Яўген Дзьмітрыевіч Паліванаў – нар. 12 сакавіка (28 лютага) 1891 г. у
губэрнскім месьце Смаленск Расійскай імпэрыі, на “адвечнай зямлі беларускага
народа”, у дваранскай сям’і.
У
1908 г. скончыў Аляксандраўскую гімназію ў Рызе, у 1911 г. Практычную ўсходнюю
акадэмію па японскім разрадзе ў Санкт-Пецярбургу, у 1912 г. гісторыка-філялягічны
факультэт Пецярбурскага ўнівэрсытэту.
У
1914 ды 1915 гг. зьдзейсьніў паездкі ў Японію, дзе вывучаў японскія дыялекты. Таксама
існуе меркаваньне, што ў 1916 г., пад час знаходжаньня ў Японіі, навуковец
сумяшчаў свае дасьледаваньні з працай на расейскую ваенную выведку. У Петраградзе
ён быў запрошаны на пасаду прыват-дацэнта па катэдры японскай мовы.
У
1917 г. Паліванаў далучыўся да левых меншавікоў і ўзначаліў аддзел друку
Міністэрства замежных спраў Часавага ўраду. Падчас Кастрычніцкага перавароту
1917 г. ён далучыўся да бальшавікоў і з лістападу 1917 г. выконваў абавязкі
аднаго з двух намесьнікаў наркама замежных спраў Л. Троцкага, у прыватнасьці
рыхтаваў першапачатковы тэкст Брэсцкай мірнай дамовы. Выконваючы ўрадавае заданьне,
Паліванаў перавёў і апублікаваў сакрэтныя дамовы царскага ўраду з іншымі
дзяржавамі. Аднак напачатку 1918 г. паміж ім ды Троцкім адбыўся канфлікт,
падчас якога наркам абвінаваціў навукоўца ў службовых злоўжываньнях, прыхільнасьці
да алькагольных напояў і прыналежнасьці да чарнасоценскага “Зьвязу рускага
народа”. Дарэчы, у юнацкасьці, нібыта нападпітку, Паліванаў пазбавіўся кісьці
левай рукі, але заўсёды імкнуўся паказаць, што гэты фізычны недахоп яму не
замінае.
Паліванаў пачаў працаваць загадваючым Ўсходнім аддзелам Інфармацыйнага
бюро Паўночнай вобласьці, а затым арганізатарам кітайскай камуністычнай сэкцыі
пры Петраградзкім камітэце РКП(б). У 1919 г. ўступае ў шэрагі РКП(б) і атрымаў
у 28 гадоў званьне прафэсара.
У
1921 г. ён пераехаў у Маскву, дзе пачаў працаваць намесьнікам начальніка Далёкаўсходняга
аддзела Камінтэрну і загадваць усходнім сэктарам у Камуністычным унівэрсытэце
працаўнікоў Усходу. Быў камандзіраваны Камінтэрнам у Ташкент дзеля працы ў
закансьпіраваным аддзеле па лініі Сіньцзяна. Працаваў прафэсарам
Сярэднеазіяцкага ўнівэрсытэта і намесьнікам старшыні Дзяржаўнай навуковай рады
Туркестанцкай рэспублікі. У 1923 г. у Маскве выйшла ягоная праца: Проблема латинского
шрифта в турецких письменностях. (По поводу нового якутского алфавита, азербайджанской
азбуки jeni jol и узбекского алфавита, санкционированного 2-м Съездом
Узбекского рабочего просвещения).
У
1924 г. па выкліку Ваеннай акадэміі езьдзіў у Маскву для выкладаньня японскай
мовы. У 1924 - 1925 гг. Паліванаў працаваў у Ташкенце загадваючым Галоўліту. Напачатку
1926 г. ён быў запрошаны ва Ўладзівасток, дзе працаваў прафэсарам японскай мовы
ў Далёкаўсходнім унівэрсытэце. У траўні яму далі камандзіроўку і навуковец правёў
некалькі дзён у Японіі.
Увосень 1926 г. Паліванава запрасілі ў Маскву дзе ён працаваў у Камуністычным
унівэрсытэце працоўных Усходу імя І. В. Сталіна ды быў старшынёй лінгвістычнай
сэкцыі Навукова-дасьледчых інстытутаў грамадзкіх навук. Тады ж з-за наркаманіі
было прыпыненае ягонае чалецтва ў партыі.
