ЎЎЎ Вальпухша Пухеля. Дасьледчык Якутыі Алесь Карлюкевіч. Койданава. "Кальвіна". 2021.

Александр (Алесь) Николаевич Карлюкевич - род. 6 января 1964, г. в д. Затитава Слобода Пуховичского района Минской области БССР - СССР.

Закончил отделение журналистики Львовского высшего военно-политического училища (1985) и Академию управления при Президенте Республики Беларусь (2002). В 1981-1995 гг служил в Вооруженных Силах СССР и Республики Беларусь. Воинское звание – подполковник.

Работал в газетах «Во славу родине», «Звязда» (1995-1998), «Чырвоная змена» (1998-2002) - главный редактор, «Советская Белоруссия» (2002-2006). В 2006-2011 гг. директор редакционно-издательского учреждения «Литература и искусство». Одновременно в 2009-2011 гг. главный редактор газеты «Літаратура і Мастацтва», что входило в состав РВУ.

8 ноябре 2011 года предназначенный главным редакторам газеты «Звязда». С ноября 2012 года - одновременно выполняющий обязанности, с декабря 2012 - директор-главный редактор Издательского дома «Звязда». С октября 2011 года одновременно является председателем Минского областного отделения Союза писателей Беларуси. Автор ряда краеведческих книг. Член Союза журналистов Беларуси. Член Союза писателей Беларуси. Лауреат премии Президента Республики Беларусь «За духовное возрождение». Почетный гражданин Пуховичского района Минской области. Профессор А. М. Карлюкевич делится секретами своего профессионального мастерства с молодежью на кафедре периодической печати Института журналистики БГУ.

В начале 90-х годов прошлого столетия, тогда еще капитан А. Карлюкевич, сотрудник республиканский газеты БВО «Во славу родины», прислал в республиканскую библиотеку Якутской АССР имени Пушкина письмо, в котором говорилось, что он белорусский исследователь, изучающий белорусов в Якутии и попросил прислать о таких сведения.

Валентина Николаевна Павлова, то время заведующая Отделом национальной и краеведческой литературы, а впоследствии Заслуженный работник культуры РС (Я), Отличник культуры СССР, с 2000 г. - заведующая Отделом редких и ценных документов, которой передали это письмо, никак не могла понять, как на него ответить.

Дело в том что известные уроженцы теперешней территории Беларуси, считали себя русскими или поляками. Да и знала Павлова только одного читателя белоруса – Ивана Антоновича Ласкова. По всей вероятности ответ на это письмо - повис в воздухе...

Паважаны Алесь Мікалаевіч!

Атрымаў днямі Ваш ліст. Дзякуй за ўвагу да маёй пэрсоны. Мяне, сапраўды, доўгі час быццам стараліся забыць, не ведаю, чаму. У “ЭЛіМБел” адзначаны пісьменьнікі, што маюць па адной-дзьве кнігі на рускай мове ды яшчэ і не зьяўляюцца беларусамі, ці хаця б ураджэнцамі Беларусі. Мяне ж няма, хаця я друкаваўся ў беларускім друку з 1956 года. Мабыць, адзіная прычына ў тым, што жыву не ў Беларусі і не зьяўляюся членам СП БССР. Пра гэта пісаў С. Грахоўскі ў “Звяздзе” /здаецца, 21 студзеня 1986 г./. Але складальнікі “ЭЛіМБел”, апошні том якой выйшаў праз год, дзе можна было б даць некалькі слоў у дадатку, не зьвярнулі на артыкул ніякай увагі.

Зрэшты, не думайце, што гэта мяне вельмі маркоціць. Хутка павінен выдавацца нейкі бія-бібліяграфічны даведнік, туды я, здаецца, трапіў з бібліяграфіяй. Яшчэ летась мне дасылалі тое, што падрыхтавалі пра мяне. Бібліяграфіі была толькі палова, прыйшлося дапоўніць.

На жаль, не маю часу, каб Вам гэтую бібліяграфію перадрукаваць, таму назаву толькі мае кнігі:

Стихия. Лирика. Мн., 1966. /на рускай мове/

Белое небо. Стихи. Мн., 1969 /на рускай мове/

Кружное лета. Мн., 1973. /на бел. мове/

Хромец. Поэма. Якутск, 1975. /на рускай мове/

Андрэй-Эндэрэй - справядлівы чалавек або Беларус на полюсе холаду. Маленькая аповесць. Мн., 1978. /на бел. мове/

Ивановы. Рассказы. Якутск, 1979. /на рускай мове/

Чароўны камень. Апавяданні. Мн., 1983. /на бел. мове/

Кульга. Паэма. Мн., 1985. /на бел. мове/

Лето циклонов. Рассказы и повести. М., «Советский писатель», 1987. /на рускай мове/

Пищальники не пищат. Повести. Якутск, 1990. /на рускай мове/

Хутка ў Мінску, у “Мастацкай літаратуры” павінна выйсьці мая кніга “На падводных крылах” /дзьве аповесьці, на бел. мове/. Карэктуру я ўжо чытаў.

Цяпер наконт Вашых пытаньняў пра беларуска-якуцкія повязі. Партызаны-якуты ў Беларусі, здаецца, былі, але я Вам неадкладна назваць прозьвішчы не магу. Прытым, не выключана, што нейкія якуты-партызыны так і загінулі ў Беларусі, і тут пра іх ніхто не ведае. Я думаю, у гэтым Вам мог бы дапамагчы Музэй айчыннай вайны ў Мінску.

Мне даводзілася сустрэцца з адным якутам-лётчыкам, які ці то ваяваў у Беларусі, ці то служыў пасьля вайны. Ажаніўся з беларускай. У Якуцію гадоў з 10 назад прыяжджаў з сынам-метысам, таксама лётчыкам. Тады яны жылі ў Брэсьце.

Па дадзеных, нядаўна апублікаваных у “Вячэрнім Мінску”, у Мінску на сёньняшні дзень жыве 22 якуты. Я думаю, што пэўная частка іх - студэнты, між іншым, Інстытута фізкультуры. Я памятаю, гадоў 7 назад у Мінску ў тралейбусе сустрэў трох якутаў-хлопцаў, што паступалі ў гэты Інстытут /гутарка вялася на працягу двух прыпынкаў/.

Перачытаў Ваш ліст. Аказваецца, Вы просіце яшчэ фотаздымак... На жаль, даўно не фатаграфаваўся. Можа, як-небудзь іншым разам.

Бачыў і чытаў Вашу нататку ў “ЛіМе”. /”Іслач”-90/.

Усяго добрага!

7 ліпеня 1990 года.

І. Ласкоў

Дарагі Алесь Мікалаевіч!

Атрымаў ад Вас дзьве бандэролі /на 8 і 6 кніг/ і два артыкулы, адзін пра Палуяна, другі пра сваю паэму. Шчыры дзякуй за дапамогу і давер. “На падводных крылах” з дарчым надпісам я, вядома, даслаў бы Вам і без просьбы. Артыкул пра Палуяна аднёс у газэту “Социалистическая Якутия”. Заг. аддзела культуры Сьпірыдонаў Георгій Іванавіч /якут/ прачытаў яго пры мне і сказаў, што матэрыял цікавы. Так што будзем чакаць і спадзявацца. Рэцэнзію на “Кульгу” мне, разумееце самі, прапаноўваць няёмка. Ды, мабыць, і няварта друкаваць яе ў Якуціі ў такім выглядзе...

З пажаданьнем усяго найлепшага

І. Ласкоў

13 сьнежня 1990 г.

22 марта 2022 года Александр Карлюкевич на съезде Союза писателей Беларуси (СПБ) был единогласно избран председателем этого Союза. Избрать его как человека, стоявшего «у истоков нашей организации», рекомендовал первый председатель СПБ Николай Чергинец.

Литература:

Марціновіч А. Карлюкевіч Алесь Мікалаевіч. // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі ў 6 тамах. Т. 6. Кн. 2. Мінск. 2003. С. 397.

