трэба, кажуць, браце, у казну заплаціць падатку якіх 1000 рублёў. Купец заплаціў; прыдзе тая машына да Вільні, ці дзе там; на ёй сукно ці паркаль выткуць, крамнікі разнясуць той паркаль па вёсках бабам на спадніцы ці што там, і носяць яго людзі і не снілася ім, што яны заплацілі не толькі за той паркаль, і гандляру за фатыгу, а яшчэ і тыя 1000 рублёў, што іх купец аддаў казне на граніцы” [* Беларуская літаратура XIX стагоддзя. Зборнік тэкстаў. Пад рэд. Ю. С. Пшыркова. Мінск, 1950, стар. 55-56.].

    Праўда, у адрозненне ад нарыса “Пра багацтва ды беднасць» у гутарцы «Дзядзька Антон» ахопліваюцца больш шырокія сферы грамадскага жыцця: тут размава ідзе пра аграрнае пытанне, армію, народную асвету, разглядаюцца дзяржаўныя выдаткі на цара і царскую сям’ю. Усё гэта падаецца аргументавана, у форме яснай і зразумелай, пацвярджаецца адпаведнымі лічбамі. Сухія статыстычныя выкладкі мяжуюцца з лірычнымі «адступленнямі» і сардэчнымі зваротамі да чытача: «Зразумейце, братцы, што тыя людзі, што цяпер на шыбеніцах гінуць, гніюць па астрогах царскіх, гэта праўдзівыя святыя; яны нічога не баяцца, аддаюць сваё жыццё, каб толькі як найскарэй для бедных мужыкоў добрую долю даць...” [* Там жа, стар. 67.] Дарэчы тут і ўнутрэная дынаміка, экспрэсіўнае напаўненне сказа: “...Працуем цэлае жыццё, адной гадзінкі не маем адпачынку, ночкі не даспіш, куска хлеба не даеш, а ўсё на што гэта? каб падаткі заплаціць; а для каго, за што?” (падкрэслена мною.— С. А.).

    Праўда, як і ў перакладзе “Пра багацтва ды беднасць”, ёсць у гутарцы “Дзядзька Антон” свае адступленні і змены. Перш за ўсе бацька Шыман стаў дзядзькам Антонам, каморнік Блажэй называецца Вінцэсем-кутнікам, а ў другім месцы — старым Базылём. Адпаведным чынам зменены з улікам таго, што гутарка адрасуецца беларускаму чытачу, геаграфічныя назвы (напрыклад, Варшава і Лодзь — на Вільню). Адстуіпленне ад арыгінала ёсць у тэксце толькі ў адным выпадку, калі здарэнне з жыцця польскага сяляяства з-пад Кельцаў заменена мясцовым прыкладам — расказам пра хваляванне сялян каля Друі. Няма ў польскім арыгінале баявога закліку, якім заканчваецца беларускае выданне: «А цяпер — проціў цара і яго чыноўнікаў пойдзем!» Апрача таго, эпіграф у польскім тэксце “Калі б конь пра сваю сілу ведаў, ні адзін сядок на ім бы не ўседзеў” заменены беларускай прыказкай з глыбокім падтэкстам “Загляне сонца і ў наша аконца”.

    Кнігі “Пра батацтва ды беднасць”, “Дзядзька Антон” (выйшла ў 1903 годзе пад назвай “Гутарка аб тым, куды мужыцкія грошы ідуць”) — вельмі цікавая з’ява, па сапраўднаму не даследаваная і не ацэненая ў нашым літаратуразнаўстве. Справа ў тым, што гэта было ўдалае спалучэнне рэвалюцыйнага зместу з вельмі трапнай формай народнай гутаркі, якая ў беларускай літаратуры мела значныя традыцыі. Складаныя эканамічныя тэорыі, сухія статыстычныя лічбы перадаваліся праз жывое і вобразнае мастацкае слова. Гэтыя падпольныя выдаяні не толькі неслі ў шырокія народныя масы рэвалюцыйныя ідэі, катурхалі думку беларускага селяніна і рабочага, адкрывалі яму вочы на грамадскія з’явы, але яшчэ і абуджалі яго нацыянальную свядомасць. Просты «тутэйшы» чалавек, які сам яшчэ не ўмеў чытаць, але які чуў, як чыталі па-беларуску забароненую літаратуру, не толькі пачынаў іншымі вачыма глядзець на свет, але і на сваю “мужыцкую” мову. Значыцца, родная беларуская мова нічым не горшая, чым іншыя мовы, калі на ёй можна пісаць пра ўсё, асабліва пра тое, што набалела на сэрцы. Значыцца, ёсць такія адукаваныя людзі, што не пагарджаюць “мужыцкай” мовай, а пішуць і друкуюць нават на ёй кніжкі...

    Нелегальная перакладная літаратура сведчыць аб тым, што ў беларускай літаратуры, нягледзячы на ўсе перашкоды і адміністрацыйныя забароны афіцыйных улад, адбываўся працэс фарміравання беларускай прозы. Асаблівае развіццё, як бачна, атрымлівала мастацкая публіцыстыка. У гэтым, трэба думаць, была свая прычына, пэўная свая заканамернасць. У цяжкі і суровы перыяд пасля паўстання 1863 года, у 70 - 80-я гады мінулага стагоддзя, калі беларускае і ўкраінскае слова было пад забаронаю, калі царскае самаўладства імкнулася жандармскім ботам растаптаць усякія праявы свабодалюбівых і тым больш нацыянальных імкненняў, публіцыстыка была найбольш дзейсным сродкам агітацыі. Вольная, непадцэнзурная літаратура не давала пагаснуць у сэрцы народа тым вялікім парыванням, імя якім Свабода, Братэрства і Роўнасць.

    Трэба адзначыць яшчэ адну істотную асаблівасць: перакладны твор станавіўся ў поўным значэнні гэтага слова з’явай айчыннай літаратуры. Пры той незвычайна мізэрнай колькасці друкаванай прадукцыі на беларускай мове трэба было іх максімальна напоўніць мясцовым матэрыялам і адкінуць усё, што не мае непасрэдных адносін да Беларусі. Інакш кажучы, з аднаго боку, трэба было эканоміць месца, а з другога — мець на ўвазе, што беларускі чытач з насцярожанаецю і недаверам прымаў бы кнігу, дзе былі б падзеі і факты, не звязаныя з беларускім народным жыццём. Трэба было зрабіць так, каб беларускі чытач перакладную кнігу прымаў як сваю не толькі па мове, але і па зместу. Таму звычайна рабіўся не проста пераклад, а пераклад — творчая апрацоўка, дзе былі заканамерныя змены і дапасаванні тэксту да мясцовых умоў, апушчаныя і дапісаныя старонкі [* Такім прыёмам карысталіся не толькі беларускія перакладчыкі. У кнізе “Дзядзько Дмитро” (1905), якая з’яўляецца ўкраінскім перакладам “Бацькі Шымана”, таксама зменены польскія імёны і прозвішчы на ўкраінскія, ёсць дапісаныя мясціны, пераклад заканчваецца вершаванымі радкамі:

                                                             И забудеться срамотня,

                                                                   Давняя годына,

                                                             И ожыве добра слава,

                                                                   Слава Украïны.

Гэты прынцып захаваны і ў беларускім перакладзе апавядання У. Гаршына «Сігнал», дзе Сямён Іваноў стаў проста Сёмкам, яго жонка Арына — Таццянай, Васіль Спірыдонаў — Васілём Гушчаю.] “Дзядзькі Антона” доўгі час успрымалі яго як арыгінальны беларускі твор і прыпісвалі Адаму Гурыновічу.

    Увогуле ёсць сёння ўсе падставы гаварыць, што арыгінальнае выдане “Мужыцкай праўды”, перакладныя кнігі “Пра багацтва ды беднасць” і “Дзядзька Антон”, а таксама “Пісьмы пра Беларусь”, “Пасланне да землякоў-беларусаў” і “Гоман”, якія выходзілі на рускай мове, — усё гэта ў аднолькавай ступені праявы народнай душы, яскравае сведчанне таго, што грамадская думка Беларусі была непарыўна звязана з жыццём і нацыянальна-вызваленчай барацьбой беларускага народа. Лепшыя сыны прыгнечанага народа, нягледзячы на ўсе паланізатарскія і русіфікатарскія захадьі, заставаліся верныя радзіме, абуджалі нацыянальную свядомасць, пісалі, перакладалі і выдавалі кнігі на роднай мове. Так паволі, але няўхільна нараджаўся беларускі рух, пра які Максім Багдановіч пісаў: “Глыбока дэмакратычным з’яўляецца... беларускі рух. Створаная ім літаратура не толькі ідзе амаль выключна ў народ, але і ў значнай ступені з’яўляецца прадуктам дзейнасці самога народа ці, дакладней, інтэлігенцыі, якая ўзнікла ў яго глыбінях” [* М. Багдановіч. Збор твораў, т. 2. Мінск, 1968, стар. 208.]. 

     /С. Х. Александровіч.  Пуцявіны роднага слова. Праблемы развіцця беларускай літаратуры і друку другой паловы ХІХ – пачатку ХХ стагоддзя. Мінск. 1971. С. 78-82./

 

 

                   ОРГАНИЗАЦИЯ ВЕРХОЯНСКОЙ МЕТЕОРОЛОГИЧЕСКОЙ СТАНЦИИ

    ...С работой Верхоянской станции в дореволюционный период неразрывно связано имя отважного русского полярного исследователя Эдуарда Васильевича Толля (1858-1902). Он принимал участие в трех экспедициях на север Якутии: 1885-1886 гг., 1892-1894 гг., 1900-1902 гг., а две последние возглавлял. По его просьбе в Верхоянске и Казачьем вели метеорологические наблюдения политические ссыльные: М. И. Абрамович, С. А. Басов и И. Иваницкий. Во время экспедиций Толля Верхоянская метеорологическая станция пополнялась новыми приборами и оборудованием...

    [С. 15.]

    Первыми наблюдателями организованной в 1883 г. Верхоянской метеорологической станции были В. Г. Карбин, затем Колмогоров.

    В период 1885-1918 гг. на станции работали С. Ковалик, Мельников, В. Либин, Г. Марморштейн, Р. А. Протас, М. И. Абрамович, С. А. Басов, И. Иваницкий, К. Ф. Рожковский, А. В. Гулимский, С. К. Дроздов, И. А. Зборовский, Е. Н. Добронравова (первая женщина-наблюдатель станции), Г. П. Охлопков (учитель), Е. Д. Яныгин (учитель)...