У
лютым 1929 г. Паліванаў выступіў у Камуністычнай акадэміі з дакладам, дзе
пераканаўча выявіў недаказанасьць і хібнасьць “яфэтычнай тэорыі”, аўтарам якой
быў Мікалай Мар, які карыстаўся падтрымкай савецкіх уладаў.
З
гэтага моманту пачалося мэтанакіраванае цкаваньне Паліванава. Ён страціў
магчымасьць працаваць у Маскве і ў 1929 г. зьяжджае ў Самарканд, дзе пачаў
працаваць ва Ўзбэцкім дзяржаўным НДІ, а ў 1931 г. пераехаў разам з інстытутам у
Ташкент. Ад 1934 г. навуковец жыў у г. Фрунзе, працуючы прафэсарам у Кіргіскім
інстытуце культурнага будаўніцтва ды актыўна займаўся дасьледаваньнем
дунганскай мовы і працаваў над перакладам кіргіскага эпасу “Манас”.
Яўген Паліванаў быў выбітным паліглётам бо ведаў, як сам сьцьвярджаў, 18
моў: францускую, нямецкую, ангельскую, лацінскую, грэцкую, гішпанскую,
сэрбскую, польскую, кітайскую, японскую, татарскую, узбэцкую, туркмэнскую,
казахскую, кіргіскую, таджыкскую, эстонскую і рускую. Але, апроч гэтых, яшчэ
пасіўна: абхаскую, азэрбайджанскую, альбанскую, калмыцкую, асырыйскую,
арабскую, грузінскую, дунганскую, карэйскую і мардоўскую (эрзя). Ён мог
перакладаць з аркушу Гётэ з нямецкай на узбэцкую мову, ён ня толькі перакладаў
вершы з іншых моў, але і пісаў іх пад псэўданімам Бо Цзі-шэн.
У
канцы ліпеня 1937 г. з Масквы прыйшла шыфратэлеграма, падпісаная намесьнікам
наркама ўнутраных спраў Фрыноўскім, з прадпісаньнем арыштаваць прафэсара
Паліванава і даставіць яго ў Маскву. Арышт адбыўся ў ноч на 1 жніўня, і
навукоўца неўзабаве перавезьлі ў сталіцу, ва ўнутраную турму НКУС на Лубянцы.
Ён быў абвінавачаны ў працы на замежную (японскую) выведку і шпіянажы па
артыкуле 58-1а КК і накіраваны ў Бутырскую турму.
25 студзеня 1938 г. адбылося зачыненае паседжаньне Ваеннай калегіі
Вярхоўнага суда СССР. Суд прызнаў яго вінаватым у зьдзяйсьненьні злачынстваў,
прадугледжаных артыкуламі 58-1а, 58-8 і 58-11 КК РСФСР і прысудзіў да вышэйшай
меры пакараньня. У той жа дзень Яўген Дзьмітрыевіч Паліванаў быў расстраляны на
палігоне “Камунарка” і там жа пахаваны.
3
красавіка 1963 г. Пленум Вярхоўнага Суда СССР пастанавіў адмяніць той прысуд і
справу ў адносінах Паліванава вытворчасьцю спыніць за адсутнасьцю ў ягоных
дзеяньнях складу злачынстваў.
Ягоная жонка Брыгіта Альфрэдаўна Паліванава-Нірк
(1899-1946), па паходжаньні эстонка, была арыштаваная 10 красавіка 1938 г. у
Ташкенце і 13 лістапада 1038 г. была асуджана на 10 гадоў ППЛ як “агент
польскай выведкі”. Памерла ў Каргапольляге 1 ліпеня 1946 г., рэабілітаваная ў
1989 г.
Цяпер у Смаленску рэгулярна праводзяцца
філялягічныя навуковыя канфэрэнцыі, г. зв. Паліванаўскія чытаньні. У 2001 г. у
рамках дадзеных чытаньняў прайшоў міжнародны сэмінар “Яўген Дзьмітрыевіч
Паліванаў і ягоныя ідэі ў сучасным асьвятленьні”.