Локун В. Алесь Карлюкевіч — казачнік. // Роднае слова. № 12. Мінск. 2014. С. 18-20.

Алесь Мікалаевіч Карлюкевіч. Біябібліяграфічны паказальнік. [УК “Абласная бібліятэка імя М. Горкага” г. Брэст.] Мінск. 2015. 394 с..

Алесь Мікалаевіч Карлюкевіч. Біябібліяграфічны паказальнік [Брэсцкая абласная бібліятэка ім. М. Горкага.] Мінск. 2020. 449 с.

Вальпуша Пухеля,

Койданава.

ЖИВАЯ СВЯЗЬ ВРЕМЕН

История каждой национальной литературы знает яркое начало. И особенность ее, как правило, в том, что находился смелый человек, озаривший сам свой путь и путь своего народа неравнодушием. Белорусская литературная критика, публицистика тоже имеют свою звезду — Сергее Полуяна, столетие со дня рождения которого пришлось на 1990 год.

Родился Сергей Полуян в белорусской глубинке — на Гомельщине. Многими жизненными перипетиями было омрачено детство литератора. Хотя, впрочем, как делить года, как вести им счет в отношении Сергея Полуяна? Ушел он из жизни девятнадцати с половиной лет...

Впервые творческое наследие человека, числившего себя социал-демократом, пришло отдельной книгой к читателю в 1986 году. Во вступлении к сборнику известный писатель Иван Шемякин писал: «Бедность, голод, итог — болезнь. И давление моральное, давление царской центры, полное отсутствие возможности сказать открыто свое слово об угнетенном народе, в его судьбе и его борьбе. Изредка удается опубликовать статью о возрождении национального самосознания белорусов, украинцев, чувашей, якутов. Вот куда устремлялась мысль борца! Как широко охватывал он свет!».

Буквально недавно (к несчастью, мизерным тиражом — 2628 экземпляров; на всю-то Беларусь!) увидела свет книга Татьяны Кабржицкой и Вячеслава Рагойши «По следам падающей звезды». Известные в республике литературоведы открывают читателю собранные ими материалы о жизни и творчестве С. Полуяна. Вспоминают исследователи и статью его — «Якуцкое национальное движение».

Она была опубликована в газете «Наша нива» — в № 43 за 1909 год. Псевдоним Сергея Полуяна — С. Ясанович. Авторы книги подчеркивают: «С. Полуян первый в белорусской дореволюционной печати написал о... якутах («Якутское национальное движение»), о которых вообще мало кто знал в Белоруссии того времени... Он рассказал соотечественникам о национальном возрождении, которое связывал с движением трудящихся, низов... Белорусский публицист верил в светлое будущее малых народов Российской державы. Якуты, писал, в частности, С. Полуян, «работают не покладая рук и смело с надеждой ожидают лучших времен. И они дождутся их».

В своей статье Сергей Полуян дает информацию о культурной жизни в Якутии, о том, что свидетельствует о возрождении национальных начал. Пишет о зарождении «Общества расширения грамотности», о том, что в 1906-1907 годах в Якутске был национальный театр. Рассказывает белорусскому читателю об издании газет «Якутский край» и «Якутская мысль».

Сергей Полуян статьей, посвященной якутскому национальному движению, утверждал мысль, что каждый народ имеет право на самоопределение.

Думается, что родоначальника в становлении первых связей Белоруссии и Якутии— Сергея Полуяна, как и другого нашего земляка—Эдуарда Пекарского, якутский народ будет помнить. А лучшая память — это животворные, неисчезающие, деятельные узы братской- дружбы наших народов.

А. Карлюкевич,

журналист.

г. Минск.

/Социалистическая Якутия. Якутск. 20 декабря 1990. С. 3./

ИСТОКИ ДРУЖБЫ

Кажется, совсем недавно, даже белорусскому читателю, ничего не говорило имя поэта Алеся Гаруна. И вдруг, подобно звезде, разорвавшей ночную темноту, на полках книжных магазинов появилось факсимильное издание его поэтического сборника «Материнский дар». А в печати имя Алеся Гаруна на равных зазвучало с именами Максима Богдановича, Якуба Коласа, Янки Купалы.

Сила, неординарность творчества, личности Гаруна — в глубоком, подлинном осознании трагизма народной судьбы, в стремлении через боль определиться в выборе дороги для себя и для родного народа.

Вот уже автору поэтической книги «Материнский дар», увидевшей впервые свет, в 1914 году, посвящен, научно-популярный очерк Владимира Казберука «Светлой свободы звучный звон». Вышел он отдельным изданием в нынешнем 1991 году в минском издательстве «Наука и техника».

Автор повествования — ученый-литературовед В. Казберук обращает внимание читателей, на то, что поэт-революционер находился в ссылке в суровом крае — Якутии. Одна из причин ареста — обвинение Алеся Гаруна (его настоящее имя и фамилия Александр Прушинский) в печатании прокламации «Ко всём трудящимся».

Вот какие сведения о сибирском периоде жизни поэта приводит Максим Горецкий в «Истории белорусской литературы», изданной в 20-х годах: «...ссылку отбывал Гарун в Киренском уезде. Сначала жил в небольшом чолдонском селе Макаровском, у реки Лены — 71 верста от Киренска. Занимался там столярными и плотницкими работами... От 1914 года Гарун был на Лене водоливом, доплывал аж до Якутска. На барже № 18 готовил он к печати свой сборник «Материнский дар», отправленный осенью 1914 г. в Вильно. В 1915 г. поэт отправился на прииски в Бодайбо, где и дождался революции».

Вот так и жило белорусское слово в далекой стороне. Хранил теплоту родного края в себе Алесь Гарун. Посылал свои стихи, письма в виленскую газету «Наша нива».

Вот, пожалуй, и все скупые строки, уводящие нас в давнюю историю...

А. Карлюкевич,

журналист.

г. Минск.

/Социалистическая Якутия. Якутск. № 37 (21069). Пятница. 22 февраля 1991. С. 3./

ЗГАДКА ПРА Ф. АЛЯХНОВІЧА

Беларус Алесь Баркоўскі — уважлівы дасьледчык беларуска-якуцкіх гістарычных, культурных і літаратурных сувязей. Яно зразумела. Як толькі сыходзіць з Лены сьнег, сьпяшаецца мінчанін А. Баркоўскі ў далёкі Якуцк на працу. А надарыцца там вольная хвіліна, то працуе ў мясцовай бібліятэцы, чытае даўнія газэты і часопісы. І шмат што знаходзіць цікавага.

А вось нядаўна Алесь Баркоўскі пазнаёміў якуцкага чытача з урыўкам з успамінаў вядомага беларускага драматурга Францішка Аляхновіча “У кіпцюрах ГПУ”. Справа ў тым, што ў сваіх запісах наш зямляк, прайшоўшы цераз Салаўкі, згадваў і якуцян — сталінскіх вязьняў. У цэнтры ўрыўка, падрыхтаванага і перакладзенага на рускую мову А. Баркоўскім, — сустрэча астрожнікаў з Максымам Горкім.

Публікацыя ажыцьцёўлена ў газэце “Молодежь Якутии”.

Алесь Карлюкевіч

/Голас Радзімы. Мінск. 25 лютага 1993. С. 4./

ПРА СЯБЕ

Ва ўсялякіх праявах наступнага жыцьця дзяцінства зьяўляецца фундамэнтальным энэрганосьбітам. І для Івана Ласкова — таксама. Памятаю яго ў пярэдадзень пяцідзесяцігодзьдзя. Першага і адзінага юбілею нашага суродзіча. У Якуцку дату ўрачыста... не заўважылі. У Беларусі — не ўспомнілі, калі не лічыць артыкулаў у “Чырвонай зьмене” і “Гомельскай праўдзе”. Не дзіўна. Добра, што хоць заўважылі сьмерць... Ды ўсё ж пра Івана Ласкова ў пярэдадзень, за год, лічы, да паўвекавога яго юбілею. Тры кароткія сустрэчы, тры доўгія размовы, пастаянная прысутнасьць пачуцьця недагаворанасьці. І заўжды — развагі сам-насам пра магутную, руплівую, духоуна-стваральную энэргію гэтага маленькага, падобнага на падлетка, чалавека. Відавочна па ўсім, Іван Антонавіч не дужа зьвяртаў увагу і на сваю зьнешнасьць. Танныя акуляры з тоўстым шклом. Сьціплы касьцюмчык. Даўно не новая кашуля. Мо дзесяцігадовага ўзросту балёневая куртка. Тады, позьняй восеньню 1990-га года, мне падалося, што яму ўсё роўна - ці то дождж на вуліцы, ці то жорсткі пранізьлівы вецер, халадрыга. Яму ў адрозьненьне ад нас цёпла.