    [С. 16.]

 

 

    ABRAMOWICZ Ludwik Karol (5 VII 1879 Moskwa - 9 III 1939 Wilno) redaktor, działacz polit. i biblioteczny, historyk drukarstwa. Studiował w Charkowie i Krakowie, w 1905 osiadł w Wilnie. W 1922 został członkiem Komitetu Tow. Pomocy Naukowej im. E. i E. Wróblewskich, od 1925 jego wiceprezesem; powierzono mu opiekę nad zbiorami zgromadzonymi przez → T. Wróblewskiego, z których powstała w 1926 B-ka Państwowa im. Wróblewskich. Jako redaktor tyg. „Przegląd Wileński” przekazywał B-ce egzemplarze recenzyjne książek i czasopism; przekazał też prywatną b-kę (kilkaset wol., gł. lithuanica i vilnensia z własnym ekslibrisem) oraz rękopisy, dokumenty i wycinki prasowe z okresu I wojny świat. na Litwie a także obrazy, sztychy, litografie, które stały się podstawą (200 obiektów) zorganizowanego (1931) przy B-ce Muzeum Ikonograficznego m. Wilna; A. został jego honorowym kustoszem. Ok. 1933 sporządził indeks autografów. A. został członkiem Tow. Przyjaciół B-ki. Od 1920 pracował nad bibliografią regionalną W. Księstwa Lit., której już nie zdążył ogłosić. W 1925 opublikował w Wilnie pracę pt. Cztery wieki drukarstwa w Wilnie. (1525-1925), która uzyskała liczne recenzje („Przegląd Warszawski” 1925 V 264-265, „Przegląd Wileński” 1926 nr 1 s. 7-8 I. Svjencickyj, „Wiadomości Literackie” 1926 nr 22, „Kwartalnik Historyczny” 1926 s. 473-475 M. Wojciechowska, „Ruch Literacki” 1926 s. 154-155 Z. Mocarski, „Ateneum Wileńskie” 3: 1925/26 s. 430-435 H. Łowmiański). Wydał ją nast. w skrócie pt. Drukarstwo wileńskie, jego dzieje i stan obecny (w: Wilno i Ziemia Wileńska, t. 2, Wilno 1937 s. 109-116).

    Współcześni polscy działacze polityczni. Łódź 1919: Alm. liter. 1926 s. 74-75 (z fotogr.); Kur. wił. 16: 1939 nr 846 s. 6 (H. Romer); Głos nar. 1939 nr 84; H. Drège, S. Rygiel: Biblioteka Państwowa im. Wróblewskich. [W:] Biblioteki wileńskie. Wilno 1932; W. Olszewicz: Bibliografia regionalna. - Zar. Śląskie 12: 1936 s. 75; Rankraščiu rinkiniai. Lietuvos TSR Mokslu Akademija. Centriné B-ka, oprać. W. Abrąmowicz. Vilnius 1963 // Centr. B-ka Lit. Akad. Nauk Wilno: Rpsy: F.7. AF, F.9.BF, F.79.LA (papiery, korespondencja, autografy, materiały bibliogr. i hist.). // Informacje córki, Zofii Abramowiczówny.

    Maria Mołodcówna

        [S. 1-2.]

    ABRAMOWICZ Marian (25 III 1871 Twer - 7 I 1925 Warszawa) działacz socjalisty bibliofil. Studiował na Wydz. Matem. Uniw. w Moskwie. Brał udział w organizacjach o charakterze socjalist. na terenie Rosji i na ziemiach pol. (m. in. jako kolporter ulotek propagandowych, drukował i przemycał „bibułę” przez granicę pruską w 1891). Aresztowany w Warszawie w 1892, spędził 10 lat w więzieniach, w tym 6 w Wierchojańsku na Syberii, gdzie opiekował się i uporządkował miejscową b-kę. W 1906-08 był kierownikiem księgarni „Trud” w Petersburgu, związanej z ruchem lewicowym. Utrzymywał wówczas kontakty z ramienia PPS z rosyjskimi partiami rewolucyjnymi. Następnie osiadł w Warszawie. Po odzyskaniu niepodległości, jako pracownik Wydz. Archiwów Państwowych jeździł do Moskwy i Kijowa w związku z rewindykacją pol. zbiorów bibliot. i archiwalnych. Potem pracował w Wydz. B-tek Państwowych Min. WRiOP. Członek ZBP, był współautorem i członkiem komitetu red. Przepisów katalogowania alfabetycznego w bibliotekach polskich. Projekt (wyd. ZBP, W. 1923), był też jednym z współzał. i od 1922 skarbnikiem Towarzystwa Bibliofilów Polskich. Członek rzeczywisty Tow. B-ki Publicznej w Warszawie, zasilał B-kę cennymi darami. Zgromadził w Warszawie starannie dobrany księgozbiór, liczący ok. 8 tys. wol., gł. z zakresu literatury (zwłaszcza franc.), historii, językoznawstwa, ruchu rewol., nauk społ., słowianoznawstwa, bibliografii i bibliotekoznawstwa, którego znaczna część została po śmierci A. przekazana B-ce Publicznej w Warszawie oraz Muzeum Społecznemu.

    PSB (L. Abramowicz); Robotnik 1925 z 8 I, 11 I, 22 I; K. Pietkiewicz: M. A. 1870-1925. Indywidualność, życie i czyny. - Tamże nr 201-263; N. Czarnocki: Przyczynki do historii PPS. [W:] Księga pamiątkowa PPS. W. 1923 s. 54, 56-57; Exlibris 5: 1924 s. 102; Silva Rerum 1: 1925 s. 50; Chwalewik II 377; Bibliofil pol. 1: 1933 s. 12; J. Stróżecki: Listy do M. A. - Dzieje najnow. 1: 1947 s. 238-270 (z fotogr. po s. 248 i 264). // Arch. Zakł. Hist. Partii: Sygn. 5: Deklaracja Stów. b. Więźniów Politycznych; B-ka Publ. Warszawa, Arch.: Wspomnienia córki, Haliny Kondratowiczowej.

    [S. 2.]

 

 

                                                                    Глава четвертая

                                            РЕВОЛЮЦИОННЫЕ КРУЖКИ В МОСКВЕ

                                           И ПОЛЬСКОЕ СТУДЕНЧЕСТВО (1887-1893 гг.)

    В Москве — втором по значению после Петербурга центре русского революционного движения — очагами противоправительственной «крамолы» в 80-е и 90-е годы традиционно оставались университет и Петровская земледельческая академия...

                                                    Польское землячество (1888-1892 гг.)

    Польские кружки земляческого типа существовали в Москве издавна. Нередко они избегали активной политической жизни, замыкались в узкие рамки национально-патриотического просветительства. В 1883 г., с момента возникновения польской социально-революционной партии «Пролетариат», появляется московский кружок этой партии (Людвик Янович, Казимеж Длужневский, Бронислав Малиновский, Станислав Гриневецкий и др.). Революционные традиции этой организации воспринимала польская демократическая студенческая молодежь второй половины 80-х годов...

    Польская молодежь, приезжавшая на учебу в Москву, попадала не только в польское землячество («Koło Polskie»), но группировалась и в кружки по месту окончания гимназий и реальных училищ. Таким был, в частности, так называемый белорусский кружок, объединявший поляков, белорусов, русских, о котором пишет Н. Чарноцкий [* См.: N. Czarnocki N. Przyczynki do historii PPS. W: «Księga pamiątkowa PPS». Warszawa, 1923, str. 52. Наполеон Ежи Якуб Чарноцкий (1866-1937) родился в Минской губ., в семье повстанца 1863 г., дворянин. В 1878-1887 гг. учился в Слуцкой гимназии, в 1887-1893 гг. — студент медицинского факультета Московского университета. Участник мартовских волнений 1890 г., за что был уволен из университета, но в том же году восстановлен в своих правах. В 1894 г. оказывал помощь функционерам ППС в конспиративной работе. Впоследствии от революционной деятельности отошел (см.: ЦГА г. Москвы, ф. 418, оп. 301, д. 778, лл. 8 и об., 16, 37 об.; «Polski słownik biograficzny, t. IV. Kraków. 1938, str. 230-231).]. Белорусским он назывался лишь потому, что все кружковцы приехали из Слуцка. [* В документах Департамента полиции кружок этот назывался Слуцким землячеством. Персональный состав его, по агентурным данным на 1886 г., см.: ЦГАОР, ф. 102, оп. 82, д. 674, лл. 3-4.]...

    В этот же период началась конспиративная, работа видного польского революционера Марьяна Абрамовича. Воспитание он получил в интеллигентской семье — отец его занимал в 80-е годы должность товарища прокурора Московского окружного суда. В 1879-1888 гг. М. Абрамович учился в 3-й Московской гимназии, а в июле 1888 г. был принят в университет [* АGАD, ZŻGW, 1892/18, k. 13; ЦГА г. Москвы, ф. 418, оп. 302, д. 2, л. 3.]. Хотя детство и юность его прошли в русской среде (он родился в г. Твери), М. Абрамович превосходно владел польским языком, воспитывался в лучших традициях польской культуры и ощущал себя духовно связанным с Польшей. Нет ничего удивительного в том, что в студенческие годы он быстро завоевал авторитет среди своих сверстников-поляков. Н. С. Бердяев сообщал в жандармское управление, что Абрамович «входит в состав польского кружка в Москве и играет в нем одну из первых ролей [...]» [* АGАD, ZŻGW, 1892/18, к. 91.]. «Главным мотором нашей социалистической группки в Московском коле» называл его Н. Чарноцкий [* N. Сzarnocki. Указ, соч., стр. 56.]. В 1890 г. М. Абрамовича избирают в правление польского землячества. При всей своей преданности польской национальной идее М. Абрамович делал попытки выйти за рамки национальной ограниченности, свойственной большинству московских колистов, о чем свидетельствует его участие в студенческих протестах в марте 1890 г...