Пры
жыцьці Яўгена Дзьмітрыевіча Паліванава выйшла каля 140 публікацый, у тым ліку
больш 20 кніг і брашур. Шматлікія працы засталіся ў рукапісным выглядзе або
былі згубленыя.
Літаратура:
*
Булахов М. Г. Восточнославянские
языковеды. Т. 3. Минск. 1978. С. 150-152.
Ларцев В. Г. Евгений Дмитриевич Поливанов. Страницы жизни и
деятельности. Москва. 1988. 327 c.
* Лингвист Семен Андреевич Новгородов.
Хаартыскалар, докумуоннар, ыстатыйалар. Дьокуускай. 2007. С. 117.
Сарданэля Ягамосьць,
Койданава
ПОЛИВАНОВ Евгений Дмитриевич (28. II. 1891, Смоленск — 25. I. 1938), крупный советский
языковед, педагог и общественный деятель. Род. в семье служащего. В 1908 г.
окончил гимназию в Риге и поступил на славяно-русское отделение филол. фак-та
Петербургского ун-та, где испытал влияние идей И. А. Бодуэна де Куртенэ и Л. В.
Щербы. Одновременно с учебой в ун-те П.
занимался на японском отделении Восточной практической академии. По окончании
унта в 1912 г. был оставлен при кафедре сравнительного языковедения для
подготовки к профессорскому званию. Будучи магистрантом, преподавал новые языки
на Женских пед. курсах, а с 1914 г. в звании приват-доцента — на восточном
фак-те ун-та. После 1917 г. сотрудничал в Кабинете военной печати при
Всероссийском Совете крестьянских депутатов, в журнале «Новая жизнь», Народном
комиссариате иностранных дел (он был зам. наркома и зав. отделом Востока). В
1919 г. вступил в члены РКП (б) и стал профессором фак-та общественных наук
Петроградского ун-та. С начала 1921 г. работал в Москве, являясь заместителем
заведующего Дальневосточной секции Коминтерна и преподавателем
Коммунистического унта трудящихся Востока (КУТВ). Осенью 1921 г. получил
командировку в Ташкент, где в течение пяти лет занимался общественной,
педагогической и научной работой (был заместителем председателя Научного совета
Наркомпроса Туркестанской АССР, читал лекции в Самаркандском ун-те, готовил
кадры для среднеазиатских школ и вузов). С 1926 по 1929 г. жил в Москве,
сотрудничая в РАНИОНе, Ин-те языка и мышления, Ин-те востоковедения,
Коммунистическом ун-те трудящихся Востока, Ин-те народов Востока и Ин-те языка
и лит-ры АН СССР. В 1929 г. переехал в Самарканд, где получил должность профессора
Узбекского гос. научно-исслед. ин-та (УЗГНИИ), а в 1934 г. — во Фрунзе. Здесь
он преподавал различные языковедческие дисциплины, являясь профессором
Киргизского ин-та культурного строительства и педагогического ин-та.
П.
был разносторонним ученым-языковедом. Он владел многими языками практически или
лингвистически и разрабатывал малоисследованные проблемы общего языкознания и
отдельных языков — русского, узбекского, туркменского, японского, китайского и
др.
Ученый всегда проявлял живой интерес к
теории и методологии науки о языке, высказывая свои взгляды как в лекционных
курсах, так и в специальных работах. Из опубликованных работ в этой области
укажем: Конспект лекций по введению в языкознание и общей фонетике, читанных в
1915/16 уч. году... на Женских пед. курсах новых языков, ч. 1 (Пг., 1916, 87
с.; изд. 2-е под назв.: Лекции по введению в языкознание и общей фонетике.
Берлин, 1923, 96 с.), Понятие эволюции в языке (Ташкент, 1923, 58, 59, 62 с.,
на узбекском языке арабским шрифтом), Фонетические конвергенции (Ташкент,
1923), Из теории фонетических конвергенций. Латинский пример конвергенции с
полным уподоблением (Первая статья) (Сб. Туркестан. вост, ин-та в честь проф.