Пры тых сустрэчах было зусім не да роспытаў. І шкада. Іншых сустрэч ужо не было. А тады ўвосень гаварылі пра гістарычныя, мовазнаўчыя росшукі Івана Ласкова. Памятаю, як пры жыцьці пісьменьніка заакадэмізаваныя навукоўцы пасьмейваліся з нацягнутых, як яны меркавалі, высноў літаратара. Што ж, і Мікола Ермаловіч усё яшчэ па вялікім рахунку не прызнаны і не ўшанаваны. Як не зразумеюць тыя навукоўцы, што найгалоўнае ў жыцьці - пошук, імкненьне да адкрыцьцяў. Ісьціны не друкуюць па загадзя выпрацаваных адміністрацыйных пастановах...

Дзяцінства яго пачалося з вайны. У апошнім выданьні даведніка “Беларускія пісьменнікі” пра нараджэньне зусім сьціпла: “Іван Антонавіч Ласкоў нарадзіўся 19. 6. 1941 г. у горадзе Гомелі ў сям’і рабочага”. А ўсё наступнае - дзяцінства, юнацтва - уклалася ў яшчэ адзін радок: “У 1953-1958 гг. выхоўваўся ў Магілёўскім спэцыяльным дзіцячым доме”. Што за радком?..

“... Вы пытаецеся, што мяне зьвязвае з Краснапольшчынай? Гэта фактычна мая радзіма. Сюды мас продкі пераехалі з Міншчыны ў 1914 годзе. Адсюль мая маці ў канцы 20-х гадоў паехала ў Гомель на пошукі долі. Тут яна двойчы выхадзіла замуж. Другі раз за майго бацьку. Ён быў з Украіны, уцёк ад голаду 1933 года. (Бібліяграфічны слоўнік “Беларускія пісьменнікі” ўдакладняе: “Бацька, Ласкавы Антон Іванавіч, украінец з Палтаўшчыны, земляроб... Працаваў на гомельскай цукеркавай фабрыцы “Спартак”. - А. К.) Я нарадзіўся ў Гомелі, але вясной 1942 года маці разам са мной зьбегла ад немцаў назад, на Краснапольшчыну, дзе жыла яе маці, мая бабка, сёстры, браты ж былі на вайне. У вайну мой бацька прапаў без зьвестак, а дом у Гомлі згарэў. Таму маці пасьля вайны вяртацца ў Гомель пабаялася: там было голадна і не было дзе жыць”.

(З ліста I. Ласкова аўтару. 10 лістапада 1990 г.)

Дзяцінства настроіла на выпрабаваньні. Вайна таму прычынай. Ласкоў, бязбацькавіч, не задаволіўся тым, што выжыў. Пачаў жыць, змагацца насуперак абставінам. Ці адны тут гены — найгалоўнейшыя заканадаўцы? Пытаньне як загадка. Дзейсная асоба — заўжды таямніца. Іван Ласкоў хіба што толькі зразумелы ў адным: у неспатольным жаданьні працаваць.

“... Я ў тры гады пачаў чытаць, у сем пісаць вершы. У школу ж пайшоў у 8 год, бо не было ў што апранацца. Вершы я дасылаў у газэту “Зорька”, бо чамусьці пісаў па-руску, хаця і гаварылі ў нашых Беразяках па-беларуску, і школа была беларуская. Мабыць, было болей рускіх кніг, чым беларускіх. Калі мяне пыталіся, кім я буду, я адказваў: “Пушкіным”. Задаваліся мне і болей складаныя пытаньні: напрыклад, ці будзе вайна? Я адказваў - не будзе. Яшчэ памятаю, што чытаў на нейкія сьвяты ці на хаўтурах Біблію на царкоўнаславянскай мове. Слава пра разумнага хлопчыка разьляталася па ўсім раёне. Нават калі мне было больш за дваццаць год, я ехаў у Беразякі <...> праз Краснапольле і ў чаканьні аўтобуса сеў у сквэры на лаўку. Ішла міма нейкая жанчына, уважліва паглядзела на мяне і запытала, ці я не той разумны хлопчык з Беразяк. Я зьбянтэжыўся і сказаў: “Не”. Але яна мне не паверыла, усё азіралася”.

(З ліста I. Ласкова аўтару. 10 лістапада, 1990 г.)

Паэта заўважыў лёс. І прымусіў рупіцца яго душу. Сьпярша - проста працаваць дзеля ісьціны. З гэтага і першыя вершы запісваліся на рускай мове. Матчына ж, родная, аднавяскоўцаў мова, - беларуская. З часам адбудзецца вяртаньне... Чаму ж тады руская мова напачатку? Думаю, што не толькі таму, што “было болей рускіх кніг, чым беларускіх”. А яшчэ вось што...

“Правучыўшыся тры клясы, я агледзеў, што, такі разумны, вучуся з дзецьмі маладзейшымі за мяне на год. Пайшоў да дырэктара і сказаў, што хачу здаць за чацьвёрты кляс экстэрнам. Тады ў чацьвёртым клясе здавалі іспыты па рускай, беларускай мовах і матэматыцы. Мне сказалі, што да іспытаў мяне дапусьцяць, але перавядуць у пяты, калі я здам таксама іспыты па геаграфіі, гісторыі і прыродазнаўстве, г. зн. па ўсіх прадметах. Усе іспыты я здаў на “5” і быў перавезены. А калі я яшчэ абмазгоўваў гэтую акцыю, напісаў у “Зорьку”, просячы парады: ці варта мне пераходзіць адразу з трэцяга ў пяты. Мне адказалі, што мой намер дарэмны, бо вучачыся ў чацьвёртым клясе, я атрымаю болей трывалыя веды. Атрымаўшы гэтую параду, я напісаў: “Дорогая “Зорька”! За совет спасибо, но я уже перешел в пятый класс...” У рэдакцыі узрушыліся і прыслалі карэспандэнта паглядзець на такога дзівака. Карэспандэнт убачыла, што жылі мы з маці і братам вельмі бедна, што сам я быў малы і змучаны голадам. Вынікам гэтага візыту, які нарабіў шмат размоў у Беразяках, была мая адпраўка ў “Артэк” на дзьве зьмены. На гэтым рэдакцыя не спынілася і ўгаварыла маю маці аддаць мяне ў дзіцячы дом, каб я змог скончыць школу. І ў канцы сакавіка 1953 года я апынуўся ў магілёўскім дзіцячым доме № 1...”

(З ліста І. Ласкова аўтару. 10 лістапада 1990 г.)

Дзіцячы дом - вось школа... Дзіцячыя дамы - і пачатак дарогі Віктара Казько, які ж таксама сьпярша пісаў па-руску. Прыклады можна доўжыць... Адзін з іх з глебы чужаземнай - з туркмэнскай, але з той жа, савецкай, рэчаіснасьці. Дык вось у Туркмэніі набралі дзетак з шматдзетных сем’яў і павезьлі ў дзіцячы дом у Расію. Наўмысна. Мелі за мэту выхаваць савецкіх кіраўнікоў з туркмэнскімі тварамі. Выхавалі... Тыя дзетдомаўцы пайшлі ў літаратуру, у кіно, у выяўленчае мастацтва, у армію. І як бы таго хто ні хацеў - сталіся большымі нацыяналістамі, чым іх браты, якія засталіся ў самых далёкіх аулах.