    Польское коло вошло в Союз землячеств. Поляков в Союзной кассе представлял студент университета С. Беляк [* ЦГАОР, ф. 102, оп. 88, д. 70, л. 105. Н. Чарноцкий подтверждает в своих воспоминаниях, что Ст. Беляк состоял в Московском коле (N. Сzarnocki. Указ, соч., стр. 58). Стефан Беляк (1867-1907) родился в имении Косценевичи Бельского у. Седлецкой губ., учился в Бельской и Гродненской гимназиях. В 1887-1891 гг. обучался на юридическом факультете Московского университета. В 1892-1897 гг. — кандидат на судебные должности при Виленском окружном суде. Активный участник конспиративного движения в Литве, сторонник ППС, занимался транспортированием нелегальной литературы из-за границы (см. ЦГА г. Москвы, ф. 418, оп. 301, д. 110, лл. 3, 29, 31; «Polski słownik biograficzny, t. II. Kraków. 1936, str. 33-34). В польском словаре год рождения Ст. Беляка указан неточно.]. Эти данные относятся к февралю 1891 г. В Союзную кассу входил также Н. Чарноцкий, у него хранилась библиотека польского землячества [* N. Сzarnocki. Указ, соч., стр. 57; ЦГАОР, ф. 102, оп. 88, д. 70, л. 116 об.]. В этой библиотеке, помимо традиционных «Пшедсвита» и «Побудки», имелись «Народная воля», «Самоуправление» и другие русские нелегальные издания [* АGАD, ZŻGW, 1892/18, k. 93.]...

    Все же выступления в социал-демократическом духе звучали в польском землячестве не часто... Если же обратиться к М. Абрамовичу, признанному лидеру землячества, то говорить о нем как о марксисте вовсе не приходится, хотя с марксистской литературой он был знаком. Жизнь преимущественно в русской среде, хорошее знание народовольческих кружков сделали свое дело — по образу революционного мышления он ближе к народовольцам, точнее к признанию необходимости террора как средства политической борьбы. Даже некоторые высказывания К. Маркса он пытается интерпретировать в соответствующем духе. В этом убеждает нас одна заметка в его записной книжке, сделанная при чтении первого тома «Капитала» (немецкого издания). М. Абрамович обратил особое внимание на то место книги, где говорится о роли насилия в ходе исторического процесса. Вот этот фрагмент из «Капитала»: «Насилие является повивальной бабкой всякого старого общества, когда оно беременно новым» [* К. Маркс и Ф. Энгельс. Сочинения, т. 23, стр. 761. М. Абрамович перевел это место следующим образом: «Когда старая общественная форма готова уже разрешиться от бремени новым общественным строем, насилие должно сыграть роль повивальной бабки» (АGАD, ZŻGW, 1892/18, k. 106; ЦГАОР, ф. 102, оп. 189, д. 116, л. 73 об.).]. Абрамовичу, таким образом, по душе была идея решительного действия и борьбы. Не потому ли в 1892 г. мы видим его оказывающим помощь варшавскому кружку «Пролетариата», организации с известным налетом бланкизма, хотя лидеры националистической студенческой организации «Зет» (Р. Дмовский, Ст. Войцеховский) считали того же Абрамовича «своим»? А сам он, однако, предпочитал не связывать себя формально ни с теми, ни с другими. М. Абрамович принадлежал к тому довольно часто встречавшемуся в России 30 - 90-х годов типу конспираторов, которые охотно поддерживали любую антиправительственную акцию независимо от того, кто, какая организация были ее инициатором, лишь бы эта акция шла в русле борьбы с царизмом и в интересах простых людей. Стоит процитировать здесь слова самого М. Абрамовича, сказанные им в 1892 г., на следствии: «Деятельность моя, которую я считаю противозаконною, заключалась в следующем: находясь еще в университете, а затем и по выходе из него, я читал запрещенные издания, давал их для чтения другим, делал сборы пожертвований в пользу семейств, пострадавших при стачках рабочих, на издания запрещенных книг и в пользу запрещенного «Общества борьбы с голодом в России», листы которого для сбора пожертвований я получил за границей, в Берлине, и высылал их в Россию; наконец, добыл революционные прокламации на польском языке и намеревался их распространить в Варшаве. Эта деятельность моя была проявлена мною вследствие сочувствия целям революционного движения вообще, а национального освобождения Польши в будущем в частности» [* АGАD, ZŻGW, 1892/18, k. 34.]...

    Приведенное признание М. Абрамовича позволяет, между прочим, сделать вывод о характере деятельности Московского кола в целом. Последнее определенной политической программы не выработало и ни с одним из польских социалистических направлений формально себя еще не связывало. В 1890 г. оно присоединилось «в принципе», как пишет Н. Чарноцкий, к Союзу польской молодежи, но связь эта была столь непрочной и условной, что ни о каком организационном слиянии, а тем более соподчинении речи быть не могло [* См. N. Сzarnocki. Указ, соч., стр. 54-55. На съезд Союза польской молодежи, созванный в Варшаве Р. Дмовским и редакцией «Глоса» (Ю. Потоцкий и др.), выезжали М. Абрамович и Н Чарноцкий. Любопытно, что в протоколе съезда членов тайного совета «Лиги народовой» (Женева, 1895 г.), в котором изложена краткая история «Зета», московское студенческое землячество совсем но фигурирует (см. «Niepodległość», t. VII, 1933, z. 1 (15), str. 120-129).]. Лишь во второй половине 90-х годов Польское коло в Москве официально присоединится к Польской социалистической партии, что найдет свое отражение в его уставных документах, до этого же времени оно в конспиративной своей работе придерживалось самых общих революционных принципов [* Во время следствия М. Абрамовичу был задан вопрос о том, принадлежит ли он к какой-либо тайной организации и каковы ее цели. Ответ его при всей сдержанности и желании как можно меньше дать жандармам конкретного материала свидетельствует об известной неопределенности политических стремлений московских колистов. «Ни к какому, в точном смысле этого слова организованному революционному сообществу я не принадлежу — говорил М. Абрамович, но признаю свою принадлежность к небольшой группе польской молодежи в Москве, которая, не имея никакой определенной программы и строгой, приспособленной к своим целям организации, занималась, однако, вследствие своего общего сочувствия революционному движению, распространением нелегальных изданий, сбором пожертвований в пользу политических преступников, пропагандой среди молодежи своих революционных идей и т. п.» (АGАD, ZŻGW, 1891/18, kk 173-174). В том же показании он утверждает, что Московское коло не имело «какой-либо формальной программы или устава».]... Судя по тем данным, которые сохранились об упоминавшемся собрании колистов 22 апреля 1891 г., большинство в землячестве все свои помыслы связывала с национальным освобождением Польши. Что же касается того, какой бы они хотели видеть свою родину — буржуазной или социалистической, то скорее всего дальше мечтаний о демократических преобразованиях они не шли...

    В кружках самообразования землячества, как вспоминает Н. Чарноцкий, изучали историю польских национальных восстаний, занимались переводом книги А. Туна «История революционного движения в России» [* N. Czarnocki. Marian Abramowicz (Wspomnienie pośmiertne). «Przegląd Wileński» (Wilno),1925, nr 1. str. 6.]. Труд этого либерального немецкого профессора, хоть и искажал действительную картину революционного процесса, но все же давал возможность в самых общих чертах познакомиться с неофициальной, подпольной Россией. Весной 1891 г. полякам удалось издать в одной из московских литографий брошюру «Отношение наших движений к крестьянскому вопросу» и несколько других брошюр. Кроме того, довольно тесные связи с Варшавой которые обеспечивал главным образом М. Абрамович, позволяли иметь в достатке и эмигрантские социалистические издания.

    В мае 1891 г. поляки направили Абрамовича в Варшаву, чтобы разузнать подробности происшедших там арестов в связи с первомайскими манифестациями. Вернулся он из поездки с транспортом запрещенной литературы [* ЦГАОР, ф. 102, оп. 189, д. 116, л. 25 об.]... 16 ноября 1891 г. тот же М. Абрамович выезжал в Петербург, а когда он вернулся обратно, то в польских кружках в Москве «появились в обращении экземпляры польской революционной библиотеки» («Побудка» и «Пшедсвит» за 1885-1886 гг.) и отдельные выпуски «Народной воли» и «Самоуправления» [* ЦГАОР, ф. 102, оп. 90, д. 309, л. 28 и об.; ф. 63, оп. 11, д. 366 л. 25 и об.]. В Петербурге М. Абрамович получил книги, вероятно, от студента Технологического института А. Михальского, члена кассы польского землячества [* ЦГАОР, ф. 102, оп. 190, д. 134, т. I, л. 205 об.], виделся он также с Игнацием Непокойчицким, пропагандистом петербургского социал-демократического Рабочего союза [* АGАD, ZŻGW, 1892/18, k. 245.]. По делам Московского кола М. Абрамович бывал, кроме того, в Вильно, Минске, а также за границей (в Берлине, Лейпциге, Женеве, Цюрихе, Вене, Кракове и др.) [* См. там же, лл. 33-34. М. Абрамович говорил: «[...] В интересах той же революционной деятельности я совершал неоднократные поездки в различные города, в особенности в Варшаву, привозил туда и оттуда нелегальные издания и способствовал сношениям этих пунктов между собою» (там же, л. 174). О поездках М. Амбрамовича подробнее см: Z. Łukawski. Указ, соч., стр. 106-108.]... Приобретенную нелегальную литературу колисты хранили у аптекарского помощника Феликса Маковского, окончившего Московский университет [* ЦГАОР. ф. 102, оп. 189, д. 116, л. 184.].

    С осени 1891 г. в правление Польского кола входили, по данным охранки [* АGАD, ZŻGW, 1892/18, k. 93.], студенты университета Марьян Абрамович, Мечислав Шварц, Станислав Стецкевич [* Станислав Стецкевич — дворянин, родился в 1866 г. в Лидском у. Виленской губ., учился в 1-й Виленской гимназии, которую окончил в 1889 г. В 1890-1892 гг. — студент математического отделения физико-математического факультета Московского университета (см.: ЦГА г. Москвы, ф. 418, оп. 304, д. 719, лл. 4, 11).], Антоний Гайдамович, Петр Цераский [* П. Цераский родился  в 1869 г. в Ковенской губ. в семье пастора. В 1890 г. окончил Слуцкую гимназию, в 1891-1896 гг. учился в Московском университете на медицинском факультете. По окончании учебы определен младшим врачом в 3-й Новогеоргиевскин крепостной пехотный полк (в Модлине). См.: ЦГА г. Москвы, ф. 418, оп. 304, д. 799, лл. 2, 4, 8, 17.], Василий Поплавский и Вацлав Воровский. В этом составе правление Кола работало вплоть до весны 1892 г. Правда, в декабре 1891 г. выбыл М. Абрамович, направившийся за границу с конспиративными целями [* АGАD, ZŻGW, 1892/18, k. 11.]. Через несколько дней по возвращении в Варшаву, 20 апреля 1892 г., он был арестован во время расклейки прокламаций кружка «Пролетариата» [* ЦГАОР, ф. 102, оп. 189, д. 116, лл. 1, 7-9.]...