А. Э. Шмидта... Ташкент, 1923, с. 106-108), Из теории фонетических
конвергенций. Латинский пример конвергенции с полным уподоблением (Вторая
статья) (там же, с. 108-115), Причины происхождения Umlaut’a (там же, с. 120-123), Революция и литературные языки Союза ССР
(«Революционный Восток», [М.], 1927, № 1, с. 36-37), Родной язык в национальной
партшколе («Вопросы нац. парт, просвещения», (М.], 1927, с. 11-122), Введение в
языкознание для востоковедных вузов (Л., 1928, VI, 220 с.), Факторы
фонетической эволюции языка как трудового процесса. 1. Обзор процессов,
характерных для языкового развития в эпохи натурального хозяйства (Учен. зап.
Ин-та языка и лит-ры РАНИОН. М., 1928, т. 3, с. 20-42), Круг очередных проблем
современной лингвистики (РЯСШ, 1929, № 1, с. 57-62), Аббревиатура («Лит. эн-цикл.»,
т. 1. [М.], 1930, с. 8-9), Акцентуация (там же, с. 85-88), Экономические факторы
в развитии языка («Əlengə», 1930, № 3, с. 9-10; № 5, с. 35-37, совместно с
К. Рамазановым) и др.
Некоторые из указанных работ имели
дискуссионный характер; несмотря на это, многие положения П. о методах исследования языка и о структурных особенностях языков
разных типов и групп сохраняют научное значение и в настоящее время.
Проблемы славистики и русистики получили
освещение в следующих работах П.:
Своевременна ли реформа орфографии («Новая жизнь», 1917, 9 (22) июня),
Удовлетворительно ли разрешен вопрос упрощения письма в новой русской
орфографии? («Учитель», 1917, № 23, с. 16-21), Следы суффикса Imperativi *dhi на славянской почве (ИОРЯС АН, т. 24 (1919), кн.
2. Пг., 1923, с. 349-350), «Мак». Русский букварь для нерусских детей
Туркестана (Ташкент, 1925, 72 с., совместно с Л. И. Пальминым), Краткий
русско-узбекский словарь (Ташкент, 1926, III-XII, 218 с.), К десятилетию
орфографической реформы («Родной язык в школе», М., 1927, кн. 5, с. 180-189), О
литературном (стандартном) языке современности («Родной язык в школе», М.,
1927, кн. 1, с. 225-235), Задачи социальной диалектологии русского языка
(«Родной язык и лит-ра в трудовой школе», М., 1928, № 2, с. 39-40; № 4, с. 68-76),
Чтение и произношение на уроках русского языка в связи с навыками родного языка
(«Вопросы препод. русск. яз. в нац. школе взрослых». М., 1928, вып. 2, с.
31-43), Русский язык сегодняшнего дня («Лит-ра и марксизм», 1928, кн. 4, с.
167-180), (рец.) Селище А. Язык революционной эпохи («Родной язык и лит-ра в
трудовой школе», 1928, № 3, с. 135-138), Русская грамматика в сопоставлении с
узбекским языком (Ташкент, 1933, 182 с.), Опыт частной методики преподавания
русского языка узбекам, ч. 1 (Ташкент - Самарканд, 1935, 91 с.; изд. 2-е.
Ташкент, 1961, 112с.).
Для истории отечественного языкознания
интерес представляют работы теоретического и практического характера:
Специфические особенности последнего десятилетия (1917-1927) в истории нашей
лингвистической мысли (Учен. зап. Ин-та яз. и лит-ры РАНИОН. М., 1928, т. 3, с.
3-9), За марксистское языкознание (Сб. популярных лингвистических статей) (М.,
1931, 184 с.). Отдельно необходимо отметить готовившийся ученым «Словарь
лингвистических терминов», отрывки из которого были опубликованы посмертно (см.
ВЯ, 1960, № 4, с. 112-125, с комментарием В. П. Григорьева).
Богатое лингвистическое наследство П., охватывающее обширные области
общего, славянского, русского, тюркского, японского, китайского, арабского и
классического языкознания, представляет собой яркую страницу в истории советской
науки в трудные годы ее становления, когда с особенной остротой ставились
вопросы критической переоценки дореволюционной лингвистики и выработки новой,
марксистской методологии исследований.
Соч.: Статьи по общему языкознанию. М., 1968, 376 с.