Першыя літаратурныя крокі Івана Ласкова зьвязаны з рускай паэзіяй. У 1966 годзе ў Мінску выйшла кніга вершаў “Стихия”. Яшчэ праз тры гады – “Белое небо”. Каб чытач зразумеў, што гэта зусім не кніжкі “местачковай” літаратуры па-руску, варта згадаць, дзе, у якім з пэрыядычных выданьняў знайшлося месца і вершам беларускага хлопца - у “Новом мире”. Былі і іншыя публікацыі - у Маскве, Ленінградзе.

“... Першая беларуская кніжка вершаў “Кружное лета”. Я на яе вельмі разьлічваў у прапагандысцкім сэнсе. Яна павінна была прагучаць заклікам да беларусаў павярнуцца тварам да беларускасьці. Усё ж такі я быў не апошні хлопец на вёсцы, выдаў дзьве кнігі на рускай мове, друкаваўся ў Маскве, Ленінградзе. Вяртаньне да роднай мовы павінна было прагучаць. Але гэта разумелі і ворагі беларускасьці. Былі прыняты меры. На кніжцы ўказалі тыраж 5.000. На самой жа справе выпусьцілі толькі палову -2.500. Увесь гэты тыраж быў накіраваны ва ўскраінныя вобласьці Беларусі, г. зн. ва ўсе, апрача Мінскай. У Мінску кніжка не прадавалася - г. зн., там, дзе найбольш сьвядомага беларускага чытача. Я ўжо жыў тады ў Якуцку і нічога пра гэта не ведаў, а мой сябра, якога я прасіў <...> купіць “Кружное лета” для мяне, проста зьбіўся з ног, шукаючы зборнік. Спэцыяльна езьдзіў у Магілёў і яшчэ некуды.

Такім чынам, 90 працэнтаў беларускіх пісьменьнікаў “Кружнога лета” не бачылі ў вочы. У друку былі тры рэцэнзіі: адна з Гомеля (не памятаю, чыя), адна з Магілёва (А. Пысіна), адна з Брэста (А. Разанава). Прытым адчувалася, што рэцэнзіі “стрыглі”.

Адкрыўшы для сябе Беларусь, Іван Ласкоў патрапіў у ... Якуцію. На Поўнач завяла яго жонка - Валянціна Гаўрылева, аднакашніца па вучобе ў Літаратурным інстытуце імя Горкага. Дарэчы, для Ласкова гэта была ўжо другая вышэйшая адукацыя. Да Літінстытута паэт пасьпеў закончыць хімічны факультэт Белдзяржунівэрсытэта.

У Якуціі Ласкоў працягвае пісаць па-беларуску. Таму за час яго якуцкага адрыву (на жаль, ужо вечнага) у Мінску выйшла кніжка апавяданьняў “Чароўны камень”, зборнік аповесьцяў “На падводных крылах”, і асобным выданьнем паэма “Кульга”. А яшчэ ж артыкулы, што друкаваліся ў “Літаратуры і мастацтве”, часопісе “Полымя”. А яшчэ ж процьма ненадрукаванага. Але жыцьцёвыя акалічнасьці прымушалі Івана Ласкова працаваць і на рускай мове. Пісьменьнік шмат перакладае. У Маскве выходзяць перакладзеныя ім кнігі якуцкіх празаікаў. Займаецца Іван Ласкоў і крытыкай, публіцыстыкай. Зьбірае матэрыял для рамана пра лёсы беларускіх паўстанцаў-каліноўцаў пасьля іх высылкі ў Сыбір...

У 1974 годзе на рускай мове выйшла паэма “Хромец”. А ў 1985 годзе ў Мінску – “Кульга”... Жывучы ў Туркмэніі, недзе ў 1987 (ці напачатку 1988 г.) я прапанаваў вялікую рэцэнзію на “Кульгу” ў газэту “Эдебйят ве сунгат”. Размова ў творы - пра Сярэднюю Азію, пра Тамерлана. Як быццам туркмэнскую пісьменьніцкую газэту павінна было б зацікавіць. Ды дарэмным быў мой клопат. Антытамерланаўскі, антыдыктатурны твор насьцярожыў...

“... Праўда ж <...> у тым, што паэма скіравана не столькі супраць Тамерлана і яго абаронцаў, і тым болей не супраць Гітлера, які ў паэме зьяўляецца фігурай, што адцягвае ўвагу цэнзараў, а супраць Сталіна і сталінізму. Гэта добра адчулі тыя з маіх чытачоў, якія самі антысталіністы - рускія паэты Прэлоўскі, Еўтушэнка і інш. Была такая старэнькая - Неўская. У трыццатыя гады яна была пасаджана ў калымскі лягер, дзе праседзела 18 год... Прачытаўшы “Хромца”, яна адразу стала называць Сталіна “Тамерланам”. “Хромца” Берта Аляксандраўна распаўсюджвала сярод сваіх таварышаў па рэпрэсіях. Мабыць, яны былі такой жа думкі. У кнізе Валкагонава “Триумф и трагедия” ёсьць ліст аднаго з такіх масквічоў да Валкагонава, дзе стары піша пра сябе і сваю сям’ю. “Проклятый Тамерлан всё истребил, всё истоптал”. Не магу праверыць, ці гэтае “проклятый Тамерлан” (маецца на ўвазе Сталін) ідзе ад маёй паэмы або ў нас з ім такая роднасьць душ і поглядаў”.

(З ліста Івана Ласкова аўтару. 19 сьнежня 1990 г.)

Як для мяне асабіста, дык “Кульга” ёсьць адна з найцікавейшых, найярчэйшых паэм у беларускай паэзіі апошніх дзесяцігодзьдзяў. І можна толькі падзівіцца, што крытыка не піша пра гэта. Як быццам з дыктатурай змагаўся ва ўсе мінулыя гады кожны другі беларускі пісьменьнік. Іван Ласкоў словам сваім змагаўся. І гэта відавочна. “Кульга” - яркае выяўленьне яго барацьбы.

“... Антысталінская накіраванасьць паэмы зусім не схаваная, трэба толькі быць уважлівым чытачом. Паглядзіце: Тамерлан рэдагуе сваю біяграфію, як Сталін. Тамерлана ўсхваляюць прыдворныя паэты, як Сталіна. Тамерлан ухваляе ў сваёй дзяржаве практыку даносаў і рэпрэсій (“Вочы і вушы”, “Баляда пра данос”), Тамерлан марыць пра бясьсьмерце - як Сталін. Сьмерць Тамерлана аплаквае народ - як сьмерць Сталіна. Нарэшце, Тамерлана перакладаюць з труны ў труну - як Сталіна.

Усё, што напісана пра Тамерлана, не (тут і далей падкрэсьлена І. Ласковым. - А.К.) выдумана мной, каб падагнаць пад Сталіна. Гэта - тыпалёгія тыранава. Кожны тыран зьнішчае праціўнікаў і невінаватых людзей, кожны тыран стварае ў дзяржаве лад даносаў і рэпрэсій, кожны тыран марыць аб вечнай славе, і кожнага тырана разьвенчваюць. І ў той самы час у кожнага тырана застаюцца прыхільнікі, што дамагаюцца і праз вякі маральнай рэабілітацыі злачынцы. Адсюль і неагітлерызм, і неатамерланізм, што мае месца ва Узбэкістане, і неасталінізм - да яго мы, можа, яшчэ дажывем. Я лічу, што мая паэма яшчэ не раз спатрэбіцца людзям у барацьбе супраць тыранаў”.

(З ліста I. Ласкова аўтару. 13 сьнежня 1990 г.)

Пасьля 1991 года Ласкоў ў Беларусь ужо не прыяжджаў. Быў вельмі загружаны працай. Займаўся кнігай (“... у кожнага свая дзялянка. Апошнім часам, напрыклад, я вельмі шмат працую над тым, каб давесьці справядлівасьць сваёй гіпотэзы, выказанай у артыкуле “Племя пяці родаў” (угра-фінскае паходжаньне летапіснай Літвы). Матэрыялу назапашана ўжо шмат, але праца яшчэ далёка не скончана”.) І яшчэ згадка: “Мая кніга пра беларускую фінавугоршчыну ў чарнавіку напісана. Недзе 700 старонак на машынцы...” Можа здарыцца, што чытач усё ж атрымае гэтую кнігу... Можа здарыцца...

Напрыканцы жыцьця пісьменьніка чакала новае выпрабаваньне. Наш зямляк, зьбіраючы матэрыялы пра рэпрэсаваных беларусаў, прабіўся ў архіў КДБ Якуцкай АССР. Там і пазнаёміўся з справай Платона Айунскага, пачынальніка якуцкай савецкай літаратуры, які таксама стаўся ахвярай. Праўда, як высьветлілася, “герой” працаваў на КДБ ды “здаў” шмат каго з відных дзеячоў Якуціі. Пра гэта Ласкоў і напісаў дакумэнтальную праўду (артыкул “Драма паэта” ў газэце “Молодежь Якутии”, 9 ліпеня 1993 года). Што тут пачалося!.. Мусіць, не было газэты, якая б не друкавала гнеўных лістоў з месцаў. З пісьма ў газэту “Молодежь Якутии”: “27 июля состоялось заседание правления Союза писателей Якутии, на котором была всесторонне обсуждена опубликованная в вашей газете серия статей И. Ласкова «Драма поэта», посвященная последним дням П. А. Ойунского... Автор издевательски пишет, что он в тюрьме сочинял свои показания, «словно бы трудился над последним томом своих сочинений». Какое кощунство! И это пишет средней руки литератор о выдающемся писателе, большом общественном и государственном деятеле... Мы с данной статьей Ласкова знакомы давно: года два тому назад под видом рецензии на книгу Н. Николаева, Н. Ушницкого «Центральное» дело» он в журнале «Полярная звезда», без ведома редколлегии, тайком пытался протащить ее. Тогда эта акция у него не прошла - члены редколлегии единодушно отвергли ее как явно клеветническую и приостановили публикацию. Но как показывает время, не остудил свой «разоблачительный» пыл И. Ласков, давно и систематически занимающийся очернительством лучших представителей якутского народа (когда-то за подобные попытки он был осужден на секретариате правления СП РСФСР).

... Мы, участники расширенного заседания правления Союза писателей Якутии, основанного П. А. Ойунским, настоящим письмом заявляем решительный протест проискам хулиганствующего хулителя Ласкова и требуем: прочь руки от Ойунского! Выражаем надежду, что творческий союз, членом которого является вышеупомянутый господин, если тот не солидарен с ним, скажет свое веское слово и сделает соответствующие выводы...”

Чым не 37 год?.. Засталося толькі апэляваць да КДБ...

Неўзабаве пасьля гэтых падзей Іван Ласкоў памёр (28 чэрвеня 1994 года ад інсульту). Няма сумненьня, што да яго раптоўнай сьмерці прычыніліся спадчыньнікі Тамерлана - калі не фізычна, то маральна.

Алесь Карлюкевіч

/Крыніца 22. № 7. Мінск. 1996. С. 3-13./

КАК БЕЛОРУС ЯКУТАМ РОДНОЙ ЯЗЫК ВОЗВРАЩАЛ

Уникальным, богатым на путешествия и экспедиции белорусов по миру считается XIX столетие. Правда, чаще случалось, что путешествия эти приходилось совершать в результате насилия. Если кто даже и сам убегал за границу, причины тому были не самые добрые - правительство царской России боролось с белорусскими патриотами, с теми, кто сражался за волю своего народа.

Потому и в Сибирь - к известным каторжным местам - не пересыхал ручеек из Беларуси. Так, за революционную деятельность попал в Якутию и наш земляк Эдуард Пекарский (родом он с когдатошнего Игуменского уезда - теперь Смолевичский район Минской области).

Арестовали революционера в Москве. До того времени наш земляк вел подпольную работу в разных регионах Российской империи. Суд признал, что Пекарский «виноват в принадлежности к тайному обществу, которое поставило цель свергнуть при помощи силы государственный и общественный порядок». Приговор был следующим: «Лишить его имущественных прав и выслать на каторжные работы в рудники сроком на 15 лет». Правда, судьи все же смилостивились - и Пекарского отправили в ссылку в Якутию.

2 ноября 1881-го года Эдуард Пекарский вместе с конвоем попал в Якутию. Отправили в Первый Игидейский нослег Батырского улуса (нослег - соответствует волости, нынешнему сельсовету, улус - уезд, по-современному - район). За 230 верст от Якутска.

Познакомившись с окрестными местами, Эдуард Пекарский начал изучать культуру, быт якутского народа. Постепенно убедился и в том, что якутский язык не очень разработан. Прилагательные нельзя совместить с существительными. Нельзя сказать: «Солнечное лето». Получалось вроде того: «Солнечным лето». Представьте себе, как тогда можно разговаривать.

Невыразительными были окончания. Все это и беспокоило Эдуарда Пекарского. Потихоньку он овладел устным якутским языком, выступал в роли переводчика. Но это же было всего только начало работы. Вскоре наш земляк начал осваивать и песенный фольклор якутов, их былины, легенды и предания. Знакомство с песнями и сказками якутов, с героическим эпосом убедило Пекарского, что язык фольклора более чистый, утонченный.

Для работы Пекарский завел две тетради. В одну из них записывал якутские слова с переводом на русский язык, в другую тетрадь - русские слова с переводом на якутский.

Работа со словарем складывалась не совсем просто. Чтобы как-то прожить, необходимо было заниматься хозяйством. А как только случалась пауза, свободная минутка, Пекарский входил в мир якутских слов, искал местные соответствия русским словам.

Были у создателя якутского словаря и добровольные помощники. Среди них отец Дмитрий (светская фамилия Попов). На то время в церкви имелась религиозная литература на якутском языке. Правда, там было много ошибок, неточностей. На это и обращал внимание Пекарский.

В начале 1890-го года наш земляк завершил работу над словарем и выслал его в Восточно-Сибирский отдел Географического общества.

...Прошло еще несколько лет. Работу Пекарского, его самоотверженность в деле служения не только якутскому народу, а и России вообще, заметили государственные чиновники. В 1907-ом году Академия наук России издала первый выпуск «Словаря якутского языка». Пекарского наградили золотой медалью Академии наук. А с 1907 по 1918 годы под редакцией Пекарского увидело свет восемь выпусков трехтомного издания «Образцов народного творчества». Ученый опубликовал и немало статей, в которых рассказывал русскому читателю об истории, быте, этнографии якутского народа. Своими трудами Пекарский привлек внимание исследователей к Якутии, ее материальной и духовой культуре. Вскоре начала развиваться и литература на якутском языке. Один из ее первопроходцев - А. Кулаковский - назвал нашего соотечественника «отцом якутской литературы».

Умер Эдуард Пекарской 29 июня 1934 года. Правительство Якутской АССР (и тогда, и теперь Якутия автономная республика в составе России) в память об ученом установило две стипендии его имени.

А лучший памятник Пекарскому - его словарь. И то, что якутский народ имеет свой литературный язык.

Алесь Карлюкевич

/Качели. Минск. № 6. 2000. С. 2./

Алесь Карлюкевіч

ЗЯМЛЯК-ЛІТАРАТАР З ЯКУЦІІ

У бібліяграфічным даведніку “Писатели Восточной Сибири”, выдадзеным у Іркуцку ў 1973 г., ёсьць пазнака пра публікацыю “Апавяданьняў пра Айунскага” ў шостым нумары “Хотугу Сулус” (“Палярнай зоркі”) за 1960 г. Аўтар — В. В. Бялыніцкі-Біруля. Ніякага няма сумневу, што прозьвішча наша, беларускае. Але ж хто ён — беларускі сябар пачынальніка сучаснай якуцкай літаратуры?..

Вядома ж, не Вітольд Каятанавіч, славуты мастак. А мо... Памяць ліхаманкава згадвае нарыс з кнігі В. Грыцкевіча “Ад Нёмана да берагоў Ціхага акіяна”. Героі таго ўнікальнага тома — ураджэнцы Беларусі, якія пракладалі новыя маршруты ў Сыбіры і на Далёкім Усходзе.

Адгарнуўшы вокладку, знаходзім і патрэбны расповед: у нарысе “За ружовай чайкай” гісторык і краязнаўца знаёміць з заолягам Аляксеем Андрэевічам Бялыніцкім-Бірулем. Гады жыцьця — 1864-1937. Але ж у Сыбіры ён быў толькі ў час палярнай экспэдыцыі. Улетку 1902 г. на востраве Новая Сыбір, на поўнач ад Якуціі, вывучаў незвычайную птушку — ружовую чайку. Прытым іншыя ініцыялы ў героя нарыса В. Грыцкевіча, і ніводным словам дасьледчык не згадвае пра сустрэчы Бялыніцкага-Бірулі з Айунскім. А меў бы месца такі факт, дык наўрад ці абышоў бы яго ўвагай пільны біёграф многіх нашых землякоў. Зрэшты, Платон Айунскі і нарадзіўся толькі ў 1893 г. Словам, заоляг Бялыніцкі-Біруля тут ні пры чым.

Відаць, што адгадкі адносна В. В. Бялыніцкага-Бірулі трэба шукаць найперш у Якуціі. І аказваецца, што некаторая інфармацыя пра нашага земляка-літаратара ляжыць, па сутнасьці, на паверхні. У тым жа часопісе “Хотугу Сулус” яшчэ ў 1960 г. (у шостым нумары) быў надрукаваны артыкул Л. Габышава “В. В. Бялыніцкі-Біруля”. Тут і здымак сталага веку чалавека ў акулярах, з доўгімі шляхецкімі вусамі. Пасьля кароткай біяграфічнай нататкі — публікацыя апавяданьняў, абразкоў нашага земляка ў перакладзе на якуцкую мову.

“На фотаздымку з мэтрыкі вы бачыце дзевяностагадовага чалавека. Цяпер ён жыве ў заходняй частцы горада Якуцка ля возера Сайсар”, — піша Л. Габышаў.

З гэтай крыніцы, а таксама з іншых публікацый-сьведчаньняў склаўся некаторы партрэт літаратара-прыродазнаўцы Вячаслава Вікенцьевіча Бялыніцкага-Бірулі. Бацькі яго — з Беларусі. Тут, у Беларусі, у сям’і палкоўніка царскай арміі ды настаўніцы францускай мовы і нарадзіўся Слава. Як сьведчаць якуцкія аўтары, прыблізна ў 1869 г. Бацька будучага літаратара ўдзельнічаў у Руска-турэцкай вайне. Разам з бацькамі юны Слава пераехаў ва Ўсходнюю Сыбір, якая і стала любімай старонкай у жыцьці Бялыніцкага-Бірулі на доўгія дзесяцігодзьдзі.

Адукацыю атрымаў у Іркуцку. А працоўная біяграфія пачалася ў Верхаленску. Там Вячаслаў заняў пасаду бугальтара казначэйства.

На пачатак стагодзьдзя прыпадаюць і першыя сур’ёзныя крокі Бялыніцкага-Бірулі на літаратурнай і журналісцкай ніве. Малады бугальтар шле свае допісы ў мясцовыя пэрыядычныя выданьні — “Восточное обозрение”, “Сибирь”, “Иркутскнй вестник”, “Гу-бернские ведомости”. Вячаслаў не замыкаўся ў дамку, складзеным з адных лічбаў. Пісаў пра сацыяльнае становішча простага люду. Зараз мо каму не падабаецца такая характарыстыка публіцыстычнага запалу Бялыніцкага-Бірулі, але навошта выкідваць добрае слова з песьні: малады чалавек бараніў рабочых, паляўнічых, пісаў вострыя карэспандэнцыі, фэльетоны. Не раз мясцовыя ўлады спрабавалі прыцягнуць руплівага карэспандэнта да адказнасьці.

У Верхаленску Вячаслаў Вікенцьевіч пазнаёміўся з палітычнымі ссыльнымі. Двум з іх дапамог уцячы на Захад. Вось як пра гэта ўспамінае сам Бялыніцкі-Біруля: “Аказаў дапамогу ва ўцёках... двум ссыльным. Калі б пра гэта даведаліся, мяне б забілі...”

Цікава, што 8 лютага 1880 г. у Іркуцку адбыліся яшчэ адны ўцёкі з удзелам Бялыніцкага-Бірулі. Нашаму земляку-літаратару было тады ўсяго толькі дзесяць-адзінаццаць гадоў... І размова — пра чалавека з яго прозьвішчам... А згадваюцца тыя ўцёкі ў працы С. Ф. Коваля “Польскія ссыльныя і нарадавольскія арганізацыі ва Ўсходняй Сыбіры ў 1879-1882 гадах”. Вось што піша дасьледчык: “...па справе аб уцёках з Іркуцкага турэмнага замка ў ноч на 8 лютага 1880 г. дзевяці нарадавольцаў (I. Калашэнка, Г. Беразнюк, I. Цішчанка, А. Калюжны, П. Позен, Г. Іванчанка, названы «невядомым, параненым у галаву» пры затрыманьні) сьледзтвам было ўстаноўлена, што да ўцёкаў мае адносіны толькі група арыштаваных нарадавольцаў (каля дзесяці чалавек, у іх ліку тры палякі — М. Чачкоўскі, Л. Чарнеўскі і I. Шчапаньскі), а таксама «хавальнік» — палітычны ссыльны А. Лукашэвіч, тэрміновы арыштант — немец Ч. Ф. Лейхнер (быў прыслугаю ў наглядчыка турмы Селіванава і падрыхтаваў уцёкі праз кладоўкі памяшканьня, дзе жыў наглядчык) ды наглядчык шпіталя Бялыніцкі-Біруля, які дастаўляў з цырульні Фрэйнберга «накладныя бароды» для ўцекачоў”. Як бачым, яшчэ адзін наш зямляк з роду Бялыніцкіх-Біруляў паўстае з невядомасьці. Таксама пакуль што загадка...

Але ж вернемся да лёсу Вячаслава Вікенцьевіча. Працу бугальтара, рахункавода, літаратурныя і журналісцкія клопаты ён спалучаў з паляваньнем. Сучасьнікі сьведчаць, што Бялыніцкі-Біруля забіў дваццаць мядзьведзяў, паляваў на лася, на вавёрку. Ды забіць зьвера, прыйсьці дахаты са здабычай — хіба ж гэта зьяўлялася самамэтай літаратара?! Наш зямляк сьпяшаўся ў тайгу як улюбёны ў прыроду чалавек. Неабыякава ставіўся Бялыніцкі-Біруля да браканьераў, усяляк змагаўся са злоснымі гвалтаўнікамі прыроды.

Спакваля Вячаслаў Вікенцьевіч становіцца актыўным карэспандэнтам цэнтральных расійскіх выданьняў. У першую чаргу — часопісаў “Охота”, “Русская охота”. Яшчэ ў ліпені 1905 г. рэдактар часопіса “Охота” зьвяртаўся да яго з просьбаю: “Вы самы актыўны супрацоўнік, вельмі многа дапамагаеце нам. Апішыце, калі ласка, больш падрабязна таежную паляўнічую гаспадарку”.

Недзе пасьля 1910 года Бялыніцкі-Біруля перасяліўся ў Якуцк. Займаўся па-ранейшаму фінансавай справай. А ў вольны час карпеў за пісьмовым сталом, хадзіў на паляваньне. Шмат публікацый зьяўляецца ў той час у выданьнях “Ленские волны”, “Якутская окраина”. Вячаслаў Вікенцьевіч з этнаграфічнай дакладнасьцю вымалёўвае якуцкі быт. Сярод іншых твораў прыцягвае ўвагу ляканічны, па-мастацку сьціслы абразок “Сандра”. У цэнтры апавяданьня — малады якуцкі хлопец, якога завуць Сандра. У публікацыі з уласьцівай аўтару дэталізацыяй расказваецца пра няўдалую спробу Сандры ачысьціць суседзкія пасткі. “Узнагародай” за тое, што выцягнуў трох чужых зайцоў, стала Сандру адпушчаная з апошняй пасткі невялікая страла з мэталічным наканечнікам.

У тым жа 1915 г. “Ленские волны” зьмяшчаюць і невялікае апавяданьне “Чырок”. Нескладаны яго сюжэт — пра барацьбу маладой качкі за сваё жыцьцё. Паранены ўжо, зваліўшыся на зямлю, чырок усё ж перад самым носам паляўнічага вышморгвае ў паветра. Чытаючы прыродазнаўчыя, этнаграфічныя артыкулы В. Бялыніцкага-Бірулі, паступова прыадкрываеш для сябе сьвет якуцкай, сыбірскай прыроды. Многія публікацыі нашага земляка, асабліва апавяданьні, абразкі пра паляўнічую гаспадарку, вандроўкі чалавека са стрэльбай, можна параўнаць з творчасьцю (таксама амаль што невядомай сучаснаму чытачу) беларускага даваеннага пісьменьніка-прыродазнаўцы Міколы Целеша. Тая ж замілаванасьць у расповедах пра лясныя гушчары, той жа клопат пра жывёл і птушак, увага да іх, а зусім не натуралістычнае апісаньне, як здабываюць паляўнічыя свае трафэі. Мо яшчэ так цёпла пісаў, узнаўляў словам уражаньні ад убачанага, падгледзенага ў прыроды выдатны беларускі пісьменьнік Яраслаў Сільвестравіч Пархута. Каб так пісаць, трэба найперш любіць прыроду, жыць у далучанасьці да яе...

Яшчэ пры жыцьці Вячаслава Вікенцьевіча Бялыніцкага-Бірулі шэраг яго твораў былі перакладзены на якуцкую мову.

Літаратурны плён Бялыніцкага-Бірулі мог бы быць, безумоўна, шмат багацейшым: усё ж такі пражыў наш зямляк ажно пад сто гадоў. Але ўсе мы — заложнікі свайго часу, пэўных жыцьцёвых абставін. А самае галоўнае — тых палітычных, сацыяльных калізій, што здараюцца са сьветам, краінай, з грамадзтвам, усімі намі без усякай на тое аглядкі з боку інтарэсаў чалавека-адзінкі... Пасьля Кастрычніцкай рэвалюцыі, паверыўшы бальшавікам, Бялыніцкі-Біруля становіцца актыўным удзельнікам многіх мерапрыемстваў, што праводзіць маладая Савецкая ўлада. Па прапанове яе кіраўнікоў у Якуціі наш зямляк прымае рашучыя захады па арганізацыі фінансавай справы ў горадзе, у краі. Але неўзабаве адбываецца новы пераварот. Многія якуцкія бальшавікі былі арыштаваны, вывезены за межы краю. В. Бялыніцкі ажно 10 месяцаў утрымліваўся пад хатнім арыштам. У сьнежні 1919 г — чарговая зьмена ўлады, калчакаўшчыну разьбілі. І Бялыніцкі-Біруля — зноў актыўны палітычны, дзяржаўны работнік Савецкай улады. У 1920 г., шчыра верачы Саветам, удзельнічае ў нацыяналізацыі банкаў, канфіскацыі маёмасьці купца Кушнарова. У першым складзе ўрада Якуціі Вячаслава Вікенцьевіча прызначаюць наркамам фінансаў.

А з пачаткам калектывізацыі, калі сябар яго — Платон Айунскі — быў рэпрэсіраваны, Бялыніцкі-Біруля едзе ў калгасы глухога Алёкмінскага раёна, дапамагае рыхтаваць кадры бугальтараў, арганізоўвае фінансава-рахункавую сыстэму. Маючы за плячыма 70 гадоў, Вячаслаў Вікенцьевіч узначаліў алёкмінскую арцель “Сыбірак”. Ды старыя хваробы ўсё ж далі аб сабе знаць.

Застаўся адзін клопат — літаратурная праца, грамадзкая работа. Вячаслаў Вікенцьевіч — пастаянны аўтар газэты “Социалистическая Якутия” (дарэчы, пасьля вызваленьня з лягера ў гэтым жа выданьні з рознымі публіцыстычнымі нататкамі выступаў і беларускі паэт Сяргей Міхайлавіч Новік-Пяюн).

Вось тое, што нам удалося адкрыць...

[С. 309-312.]

ЗЕМЛЯК-ЛИТЕРАТОР ИЗ ЯКУТИИ

В библиографическом справочнике «Писатели Восточной Сибири», изданном в Иркутске в 1973 году, есть пометка о публикации «Рассказы об Ойунском» в шестом номере журнала «Хотугу Сулус» («Полярная звезда») за 1960 год. Автор — В. В. Бялыницкий-Бируля. Нет никакого сомнения, что фамилия наша, белорусская. Но кто он — белорусский друг родоначальника современной якутской литературы?..

Конечно же, не Витольд Каятанович, знаменитый художник. А может... Память лихорадочно вспоминает очерк из книги В. Грицкевича «От Немана до берегов Тихого океана». Герои того уникального тома — уроженцы Беларуси, которые прокладывали новые маршруты в Сибири и на Дальнем Востоке.

Раскрыв обложку, находим и нужный рассказ: в очерке «За розовой чайкой» историк и краевед знакомит с зоологом Алексеем Андреевичем Бялыницким-Бирулей. Годы жизни — 1864-1937. Но ведь в Сибири он был только во время полярной экспедиции. Летом 1902 года на острове Новая Сибирь, к северу от Якутии, изучал необычную птицу — розовую чайку. Притом у героя очерка В. Грицкевича другие инициалы, и ни одним словом исследователь не упоминает о встрече Бялыницкого-Бирули с Ойунским. А имел бы место такой факт, то вряд ли обошел бы его вниманием скрупулезный биограф многих наших земляков. Впрочем, Платон Ойунский и родился только в 1893 году. Словом, зоолог Бялыницкий-Бируля здесь ни при чем.

Видно, что разгадки относительно В. В. Бялыницкого-Бирули нужно искать прежде всего в Якутии. И оказывается, что некоторая информация о нашем земляке-литераторе лежит, по существу, на поверхности. В том же «Хотугу Сулус» еще в 1960 году (в шестом номере) была напечатана статья Л. Габышева «В. В. Бялыницкий-Бируля». Здесь и снимок пожилого возраста человека в очках, с длинными шляхетскими усами. После короткой биографической заметки — публикация рассказов, записок нашего земляка в переводе на якутский язык.

«На фотографии с метрики вы видите девяностолетнего человека. Сейчас он живет в западной части города Якутска у озера Сайсары», — пишет Л. Габышев.

Из этого источника, а также из других публикаций-свидетельств сложился некоторый портрет литератора-естествоиспытателя Вячеслава Викентьевича Бялыницкого-Бирули. Родители его — из Беларуси. Здесь, в Беларуси, в семье полковника царской армии и учительницы французского языка и родился Слава. Как свидетельствуют якутские авторы, приблизительно в 1869 году отец будущего литератора участвовал в русско-турецкой войне. Вместе с родителями юный Слава переехал в Восточную Сибирь, которая и стала любимой страницей в жизни Бялыницкого-Бирули на долгие десятилетия.

Образование получил в Иркутске. А трудовая биография началась в Верхоленске. Там Вячеслав занял должность бухгалтера казначейства.

На начало века приходятся и первые серьезные шаги Бялыницкого-Бирули на литературной и журналистской ниве. Молодой бухгалтер шлет свои сообщения в местные периодические издания — «Восточное обозрение», «Сибирь», «Иркутский вестник», «Губернские ведомости». Вячеслав не замыкался в домике, составленном из одних цифр. Писал о социальном положении простого народа. Сейчас может кому не нравится такая характеристика публицистического задора Бялыницкого-Бирули, но зачем выбрасывать хорошее слово из песни: молодой человек защищал рабочих, охотников, писал острые корреспонденции, фельетоны. Не раз местные власти пытались привлечь рачительного корреспондента к ответственности.

В Верхоленске Вячеслав Викентьевич познакомился с политическими ссыльными. Двум из них помог убежать на Запад. Вот как об этом вспоминает сам Бялыницкий-Бируля: «Оказал помощь в бегах... двум ссыльным. Если бы об этом узнали, меня бы убили...»

Интересно, что 8 февраля 1880 года в Иркутске состоялся еще один побег с участием Бялыницкого-Бирули. Нашему земляку-литератору было тогда всего лишь десять-одиннадцать лет... И разговор — о человеке с его фамилией... А упоминается тот побег в работе С. Ф. Коваля «Польские ссыльные и народовольческие организации в Восточной Сибири в 1879-1882 годах». Вот что пишет исследователь: «По делу о побеге с Иркутского тюремного замка в ночь на 8 февраля 1880 г. девяти народовольцев (И. Колошенко, Г. Березнюк, И. Тищенко, А. Калюжный, П. Позен, ... Г. Иванченко, названный «неизвестным, раненым в голову» при задержании) следствием было установлено, что к побегу имеет отношение только группа арестованных народовольцев (около десяти человек, в их числе три поляка — М. Чачковский, Л. Чарневский и И. Щапаньский), а также «хранитель» — политический ссыльный А. Лукашевич, срочный арестант — немец Ч. Ф. Лейхнер (был прислугой у надзирателя тюрьмы Селиванова и подготовил побег через кладовые помещения, где жил смотритель) и смотритель госпиталя Бялыницкий-Бируля, который доставлял из парикмахерской Фрейнберга «накладные бороды» для беглецов». Как видим, еще один наш земляк из рода Бялыницких-Бирулей возникает из неизвестности. Также пока что загадка...

Но вернемся к судьбе Вячеслава Викентьевича. Работу бухгалтера, счетовода, литературные и журналистские хлопоты он сочетал с охотой. Современники свидетельствуют, что Бялыницкий-Бируля убил двенадцать медведей, охотился на лося, на белку. Да убить зверя, прийти домой с добычей — разве это являлось самоцелью литератора?! Наш земляк спешил в тайгу как влюбленный в природу человек. Неравнодушно относился Бялыницкий-Бируля к браконьерам, всячески боролся со злостными насильниками природы.

Постепенно Вячеслав Викентьевич становится активным корреспондентом центральных российских изданий. В первую очередь — журналов «Охота», «Русская охота». Еще в июле 1905 года редактор журнала «Охота» обращался к нему с просьбой: «Вы самый активный сотрудник, очень много помогаете нам. Опишите, пожалуйста, более подробно таежное охотничье хозяйство».

Где-то после 1910 года Бялыницкий-Бируля переселился в Якутск. Занимался по-прежнему финансовым делом. А в свободное время корпел за письменным столом, ходил на охоту. Много публикаций появляется в то время в изданиях «Ленские волны», «Якутская окраина». Вячеслав Викентьевич с этнографической точностью вырисовывает якутский быт. Среди других произведений привлекает внимание лаконичная, художественно краткая зарисовка «Сандра». В центре повествования — молодой якутский парень, которого зовут Сандра. В публикации с присущей автору детализацией рассказывается о неудачной попытке Сандры очистить соседские ловушки. «Наградой» за то, что вытащил трех чужих зайцев, стала Сандру отпущенная из последней ловушки небольшая стрела с металлическим наконечником.

В том же 1915 году «Ленские волны» печатают и небольшой рассказ «Чирок». Несложный его сюжет — о борьбе молодой утки за свою жизнь. Раненый уже, упав на землю, чирок все же перед самым носом охотника вырывается в воздух. Читая естественные, этнографические статьи В. Бялыницкого-Бирули, постепенно приоткрываешь для себя мир якутской, сибирской природы. Многие публикации нашего земляка, особенно рассказы, зарисовки об охотничьем хозяйстве, путешествиях человека с ружьем, можно сравнить с творчеством (также почти неизвестным современному читателю) белорусского довоенного писателя-естествоиспытателя Миколы Целеша. Та же умиленность в рассказах о лесных чащах, та же забота о животных и птицах, внимание к ним, а вовсе не натуралистическое описание, как добывают охотники свои трофеи. Может, еще так тепло писал, восстанавливал словом впечатления от увиденного, подсмотренного у природы выдающийся белорусский писатель Ярослав Сильвестрович Пархута. Чтобы так писать, нужно, прежде всего, любить природу, чувствовать свою сопричастность с ней...

Еще при жизни Вячеслава Викентьевича Бялыницкого-Бирули ряд его произведений был переведен на якутский язык.

Литературные плоды Бялыницкого-Бирули могли быть, безусловно, намного богаче: все-таки прожил наш земляк почти сто лет. Но все мы — заложники своего времени, определенных жизненных обстоятельств. А самое главное — тех политических, социальных коллизий, что случаются с миром, страной, с обществом, всеми нами без всякой на то оглядки со стороны интересов человека-единицы... После Октябрьской революции, поверив большевикам, Бялыницкий-Бируля становится активным участником многих мероприятий, которые проводит молодая советская власть. По предложению ее руководителей в Якутии наш земляк принимает решительные меры по организации финансового дела в городе, в крае. Но вскоре происходит новый переворот. Многие якутские большевики были арестованы, вывезены за пределы края. В. Бялыницкий-Бируля почти 10 месяцев содержался под домашним арестом. В декабре 1919 года — очередная смена власти, колчаковщину разбили. И Бялыницкий-Бируля — снова активный политический, государственный работник советской власти. В 1920 году, искренне веря Советам, участвует в национализации банков, конфискации имущества купца Кушнарёва. В первом составе правительства Якутии Вячеслава Викентьевича назначают наркомом финансов.

А с началом коллективизации, когда друг его — Платон Ойунский — был репрессирован, Бялыницкий-Бируля едет в колхозы глухого Алекминского района, помогает готовить кадры бухгалтеров, организует финансово-счетную систему. Имея за плечами 70 лет, Вячеслав Викентьевич возглавил алекминскую артель «Сибиряк». Да старые болезни все же дали о себе знать.

Осталась одна забота — литературный труд, общественная работа. Вячеслав Викентьевич — постоянный автор газеты «Социалистическая Якутия» (кстати, после освобождения из лагеря в этом же издании с различными публицистическими заметками выступал и белорусский поэт Сергей Михайлович Новик-Пяюн).

Вот то, что удалось открыть...

[С. 327-333.]

ПРЫНЯТЫ Ў САЮЗ ПІСЬМЕННІКАЎ

/Літаратура і Мастацтва. Мінск. № 26. 26 чэрвеня 1998. С. 4./

“Бібліяграфічны паказальнік прысьвечаны вядомаму беларускаму пісьменьніку, журналісту, краязнаўцу і перакладчыку, грамадзкаму дзеячу Алесю Мікалаевічу Карлюкевічу”. /Ад складальнікаў. // Алесь Мікалаевіч Карлюкевіч. Біябібліяграфічны паказальнік. Мінск.2015. С. 3./

ГЕАГРАФІЧНЫ ПАКАЗАЛЬНІК

На беларускай мове

Якуцк, г., сталіца Рэспублікі Саха (Якуція) 303, 430, 431, 2216.

На рускай мове

Якутск, г., столица Республики Саха (Якутия) 2.

/Алесь Мікалаевіч Карлюкевіч. Біябібліяграфічны паказальнік. Мінск.2015. С. 368, 372./