    /А. М. Орехов.  Социал-демократическое движение в России и польские революционеры 1887-1893. Москва. 1973. С. 210, 231-232, 234-242./

 

 

    ...Осенью 1888 г. польские студенческие кружки самообразования в Москве объединились в землячество, называвшееся Польское коло. Оно состояло из трех отделений — в университете, Петровской академии и Техническом училище [* Л. П. Меньщиков. Охрана и революция. К истории тайных политических организа­ций, существовавших во времена самодержавия, ч. I. Годы реакции. 1888-1898 гг. М., 1925, стр. 78.]. На правах автономии к Польскому колу примыкал литовский кружок, насчитывавший около 30 человек [* А. М. Орехов. Указ, соч., стр. 233.]. В целом по национальному составу землячество было польско-литовско-белорусским. Его признанным лидером стал польский революционер Марьян Абрамович. В Польском коле начал революционную деятельность видный большевик, советский дипломат и литературный критик В. Воровский [* И. П. Верховцев. Жизнь, отданная великому делу. М., 1959, стр. 9.].

    В связи с начавшимися в марте 1890 г. студенческими волнениями в Польском коле произошло столкновение идейных течений — «(консервативно-национального» и «радикально-социалистического» [* N. Czarnocki. Przyczynk do historii PPS. «Księga pamiątkowa PPS». W., 1923, 53.]. Сторонники первого занимали позицию неучастия в волнениях, левое крыло землячества настаивало на оказании поддержки русским студентам. Видимо, именно мартовские волнения дали толчок к оживлению конспиративной деятельности польского землячества. Коло разрабатывает свой устав, собирает средства на издание и распространение книг для народа, а также в помощь политическим ссыльным и заключенным, устанавливает связи с тайными польскими кружками в Петербурге и Варшаве. В начале 1891 г. оно вошло в Союз землячеств — тайную корпоративную организацию, объединявшую студенческие землячества в Москве и находившуюся некоторое время под влиянием народовольчески настроенных деятелей конспиративного подполья. Польское коло пользовалось репутацией сплоченного и деятельного кружка [* ЦГА г. Москвы, ф. 131, оп. 49, д. 38, т. III, л. 61 об.]...

    [С. 286.]

                                                                             Глава VII

                            МАРКСИСТЫ РОССИИ И ПОЛЬШИ НА ПЕРВОМ ЭТАПЕ

         ОБЩЕРОССИЙСКОГО ПРОЛЕТАРСКОГО РЕВОЛЮЦИОННОГО ДВИЖЕНИЯ

                                                                          (1893-1904 гг.)

    ...В Москве активно действовало Польское коло — кружок польской молодежи, образованный в 1891 г. под руководством Мариана Абрамовича. Как говорится в обзоре важнейших дознаний за 1897 г., коло выступало с лозунгом «Смерть царю и деспоту». В 1897 г. члены организации выпустили воззвание на польском языке к рабочим завода Гужона [* «XXI обзор важнейших дознаний за 1897 г.», стр. 87.].

    Этот кружок польской молодежи состоял из членов ППС. Судя по однову из донесений Департамента полиции, кружок был связан с представителями «местной революционной среды из числа русских...» [* ЦГАОР СССР, ДП ОО, 1899 г., д. 543, лл. 4-5.]...

    [С. 302.] 

                4. Содружество русских и польских революционеров в сибирской ссылке

    Активная деятельность как СДКПиЛ, так и ППС, организация и проведение митингов, демонстраций, забастовок, выпуск и распространение листовок, газет на предприятиях Королевства Польского — все это не могло не привлечь внимания царских жандармов. Устраивались засады, слежки, летели доносы полицейских. Аресты и суды над революционерами кончались заключением в тюрьмы, ссылкой на каторжные работы и на поселение в Сибирь. В «Крестах», в Бутырках, в Варшавской цитадели, в Шлиссельбургской и Петропавловской крепостях заковывались в кандалы революционеры независимо от их национальности и происхождения.

    Одним из самых тяжелых мест ссылки была Сибирь. Из года в год туда направлялись сотни русских и польских ссыльных. В Сибири сталкивались старые течения е новыми. Там были русские и польские революционеры, сосланные по процессу над «Народной Волей», над «Пролетариатом», а с начала 90-х годов в Сибирь стали ссылать русских и польских социал-демократов и членов ППС...

    Естественно, что польские революционеры, разосланные по огромной Сибири, прибывая в колонию ссыльных, как и на воле, находили себе друзей, близких по духу и по политическим взглядам, и эта дружба сохранялась на долгие годы.

    Так было среди русских и польских политических ссыльных в Красноярске, Минусинске, Иркутске, Якутске, Верхоянске, Верхоленске, Колымске и других сибирских городах. В октябре 1894 г. на Лодзинскую, Варшавскую, Жирардовскую и другие организации польской социал-демократии обрушились массовые аресты. Среди арестованных были все участники I съезда СДКП: Весоловский, Ратыньский, Ольшевский, Козловский, Кулик, студенты и рабочие, агитаторы Петрашек, Влостовский, Проминьский, Чекальский, Ковалевский и др. Ведомость по делу социал-демократии Королевства Польского, составленная в Департаменте полиции в июне 1896 г., насчитывала 84 арестованных.

    Эти репрессии, обрушившиеся на руководство и актив польской социал-демократии, совпали с крупными арестами, произведенными охранкой в Петербурге. Царские жандармы свирепствовали по всей стране. В ночь с 8 на 9 декабря 1895 г. в Петербурге был арестован В. И. Ленин, а затем и его товарищи по «Союзу борьбы за освобождение рабочего класса».

    В. И. Ленина отделили от друзей и отправили в дом предварительного заключения, где он был помещен в одиночную камеру и содержался в ней более 14 месяцев. В феврале 1897 г. Ленин из Петербурга был отправлен в ссылку, прибыл в Красноярск и остался там в ожидании назначения места ссылки до открытия навигации.

    Судьба товарищей В. И. Ленина по Петербургскому союзу сложилась по-иному. Они отбыли в ссылку несколько позже. Перед высылкой в Сибирь петербуржцы были направлены в московскую Бутырскую пересыльную тюрьму. Все три этажа «Часовой башни», куда были заключены петербуржцы, были переполнены политическими, предназначенными к ссылке в отдаленные места России. Оказалось, что в камере, в которую они попали, большая часть заключенных состояла из поляков, которые после трехлетнего заключения пересылались в Сибирь. Так, в первые дни 1897 г. в Бутырской- тюрьме оказался буквально цвет русской и польской молодежи разных мнений и направлений: члены ленинского «Союза борьбы» — В. В. Старков, Г. М. Кржижановский, А. А. Ванеев, П. К. Запорожец, Ю. О. Мартов, а также П. Н. Лепешинский, Н. Е. Федосеев и т. д. «К числу отрадных явлений... — вспоминал позже П. Н. Лепешинский, — хотелось бы отнести вхождение в нашу товарищескую семью 10 человек поляков...» [* П. Н. Лепешинский. На повороте. Л., 1925, стр. 57.]. Поляки прибыли в Москву еще в конце 1896 г. Среди них были видные деятели ППС — Я. Стружецкий, К. Петкевич и М. Абрамович. Из числа польских социал-демократов в камере были Б. Весоловский, Т. Влостовский, Т. Петрашек, А. Чекальский, Я. Проминьский, А. Ковалевский [* С. И. Мицкевич. Революционная Москва, стр. 237; П. Н. Лепешинский. Указ, соч., стр. 57.]. Шестинедельное пребывание в общей камере не только познакомило, но и подружило русских социал-демократов с деятелями польского революционного движения, несмотря на то, что с первого момента обнаружилась не только общность революционных настроений, но и разница в политических взглядах. Особенно подружились русские революционеры Кржижановский, Ванеев, Старков и Федосеев с поляками Абрамовичем, Строжецким и Петкевичем. Последний в своих воспоминаниях называл русских революционеров людьми «высокого интеллекта, большого будущего, влияния и значения», а о Н. Е. Федосееве высказался как о человеке «очень способном и с большими достоинствами» [* «Robotnik», 5. VIII 1925.].

    Пребывание в тюрьме было использовано русскими революционерами для испытания влияния своего идейного оружия на людей иных направлений. Поэтому в камере, где было более 30 заключенных, возникали горячие споры. Как и следовало ожидать, особенно спорили между собой представители ППС и рабочие социал-демократы, и русским товарищам приходилось выступать как бы в роли арбитров. Видимо, об одном из таких споров вспоминал позже К. Петкевич: «Когда мы затронули вопрос тактики революционеров во время войны, которую царизм когда-нибудь будет вести, почти что буря обрушилась на наши головы... Особенно резко возражал Федосеев, молодой публицист» [* «Robotnik», 3. VIII 1925.].

    В той же «Часовой башне» произошло замечательное событие: российский рабочий класс получил новое оружие в борьбе с царизмом— революционную пролетарскую песню. Такой первой песней, родившейся в камере Бутырской тюрьмы, явилась польская «Варшавянка». «Русские полюбили наши песни, которые мы пели» [* «Robotnik», 7. VIII 1925.], — вспоминал впоследствии присутствовавший при рождении новой песни К. Петкевич.

    О создании и боевом крещении русской «Варшавянки» рассказал Г. М. Кржижановский. «Напев песни был очень красив, но мы, русские революционеры, не могли петь, так как не знали польского языка, и я задумал создать русскую «Варшавянку». Подстрочный перевод с польского языка сделали мне польские товарищи... Вскоре я закончил текст «Варшавянки», и все выучили наизусть. Настал день отправки в Сибирь. Мы поставили к двери камеры Абрамовича, обладающего необычайной физической силой, стали вокруг и запели «Вихри враждебные веют над нами»... Звуки могучей песни огласили здание Бутырской тюрьмы. Надзиратели бросились к нашей камере, пытались открыть дверь, но не смогли сломить железную силу нашего стража Абрамовича. Они приступили к распределению нас для немедленной отправки в Сибирь» [* Г. М. Кржижановский. Песни борьбы. «Советская музыка», 1955, № 12, стр. По воспоминаниям К. Петкевича, подстрочный перевод сделал М. Абрамович.].

    Эта пролетарская боевая песня твердо вошла в боевой арсенал русских революционных рабочих.

    Среди русских и польских революционеров царили взаимная поддержка и солидарность. Так, в декабре 1896 г. в Бутырках поляки завели общую кассу. В специальной книжке были записаны номера квитанций, по которым были приняты деньги в общую кассу. В списке сдавших деньги числятся Абрамович, Петкевич, Сломиньский, Петрашек, Чекальский, Влостовский, Строжецкий, Проминьский и др. [* ЦПА НМЛ. Книжка с записями приема и расхода денег в Бутырской тюрьме.]. С 20 февраля 1897 г. список лиц, внесших деньги в общую кассу, пополнился Запорожцем, Ванеевым, Кржижановским, Старковым, Лепешинским, Цедербаумом (Мартовым), Федосеевым и др. Собираясь в далекую Сибирь, ссыльные на средства из общей кассы оплачивали бумагу, письменные принадлежности, телеграммы, покупали ботинки, плащи от дождя и другие вещи. В московских магазинах были закуплены компас, удочки. Копии счетов проводились через Абрамовича, и книжка заполнена, видимо, им самим.

    Наконец наступил день отправки в Сибирь. Ехали до Красноярска 10 дней. В Красноярске прибывших встречал приехавший раньше В. И. Ленин.

    В Красноярской пересыльной тюрьме большая часть тех, кто сидел в «Часовой башне» в Москве, опять оказались вместе, а затем были разосланы в разные уголки огромной Сибири. «Находившиеся в Красноярске политические ссыльные, — вспоминал К. Петкевич, — посещали нас с подарками, новостями и (тайно) газетами. Посещали нас Ленин, Красиков...» [* «Robotnik», 13. VIII 1925.].

    Местом ссылки В. И. Ленину было назначено глухое отдаленное село Шушенское Минусинского округа Енисейской губернии, более чем на 600 верст удаленное от железной дороги. Туда же был направлен Ян Проминьский. Кржижановский и Старков были направлены в село Тесинское, Федосеев — в Верхоленск, С. Кулик — в Бею, Мартов и Петрашек — в Туруханск, больного туберкулезом Ванеева оставили под Енисейском, Ян Строжецкий попал в Среднеколымск, Бронислав Весоловский и Теофиль Влостовский — в Иркутск и т. д.

                                                                      УКАЗАТЕЛЬ ИМЕН

    Абрамович М. 286, 302, 315-317

    /Очерки революционных связей народов России и Польши 1815-1917. Москва. 1976. С. 315-317, 581./

 

 

                                                     I. Z ŻYCIA PIEŚNI ROBOTNICZEJ

    ...Na zesłaniu syberyjskim natomiast żadne regulaminy ani dyscyplina więzienna nie zabraniały jawnie muzykować i koncertować. Kolonia zesłańców polskich i rosyjskich w Jakucku np. miała w 1897 r. nawet bardzo dobry chór [* Wstęp M. Abramowiczowej (W drodze na zesłanie) do: Listy Jana Strożeckiego do Kazimierza Pietkiewicza. „Dzieje Najnowsze” 1947 z. 1 s. 100.]...

 

 

    Na samym początku XX w. na zsyłkę dotarł gramofon. „Okres tańców przeminął — pisał Jan Strożecki z zesłania kołymskiego do Mariana Abramowicza do Wierchojańska [* Listy J. Strożeckiego do M. Abramowicza. „Dzieje Najnowsze” 1947 z. 2 s. 252.] — teraz nastała era... gramofonu. Nie macie nawet pojęcia, jakie silne wrażenie na nas wszystkich wywarła muzyka i śpiew. Z początku wprost wierzyć się nie chciało, że w Kołymsku można słyszeć śpiew i muzykę artystów petersburskiej opery...”

    [S. 20.]

                                                           II. HYMNY ROBOTNICZE

                                                                       Warszawianka

 

 

    ...W 1897 r. wolnego przekładu Warszawianki na język rosyjski dokonał rosyjski marksista Gleb Krzyżanowski, który po rozbiciu przez policję petersburskiego Związku Walki o Wyzwolenie Klasy Robotniczej, w drodze na zesłanie syberyjskie znalazł się w centralnym więzieniu deportacyjnym na Butyrkach w Moskwie, gdzie słyszał polskie pieśni robotnicze, wśród nich także Warszawianką, i tam dokonał jej przekładu. Po latach wspomina [* G. M. Krzyżanowski Pieśni bor’by. „Sowietskaja Muzyka” 1955 nr 12 s. 3-4. Więziony wówczas w Butyrkach robotnik A. Szapowałow pisze (Po dorogie k marksizmu. Wospominanija roboczego riewolucyoniera cz. 1 i 2, Moskwa 1924 s. 158), że słyszał tam Pieśń wolnego ducha oraz Warszawiankę w przekładzie Krzyżanowskiego, dokonanym przy współudziale L. Martowa. Jest to wprawdzie jedyne stwierdzenie współautorstwą Martowa w rosyjskiej wersji naszych pieśni, niemniej wiarygodne, bowiem Martow istotnie zajmował się socjalistycznym poetyzowaniem; — zob. Wospominanija rodnych o W. I. Leninie. Moskwa 1955 s. 72-73.]: „Początkowo Warszawianka znana była jako polska pieśń rewolucyjna; jej polski tekst napisany został w 1883 r. przez poetę-rewolucjonistę W. Święcickiego. W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych pieśń ta znana była [w Rosji] jedynie w stosunkowo wąskim kręgu ludzi. Mnie przypadł w udziale zaszczyt napisania rosyjskiego tekstu tej bojowej pieśni proletariackiej. Miało to miejsce w następujących okolicznościach: Po aresztowaniu mnie w 1895 r. i osądzeniu przez sąd carski na zesłanie syberyjskie, osadzony zostałem w więzieniu butyrskim w Moskwie. Wraz ze mną siedziało kilku robotników polskich oraz trzech wybitnych przedstawicieli Polskiej Partii Socjalistycznej — PPS — Abramowicz, Pietkiewicz, Strożecki. Znali oni pieśń Święcickiego Warszawiankę i pięknie ją wykonywali. Śpiew pieśni był bardzo piękny, lecz my, rewolucjoniści rosyjscy, nie mogliśmy jej śpiewać wskutek nieznajomości języka polskiego. Wówczas to postanowiłem stworzyć rosyjską Warszawiankę. Polscy towarzysze sporządzili dla mnie dosłowny przekład z języka polskiego. W utworze swoim zasadniczo przerobiłem tekst W. Święcickiego. Odrzuciłem wszystkie obrazy obce światopoglądowi proletariatu, starając się wypełnić pieśń proletariacką treścią rewolucyjną. Wkrótce zakończyłem tekst Warszawianki i wyuczyliśmy się jej na pamięć.

    Nastąpił dzień naszej odprawki na Syberię. Przy drzwiach celi postawiliśmy Abramowicza, dysponującego niezwykłą siłą fizyczną, utworzyliśmy krąg i zaśpiewali: «Wichri wrażdiebnyje wiejut’ nad nami...»

    Dźwięki potężnej pieśni wypełniły gmach więzienia butyrskiego. Nadzorcy rzucili się ku naszej celi, usiłując otworzyć drzwi, ale nie byli w stanie złamać żelaznej siły naszego stróża, Abramowicza.

    Po ukończeniu śpiewu otworzyliśmy celę i wtedy wdarli się do niej strażnicy i żandarmi. Przystąpili natychmiast do selekcji dla wysłania na Syberię.

    Tak odbył się bojowy chrzest rosyjskiej Warszawianki”.

    Wspomniany przez Krzyżanowskiego Kazimierz Pietkiewicz, sam zresztą piszący udane wiersze socjalistyczne, był jednym z tych, którzy pomogli przełożyć polskie pieśni rewolucyjne na język rosyjski. We wspomnieniu poświęconym Marianowi Abramowiczowi [* K. Pietkiewicz Marian Abramowicz 1870-1925. Indywidualność, życie i czyny. „Robotnik” 1925 nr 215 s. 2, odc. 13.] podał on okoliczności, w jakich dokonano przekładu, w zasadzie zgodnie z relacją Krzyżanowskiego.

    „Rosjanie upodobali sobie nasze polskie piosenki, któreśmy śpiewali. Z dawnych powstańczych cieszyły się ich sympatią: Czego tęsknisz za chatą, gdy ci dobrze za kratą [* Pt. Śpiew więźniów w Cytadeli Warszawskiej z r. 1863 (zob. F. Barański Jeszcze Polska nie zginęła! Pieśni patriotyczne i narodowe. Wyd. 8. Lwów [b.r.w.] s. 52 nr 49A). Pieśń ta służyła propagandzie socjalistycznej; — zob. Wybór poezji. Wyd. PPS T. 3. Londyn 1901 s. 142-3. To samo wyd. „Książka” Kraków [b.r.w.], s. 142-3; — Lutnia Robotnicza wyd. PPSD T. 2. Kraków 1908 s. 18. Nakł. „Życia” wydano kartę pocztową z tekstem i melodią pieśni (zob. Katalog wydawnictw „Życia“. Kraków 1911 s. 14). Sześciokartowa seria kolorowa, wydana przez redakcję „Naprzodu”, obejmuje ilustracje artysty Ostoi do słów tej pieśni (zob. Album kart korespondencyjnych. Nakł. Komitetu Wykonawczego PPSD w Krakowie. Red. Z. Klemensiewicz. CA KC PZPR, k. 22-27, materiały nie oprać.).], gdzie ku wielkiej ich uciesze opiewana była droga na Syberię z wymienieniem Gorodu Niżnego, Tobolska, kibitki itd., następnie O cześć wam, panowie magnaci! oraz Marsz Mierosławskiego [* Słynny Marsz Mierosławskiego z 1848 (inc.: „Do broni, ludy, powstańmy wraz...”), śpiewany na nutę chóru weselnego z opery Donizettiego Łucja z Lammermooru (tekst i melodia w: F. Barański Jeszcze Polska nie zginęła! Pieśni patriotyczne i narodowe. Zebrał... Wyd. 8. Lwów [b.r.w.] s. 48 nr 43), znajdował się w repertuarze wokalnym socjalistów polskich i bywał wykorzystywany w propagandzie socjalistycznej. — Na zamówienie Białostockiego Komitetu Robotniczego i według rękopisów przez niego przedstawionych, 20 III 1896 londyńska drukarnia ZZSP wydała dwustronny druk ulotny w nakładzie 160 egz. z tekstem Marsza Mierosławskiego wespół z wierszem Perlą Z chat pochylonych... (F. Perl Chorał robotniczy, śpiewany na melodię „Z dymem pożarów...“). CA KC PZPR — 305/III/51, pt. 2, k. 6 — zob. [A. Malinowski] Materiały do historii PPS i ruchu rewolucyjnego w zaborze rosyjskim od r. 1893-1904. T. 1: Rok 1893-1897. Wydawnictwo Dzieł Społeczno-Politycznych „Życie” t. 11. Odbito w Drukarni Narodowej w Krakowie, Warszawa 1907 s, 246...]. Piotr Akimycz [dozorca więzienny] błagał nas tylko, by na ulicy nie było słychać, bo stąd mógłby on mieć nieprzyjemności. Robotnicze piosenki rewolucyjne, śpiewane przez nas dość nieumiejętnie, w jeden ton, wywarły na nich silne wrażenie. Rosyjski robotnik jeszcze takich nie miał. Ocenili znaczenie ich przy wytwarzaniu podłoża uczuciowego, zainteresowań i pragnień, potrzebnych dla zaszczepienia idei. Piosenka przy tym dawała już sama przez się proste formuły idei (chociaż nieraz wielce jednostronne), które dla wielu masowców stawały się jedyną wiedzą w tym kierunku. Toteż Krzyżanowski, człowiek z upodobaniami artystycznymi i talentem poetyckim, postanowił piosenki te przetłumaczyć na język rosyjski. Przeszkodą jednak mu było bardzo powierzchowne rozumienie polszczyzny. Pomogliśmy temu w ten sposób, że Abramowicz, jako najlepszy znawca rosyjskiego języka, tłumaczył dla niego ściśle i dosłownie prozą treść piosenek, Krzyżanowski zaś, przyswoiwszy melodię, dającą mu rytm i takt, przystosował do niej i przerabiał przetłumaczoną treść na rymujące się wiersze. Tak przetłumaczył Warszawianką i Pieśń wolnego ducha [...]

    Śpiewaliśmy więc owe piosenki nie tylko po polsku, ale i po rosyjsku. Rosjanie zaś przesłali ich odpisy znajomym swoim «na wolność». Potem — już na Syberii — rozpowszechniliśmy je wśród zesłańców i tą drogą wzbogaciliśmy arsenał agitacyjny robotnika rosyjskiego, gdyż stały się dorobkiem wszystkich.”

    Współzałożyciel petersburskiego Związku Walki o Wyzwolenie Klasy Robotniczej, późniejszy przywódca mienszewików — L. Martow, przebywający wówczas również w więzieniu butyrskim, wspomina o polskich towarzyszach więziennych, socjalistach: Janie Strożeckim, Kazimierzu Pietkiewiczu, o „staroście celi, ogromnym, energicznym i dobrodusznym” Marianie Abramowiczu oraz o robotnikach socjaldemokratach Włośtowskim i Pietraszku.

    „W ogóle — wspomina Martow [* J. Martow Zapiski socyał-diemokrata. Moskwa 1924 s. 333.] — to do poważnych zajęć, a tym bardziej do pisania, warunki wspólnej celi były jak najmniej sprzyjające. Więcej oddawaliśmy się «koncertom» (polscy robotnicy zadziwili nas mistrzostwem w śpiewie chóralnym), rozmowom aniżeli czytaniu. Koncerty te wprowadziły nas w bogaty świat polskiej poezji rewolucyjnej, starej i nowej epoki. Natchniony tym bogactwem G. M. Krzyżanowski tutaj w więzieniu przełożył na język rosyjski dwa bojowe hymny robotników polskich: Warszawiankę oraz Czerwony sztandar [* Próba przekładu Czerwonego sztandaru przez Krzyżanowskiego nie powiodła się i szybko przekład ten poszedł w zapomnienie. Przełożył tę pieśń na język rosyjski znany etnograf i poeta rewolucyjny W. Bogoraz-Tan (zob. Encikłopediczeskij slowar’ Granata t. 40. Wyd. 7. Leningrad 1926, hasło: „Tan-Bogoraz“).], i wkrótce owe przekłady więzienne obie te pieśni uczyniły hymnami również rosyjskiego ruchu robotniczego.”...

    [S. 35-37.]

                         V. PIEŚNI SOCJALISTYCZNE DO SŁÓW POETÓW POLSKICH

                                                           Pieśni Adama Mickiewicza

    Socjaliści polscy w dążeniu do jak najszerszego oddziaływania na klasę robotniczą i w ogóle na lud pracujący w swej propagandzie rewolucyjnej nierzadko korzystali z utworów literackich, których wymowa społeczna odpowiadała ich dążeniom i ideologii [* „Teraz, bracia, piosenkę lepszą posłyszany.” Słowa Feliksa z Dziadów cz. III zapowiadające Pieśń Konrada posłużyły jako motto do pierwszego polskiego zbioru poezji i pieśni socjalistycznej, wydanego pt. Czegoi chcą? w Genewie przez wydawnictwo „Przedświt” w 1882 r.]. Dlatego też poezje Mickiewicza szybko trafiły do obozu socjalistycznego [* PPS oraz PPSD rozpowszechniały w zaborze rosyjskim nielegalnie a w zaborze austriackim legalnie, nie objęte 4-tomowym wydaniem warszawskim Pism A. Mickiewicza w 2 tomach, wydanych staraniem Towarzystwa Zachęty Nauk Społecznych. Lwów 1901; wyd. 2: Lwów 1904. (zob. J. Kozłowski Socjalistyczne wydania dziel A. Mickiewicza. „Pamiętnik Literacki” 1974 nr 2).], a wprzęgnięte do walki wyzwoleńczej proletariatu, niepomiernie wzbogaciły poetycką i pieśniarską kulturę rewolucyjnych robotników polskich.

    Szczególną popularnością cieszyła się słynna, sarkastyczna, więzienna Pieśń Feliksa z III części Dziadów — Wierny poddany („Nie dbam, jaka spadnie kara...”), według Feliksa Perlą „jeden z najpiękniejszych wierszy rewolucyjnych poezji całego świata” [* Res [F. Perl] Adam Mickiewicz 1798-1898. Wyd. PPS. Londyn 1898 s. 17; — toż samo wyd. Związku Młodzieży Postępowej. Petersburg 1905. BN I 105085, oraz nakł. Towarzystwa Wydawnictw Ludowych, Warszawa 1906. Wyd. londyńskie ukazało się w nakładzie 5000 egz. (zob. [A. Malinowski] Materiały do historii PPS i ruchu rewolucyjnego w zaborze rosyjskim od r. 1893-1904. T. 2: Rok 1898-1901. Warszawa 1911 s. 17), z czego do kraju w latach 1898-1901 sprowadzono 4190 egzemplarzy (zob. tamże s. 15, 90, 200, 286). Pruska konfiskata wydania londyńskiego wyrokiem II izby karnej sądu ziemiańskiego w Ostrowiu z 30 VI 1905 (zob. „Verzeichnis...” VI, k. 3, nr 3).].

    Akta śledcze w sprawie działalności partii „Proletariat” w Warszawie w 1886 r. zaświadczają, że wśród materiałów propagandowych zabranych podczas rewizji u Bronisława Jędruszka, przekazanych mu poprzednio przez innego proletariatczyka, Tadeusza Szymona Przybysławskiego, znalazł się „podburzający wiersz Mickiewicza Mina, Sybir czy kajdany [* CGIAL, f. 1405, op. 87, jed. chr. 10219, 1. 91-245 ob. Cytuję za L. Baumgarten Kółka socjalistyczne, gminy i Wielki Proletariat. Procesy polityczne 1878-1888. Źródła. Warszawa 1966 s. 930, 948.]”. Jako pieśń więzienna towarzyszyła polskim socjalistom w carskich więzieniach. Około 1896 r. z petersburskich „Krestów” pisał Marian Abramowicz [* K. Pietkiewicz Marian Abramowicz 1870-1925. Indywidualność, życie i czyny. „Robotnik” 1925 nr 207 s. 2 odc. 6.] do Maryli Gruszczyńskiej (późniejszej Abramowiczowej):

    „Przy prawej ścianie [celi] malutki stolik. Tu jest ognisko mego życia, tu się pije, pracuje. Tu badam obecnie tajniki kunsztu krawieckiego, uprzyjemniając sobie robotę mruczeniem piosenek, jak na prz[ykład] Czego tęsknisz za chatą..., Nie dbam, jaka spadnie kara...“...

    [S. 143.]

 

 

                                                                       BIBLIOGRAFIA

                                                                           Archiwalia

    Centralne Archiwum KG PZPR w Warszawie (CA KC PZPR)

    [S. 176.]

                                Publikowane materiały źródłowe, encyklopedie, słowniki, katalogi,

                                                 wykazy, bibliografie, albumy, przewodniki

    Strożecki J. Listy do M. Abramowicza. „Dzieje Najnowsze” 1947 t. 1 z. 2.

    [S. 177.]

                                                            Pamiętniki, wspomnienia

    Abramowiczowa M. W drodze na zesłanie (Wstęp do: Listy Jana Stroleckiego do Kazimierza Pietkiewicza). „Dzieje Najnowsze” 1947 z. 1.

    [S. 181.]

    Pietkiewicz K. Marian Abramowicz 1870-1925. Indywidualność, życie i czyny. „Robotnik” 1925, nr 201-263.

    — Święto majowe w Wierchojańsku. (Ze wspomnień starego Sybiraka). W: 1-szy Maj. Jednodniówka PPS. Warszawa 1926.

    [S. 182.]

                                                                 INDEKS NAZWISK

    Abramowicz  Marian 20, 35, 36, 37, 76, 77, 143

    Abramowiczowa Maria 20, 76, 77, 143

    [S. 186.]

                                                                  SPIS ILUSTRACJI

                                                                     wkładka po s. 16

    Grupa zesłańców w Sriednie-Kołymsku, 1901 r. Siedzi pierwszy z prawej L. Janowicz, stoją od lewej: Strożecki, Paliński, pośrodku Zimmermann. CA KC PZPR D. 1427.

    Muzykujący sybiracy: Taisa Akimowa z synkiem (1), Jan Strożecki z cytrą (2), Grzegorz Cyperowicz (3), Krzysztof Fryderyk Zimmermann, Sriednie-Kołymsk (fot. z 1899). CA KC PZPR D. 2092.

    [S. 192.]

                                                                     wkładka po s. 32

    Grupa zesłańców polskich w Jakucku, 1897 r. Od lewej: Jan Strożecki, Franciszek Cobel (proletariatczyk), Marian Abramowicz, Henryk Dulęba (proletariatczyk), Kazimierz Pietkiewicz, Stanisław Paliński, Maria Abramowiczowa, Felicja Palińska. GA KC PZPR A. 7876.

    Gleb Krzyżanowski na zesłaniu, 1897 r. IML Moskwa.

    Działacze petersburskiego Związku Walki o Wyzwolenie Klasy Robotniczej, Petersburg, luty 1897 r. W środku W. I. Lenin, na lewo G. Krzyżanowski, na prawo L. Martow. IML Moskwa.

    [S. 193.]

                                                                    wkładka po s. 76

    Kazimierz Pietkiewicz (Fakir) na zesłaniu w 1897 r. CA KC PZPR A. 7871.

    Marian Abramowicz (1), Kazimierz Pietkiewicz (2), Jan Strożecki (3), Maria Abramowiczowa (4) — na zesłaniu w Wierchojańsku (ok. 1899 r.). CA KC PZPR D. 2179.

    [S. 194.]

 

 

                                                            УСПАМІНЫ М. ЯНКУСА

                                        АБ ДРУКАВАННІ БЕЛАРУСКІХ КНІГ У ТЫЛЬЗІЦЕ

    Марцінас Янкус (1858-1946) — літоўскі грамадскі дзеяч ліберальнага кірунку, удзельнік барацьбы літоўскага народа супраць германізацыі і за нацыянальнае вызваленне, уладальнік друкарні, рэдактар і выдавец шэрагу літоўскіх газет і часопісаў, якія выходзілі ў 80 - 90-х гадах ва Усходняй Прусіі і нелегальнымі шляхамі перапраўляліся ў Літву. Яго ўспаміны запісаны ў 1926 г. і ў тым жа годзе надрукаваны ў каўнаскім беларускім часопісе “Крывіч” (№ 1, стар. 106).

    Вясной 1892 года перайшоў без дакументаў расійска-нямецкую граніцу малады чалавек (гадоў 23-25), які назваў сябе Антонам Абрамовічам [* Маецца на ўвазе Марыян Абрамовіч (1871-1925) — член польскага рэвалюцыйнага студэнцкага гуртка ў Маскоўскім універсітэце (гл.: С. Александровіч. Гісторыя з “Дзядзькам Антонам”. “Літаратура і мастацтва”, 4 жніўня 1961 г.; яго ж. Пуцявіны роднага слова. Мінск, 1971, стар. 77-80).] і звярнуўся да літвіноў у справе наладжання друку беларускіх брашур у Тыльзіце. Выдавецтва было хутка наладжана за кошты, якія надышлі Абрамовічу з Мінска. У друкарні (цяпер [* У 1926 г.] яшчэ існуючай) Шэнка былі надрукаваны 3-4 першыя брашуры лацінскімі літарамі. У ліку надрукаваных брашур у Шэнка быў лемантар і яшчэ нейкія дзве брашуры, загалоўкаў каторых п. М. Янкус цяпер не памятае.

    Пасля п. Абрамовіч перанёс сваю работу ў друкарню п. Янкуса, дзе надрукаваў тры кніжачкі, з якіх п. М. Янкус памятае два загалоўкі: “Ян Скіба”, апавяданне, і “Дзядзька Антон”, такжа апавяданне [* Гаворка ідзе пра вядомую рэвалюцыйна-прапагандысцкую брашуру “Дзядзька Антон, або гутарка аб усім чыста, што баліць, а чаму баліць — не ведаем...” Пра астатнія названыя ва ўспамінах тыльзіцкія беларускія выданні звестак няма.]. Брашуры былі перапраўлены нелегальнай дарогай цераз расійска-нямецкую граніцу і пазней перасланы паштовымі пасылкамі ў Мінск. Пасля гэтага п. Абрамовіч выехаў у Швейцарыю [* У тым жа 1892 г. М. Абрамовіч быў арыштаваны ў Варшаве за распаўсюджванне рэвалюцыйных пракламацый.].

    [С. 38.]

                                     БІБЛІЯГРАФІЯ ДАКУМЕНТАЛЬНЫХ ПУБЛІКАЦЫЙ

                                                                         (1923-1976 гг.)

    141. Александровіч С. Гісторыя з “Дзядзькам Антонам”. «Літаратура і мастацтва”, 4 жніўня 1961 г.

             Звесткі пра тое, што выдаўцом брашуры “Дзядзька Антон” быў М. Абрамовіч. Прыгадваюцца пісьмы Багушэвіча да А. Карповіча, пісьмо кракаўскай друкарні Анчыца да Я. Карловіча з упамінаннем “Тралялёначкі” (“Гісторыя сацыялістычнага руху” Ф. Пэрля, ЦБАН ЛітССР, ЦДГА ЛітССР і інш.).

    [С. 504.]

                                                                     Іменны паказальнік

    Абрамовіч А.  38

    Абрамовіч М.  38, 141.

    [С. 525.]

 

 

                                  VII. Studenci polscy na uczelniach cesarstwa rosyjskiego

    ...Stosunkowo najwięcej można powiedzieć o Kole Polskim w Moskwie i w Petersburgu. Koło Polskie w Moskwie było organizacją nie tylko o charakterze samopomocowym, jak większość ziomkostw rosyjskich w tym czasie, lecz ponadto było „organizacją o wyraźnie sprecyzowanych dążeniach społeczno-politycznych” [* S. Mielgunow, Studienczeskije organizacyi 80-90 godow w Moskowskom uniwiersitietie, Moskwa 1908, s. 51-52. Obszerną charakterystykę polskiej organizacji ziomkowskiej znaleźć można w pracy A. Oriechowa Socjal-diemokraticzeskoje dwiżenije w Rossii i polskije riewolucioniery, Moskwa 1973, s. 231-245.]. W połowie lat osiemdziesiątych liczyło ono 100 studentów z trzech uczelni moskiewskich — Uniwersytetu, Szkoły Technicznej i Instytutu Rolniczego. Koło dysponowało własną biblioteką i kasą z kapitałem dochodzącym do 4000 rubli. Pieniądze te przeznaczano na akcję samopomocową dla niezamożnych studentów, na zakup literatury polskiej oraz na akcję pomocy dla więźniów politycznych. Początkowo wśród członków Koła panowały silne nastroje patriotyczne. „Główny cel kółka — informował policmajster moskiewski — sprowadza się do tego, by wszelkimi sposobami osiągnąć w przyszłości oddzielenie Polski od Rosji” [* Raport policmajstra moskiewskiego do Departamentu Policji, 19 II 1885, CGAOR, f. 102, 3 d-wo, nr 829/1, k. 237.]. Spora część członków znajdowała się również pod urokiem działalności narodnickiej organizacji Wola Ludu, która na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych prowadziła bohaterską walkę z caratem. Widzimy więc, że Koło moskiewskie powoli, lecz systematycznie, przeobrażało się z organizacji samopomocowej, apolitycznej w organizację o charakterze rewolucyjnym. Szczególnie ożywioną działalność rewolucyjną rozwinęli studenci moskiewscy na początku lat dziewięćdziesiątych. Najbardziej zasłużonymi działaczami ziomkostwa polskiego w Moskwie byli dwaj Polacy urodzeni i wychowani w Rosji — Marian Abramowicz i Wacław Worowski. Z czasem ich drogi się rozeszły — Abramowicz został zwolennikiem programu PPS, a Worowski stał się wybitnym działaczem rosyjskiego ruchu rewolucyjnego i już na zawsze złączył swe losy z narodem rosyjskim...

    [S. 126-127.]

                              XI. Udział Polaków w rosyjskim ruchu rewolucyjnym i liberalnym

    ...Po zaburzeniach studenckich wiosną 1890 r. grupa socjaldemokratyczna poniosła znaczne straty. Z uczelni relegowani zostali do miejsc zamieszkania najbardziej aktywni i energiczni propagandyści. Buraczewski oskarżony o działalność w kółku robotniczym dwa łata przesiedział w petersburskich „Krestach”, a potem wyemigrował do Szwajcarii. Cywiński natomiast otrzymał pozwolenie na kontynuowanie studiów w Instytucie Technologicznym. Jesienią 1890 r. wrócił więc do stolicy, gdzie nadal prowadził działalność rewolucyjną. Cywiński stał się wówczas jednym z kierowników grupy socjaldemokratycznej. W tym czasie ostatecznie ukształtowały się ramy organizacyjne grupy. Składała się ona z dwóch centralnych kółek: centralnego kółka robotniczego, grupującego przedstawicieli kółek istniejących w poszczególnych zakładach przemysłowych, i centrum inteligenckiego, którego zadaniem było koordynowanie działalności propagandowej w kółkach robotniczych. Cywiński sprawował przez pewien czas funkcję przedstawiciela grupy inteligenckiej w centralnym kółku robotniczym. Działalność Cywińskiego, podobnie zresztą jak i jego kolegów — Buraczewskiego, Bańkowskiego, Kosińskiego czy Lelewela jest stosunkowo dobrze znana. Piszą o niej zarówno uczestnicy wydarzeń w swych wspomnieniach, jak i historycy [* A. Oriechow, op. cit.; Z. Łukawski, Polacy w rosyjskim ruchu socjaldemokratycznym; M. I. Brusniew, Wozniknowienije pierwych socjal-diemokraticzcskich organizacyi, „Proletarskaja Riewolucyja” 1923, nr 2.]. Mniej natomiast wiadomo na temat działalności Polaków w końcowym okresie istnienia grupy Brusniewa, gdy wielu jej dawnych członków opuściło już stolicę po ukończeniu studiów bądź też znalazło się w więzieniu. Skład osobowy grupy został wówczas poważnie zmieniony, między innymi znalazło się w niej latem 1892 r. kilku polskich studentów Instytutu Technologicznego: Karol Kilański, Ignacy Niepokojczycki, Kazimierz Okulicz, Antoni Michalski. Do grupy zwerbował ich najprawdopodobniej Cywiński, który przybył podobnie jak oni na studia z Litwy. Wymienieni tutaj studenci rozpoczęli działalność nielegalną we wspomnianym już Kole Młodzieży Polskiej, Litewskiej, Białoruskiej i Małoruskiej, trudniąc się zdobywaniem literatury popularnej i kolportowaniem jej wśród ludu [* A. Oriechow, K istorii polskich swiaziej pietierburskich social-diemokratow nakanunie wozniknowienija „Sojuza Borby za Oswobożdienije Raboczego Klassa”, „Lenin i Polsza”, Moskwa 1970, s. 118.]. Nie zaprzestali oni tej działalności i wtedy, gdy stali się członkami grupy socjaldemokratycznej, z tym tylko, że poszerzyli krąg sprowadzanej literatury o broszury socjalistyczne dla propagandy w kółkach robotniczych. Sprowadzano przeważnie wydawnictwa w języku polskim, a także rosyjskie broszury ukazujące się za granicą. Studenci postarali się, by broszury polskie były przydatne w kółkach robotniczych. W tym celu przetłumaczono kilka tytułów, głównie broszury Edwarda Abramowskiego na język rosyjski i odbito na hektografie [* Z. Łukawski, Polacy w rosyjskim, ruchu socjaldemokratycznym, s. 126.]. O działalności wymienionych studentów w kółkach robotniczych wiadomo bardzo mało. Stosunkowo dużo można powiedzieć o działalności propagandowej Niepokojczyckiego. Policja bardzo się nim interesowała i zebrała o nim więcej informacji niż o innych członkach grupy. Okoliczności, które spowodowały owo zainteresowanie, są bardzo ciekawe i warte przypomnienia. Otóż w 1892 r. policja warszawska aresztowała Mariana Abramowicza — byłego studenta Uniwersytetu Moskiewskiego. W jego notesie, wśród wielu adresów i nazwisk, znalazło się tajemnicze i groźne słowo: bomba. Policja przez długi czas nie mogła zdobyć żadnych informacji na ten temat, dopiero potem się okazało, że jest to przezwisko Niepokojczyckiego z powodu jego solidnej budowy [* Archiwum Akt Dawnych w Warszawie. Zespół Warszawskiej Żandarmerii Gubernialnej, nr 32, k. 245.]. Odtąd stał się on obiektem bardzo starannej inwigilacji agentów policji. Właśnie oni ustalili, że Niepokojczycki należał w 1892-1893 r. do grona najaktywniejszych propagandystów w kółkach robotniczych...

    [S. 219.]

                                                                         Indeks nazwisk

                                                              Opracowała Bożena Sasuła

    Abramowicz Marian 127, 197

    [S. 219.]

 

 

 

                                                     У НЕСПАКОЙНЫМ СТАГОДДЗІ

                                                          Варыянт “Старой прысказкі”

    Два гады назад у Львове мне надарылася прачытаць самы ранні варыянт вядомага публіцыстычнага твора “Дзядзька Антон” — “Старую прысказку”. На гэты раз у Вільнюскім гістарычным архіве на вуліцы Добрай Рады нечакана для сябе знайшоў у фондзе “Таварыства сяброў навукі ў Вільні” зусім новы варыянт гэтага бесцэнзурнага рэвалюцыйнага твора.

    Прыгадаем, што ўслед за назвай “Старая прысказка” было пазначана: Львоў, 1887 г.; другі варыянт вызначаецца так: “Дзядзька Антон, або гутарка аб усім чыста, што баліць, а чаму баліць — не ведаем”, Тыльзіт, 1892 г.; трэці — “Гутарка аб тым, куды мужыцкія грошы ідуць», Лондан, 1903 г. І зараз можна дадаць чацвёрты варыянт. Ён мае назву “Царская гаспадарка”, 1905 год. Толькі вось загадка — дзе і кім выдаваўся гэты твор? Можна меркаваць, што ў Вільні, хоць магчыма і іншае месца выдання.

    У Пецярбурзе бушавала рэвалюцыя. Яе хвалі каціліся па ўсёй імперыі. Рэвалюцыйным сілам Беларусі тэрмінова патрэбна была пракламацыйная літаратура. На скорую руку пісалася адозва, мала таго — успомнілі рэвалюцыянеры і пра тую літаратуру, якая дагэтуль выключалася царскай цэнзурай з усіх магчымых выданняў і за якую ўжо людзі адсядзелі за кратамі. Паліграфічная база Вільні адпавядала новым патрэбам, і не выключана, што ганаровы заказ рэвалюцыі выконваў той жа Марцін Кухта.

    Новы варыянт “Старой прысказкі” нясе яшчэ большую сацыяльную нагрузку, рэвалюцыйны запал, але ў ім няма ўжо добра знаёмых імёнаў Антона і Сымона. Гутарка ідзе ад самога аўтара. Уся вастрыня апавядання — супроць “царскай гаспадаркі” і яе “належнасцей”: міністраў, губернатараў, спраўнікаў, станавых, ураднікаў, паліцыі і іншых паноў і падпанкаў, якія “разам прыстаўлены, дружна, як п’яўкі, кроў мужыцкую п'юць”. Вось хто вораг, вось з кім трэба весці барацьбу!

    “Царская гаспадарка” стала лістоўкай, выйшла на вуліцы. Яе, надрукаваную дробным шрыфтам на ладным аркушы тоненькай паперы, разносілі і развозілі па ўсёй Беларусі.

    Забароненую пракламацыю знайшоў беніцкі валасны стараста ў вёсках Заскавічы і Готкавічы, што на Маладзечаншчыне, у Марыі Капцёнак, Сцяпана Скуркі і іншых, якія за распаўсюджванне і чытанне “Царскай гаспадаркі” былі аддадзены пад суд. Трохі пазней такі ж лёс напаткаў і жыхара вёскі Заскавічы Войціка Аляксандра Іванавіча, які выступіў на местачковай плошчы перад 150 чалавекамі. Цікава, што пры арышце была спроба вызваліць прапагандыста і агітатара сілай зброі.

    Поруч з “Царскай гаспадаркай” вышпікоўвалі жандары творы Францішка Багушэвіча, якія чыталіся на местачковых плошчах і за якія судзілі. Разам з пракламацыямі і творамі Ф. Багушэвіча і Цёткі былі дастаўлены ў Вільню Іван Кныр і Язэп Бажко.

    Пасля абнародавання ў “Полымі” “Старой прысказкі” цікавую думку выказаў У. Казбярук. Літаратуразнаўца мяркуе, што гэты бесцэнзурны твор быў выдадзены ў Мінску. Ён спасылаецца на бібліяграфію Жэготы Паўлі. Як мог зарэгістраваць польскі этнограф львоўскі экземпляр “Старой прысказкі”? Напрошваецца адказ: альбо Ж. Паўлі (1814-1891) працаваў у архіве, альбо быў блізкім да львоўскага выдаўца беларускага твора. І што больш верагодна: сам этнограф, напэўна, трымаў у руках гэтую рэч, якая забаранялася цэнзурным наглядам.

    У. Казбярук ставіць пытанне: “Ці не захоўваецца ў архівах «Друкарні польскай» той экземпляр, з якога «Старая прысказка» была перадрукавана (ці нават перакладзена)?”

    Нам невядома таксама, з якога выдання М. Абрамовіч амаль без змяненняў змог надрукаваць у Тыльзіце “Дзядзьку Антона”? Магчыма, польска-беларускаму дзеячу Марыяну Абрамовічу нешта дасталося пасля нашэсця на львоўскую друкарню польскай паліцыі?

    У Львове архіўная справа на “Старую прысказку” невялікая. Але трэба ўважлівей прачытаць рашэнне аўстрыйскага суда, які ў адпаведнасці з параграфам 66 крымінальнага кодэксу ўбачыў у беларускім творы злачынства, накіраванае супроць Рускай імперыі. А значыць, і супроць Аўстра-Венгерскай манархіі, паколькі сумесныя дагаворы абедзвюх дзяржаў завяралі ўзаемнасць у барацьбе з рэвалюцыйнасцю.

    У часы першай рускай рэвалюцыі востры сацыяльны змест “Старой прысказкі”, скіраваны супроць царызму, прыйшоўся, як бачна, даспадобы выдаўцам. Папярэднія варыянты былі вельмі доўгія, нязручныя для распаўсюджвання ў выглядзе лістоўкі, таму, пэўна, і быў зроблены варыянт “Старой прысказкі” — “Царская гаспадарка”.

    Улічваючы тое, што тэкст “Царскай гаспадаркі” тут не падаецца, прывядзём для параўнання з вядомымі варыянтамі пачатак твора і канцоўку.

    “Больш сарака лет ужо як пазбыўся народ наш падданства, як настала нібы то мужыкам свабода, а тут куды не кінься нігдзе тоя свабоды не відаць і яшчэ неяк цяжэй усё і цяжэй выжыць на свеце беднаму працуючаму чалавеку. Ест таму прычына — цар бо звальніў нас з панская паншчыны, але задзеліў сваю на тоя месца а так хітра, што рэдка хто дагледзіць якім то спосабам мы ў іхніх кіпцюрах сядзімо...

...Помніце, што чым больш народа даведаецца праўды, тым барджэй прыйдзе канец нашай бядзе; дык няхай не толькі той, хто дастане гэты ліст, прачытае яго, але няхай сабіраецца народ па хатах, абдумвае сваё жыццё цяперашняе і як яно павінна быць па праўдзе і па справядлівасці. А як вось народ даведаецца праўды, дружна ён паднімецца, крыкнець: “Вон з царом и яго правіцельствам!” I скінець сваіх крыўдзіцялёў, бо за ім і сіла і праўда. (падкрэслена паводле тэксту.—Г. К.)”.

    Генадзь Каханоўскі

    /Маладосць. № 2. Мінск. 1979. С. 189-190./