Лит.: Иванов Вяч. Вс. Лингвистические взгляды Е. Д. Поливанова —
ВЯ, 1.957, № 3, с. 55-76; Ваганов Е. Ф. О книге Е. Д. Поливанова «Опыт частной
методики преподавания русского языка». — В кн.: Поливанов Е. Д. Опыт частной
методики преподавания русского языка, ч. 1, изд. 2-е. Ташкент, 1961, с. 3-18;
Григорьев В. П. Словарь лингвистических терминов Е. Д. Поливанова. — ВЯ, 1960,
№ 4, с. 112-114; Леонтьев А. А. И. А. Бодуэн де Куртенэ и петербургская школа
русской лингвистики, — ВЯ, 1961, № 4, с. 116-124; Леонтьев А., Ройзензон Л.,
Хаютин А. Поливановские чтения. — «Ленинский путь», Самарканд, 1964, 19 сент.;
Их же. Жизнь и труд Е. Д. Поливанова. — «Правда Востока», Ташкент, 1964, 22
сент.; Актуальные вопросы современного языкознания и лингвистическое наследие Е.
Д. Поливанова, т. 1. Тезисы докл. и сообщ. межвуз. лингвистической конф. 9-15
сент. 1964 г. Самарканд, 1964, 287 с.; Ройзензон Л., Хаютин А. Актуальные
вопросы современного языкознания и лингвистическое наследие Е. Д. Поливанова.
Межвуз. конф. в Самарканде. — «Русск. язык в узбекской школе», 1964, № 6, с.
26-33; Их же. Замечательный советский ученый. — «Ленинский путь», Самарканд,
1964, 9 сент.; Тихонов А., Кунгуров Р., Хужаев Т. Поливанов конференцияси, —
«Ленин йули», Самарканд, 1964, 28 авг.; Форум лингвистов. — «Ленинский путь»,
Самарканд, 1964, 11 сент.; Ройзензон Л. Поливановская конф. в Самарканде. —
РЯНШ, 1965, № 1, с. 84-87; Ройзензон Л. И., Турсунов У. Т. Е. Д. Поливанов и
вопросы эволюции языка. — В кн.: Материалы Всесоюзной конф. по общему языкознанию
«Основные проблемы эволюции языка», ч. 1. Самарканд, 1966, с. 63-68; Крысий Л.
Поливановская конференция, — РЯШ, 1965, № 1, с. 100-102; Звегинцев В. А.
Советское языкознание в 20-е и 30-е годы. — В кн.: История языкознания XIX-XX
веков в очерках и извлечениях, ч. 2. М., 1965, с. 284-285; Леонтьев А. А.
Хроникальные заметки. — ВЯ, 1965, № 1, с. 136-139; Его же. Е. Д. Поливанов и
обучение русскому языку в национальной школе. — РЯНШ, 1966, № 2, с. 55-60;
Мухин А. М. Е. Д. Поливанов как выдающийся представитель ленинградской
лингвистической школы. — В кн.: Материалы Всесоюзной конф. по общему
языкознанию «Основные проблемы эволюции языка», ч. 1. Самарканд, 1966, с.
60-62; Кардашев М. С. Воспоминания о Е. Д. Поливанове. — «Вестн.
Каракалпакского филиала АН Узбек. ССР, 1966, № 1, с. 57-63; Леонтьев А. А.,
Ройзензон Л. И., Хаютин А. Д. Жизнь и деятельность Е. Д. Поливанова. — В кн.:
Поливанов Е. Д. Статьи по общему языкознанию. М., 1968, с. 7-30; Список работ
Е. Д. Поливанова [составлен А. А. Леонтьевым при участии З. И. Фединой и А. С.
Штерн]. — Там же, с. 31-45; Стэнман Е. А. Е. Д. Поливанов. Опыт частной
методики преподавания русского языка, ч. 1, изд. 2-е. Ташкент, 1961, 111 с.;
изд. 3-е. Ташкент, 1968, 128 с. — «Русск. язык в узбекской школе», 1962, № 3, с.
76-82; Супрун А. Е. Переиздание нужной книги, — РЯНШ, 1962, № 6, с. 77-80;
Андреева Л. А., Занько С. Ф. Взгляды Е. Д. Поливанова на эволюцию языка и
современные представления о языковом развитии. — В кн.: АВСЯ, с. 21-22.
/М. Г. Булахов.
Восточнославянские языковеды. Библиографический словарь. Т. 3. Минск. 1978. С.
150-153./
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz