ЎЎЎ 3. Шаўля Кандзёўка. Калымскі бібліятэкар Людзьвік Яновіч. Ч. 3. Койданава. "Кальвіна". 2020.

                                          ВОСПОМИНАНИЯ О ЯКУТСКОЙ ССЫЛКЕ

                                                                            (1896-1899)

    Я не могу удержаться от того, чтобы не сказать несколько слов о шлиссельбуржцах, попавших к нам, в Якутскую область. По амнистии, связанной с коронацией Николая II, нескольким шлиссельбуржцам был сокращен срок каторги, после чего они были отправлены в ссылку в Якутскую область. Трудно передать то волнение, которое овладело якутскими ссыльными, когда получилось известие о том, что к нам едут шлиссельбуржцы. Если старый «кариец» был окружен в глазах молодежи ореолом, то шлиссельбуржцы были окружены таким ореолом и в глазах старых ссыльных. Эти люди как бы воскресли из мертвых. После долгих лет заключения в мрачных казематах Петропавловской и Шлиссельбургской крепостей, свидетели и участники старых славных боев снова как бы выходили из могилы. Мы подстерегали каждую почту, каждый приезжавший в Якутск возок. Наконец, какому-то счастливцу удалось первому увидать прибывших в якутском полицейском участке. Через несколько минут они явились на квартиру Дулембы, которая служила для нас обычным сборным пунктом (наряду с знаменитой «улусной»). Здесь я и увидал их. Это были: Шебалин, здравствующий доныне и находящийся сейчас в Москве; Янович, сотоварищ Варынского и Дулсмбы по «Пролетариату»; Мартынов, рабочий, один из эпигонов «Народной Воли», осужденный за вооруженное сопротивление при аресте в Киеве в 1884 г. и Суровцев, сотоварищ Веры Фигнер, тоже один из последних деятелей «Народной Воли», осужденный за одесскую тайную типографию, руководимую С. Дегаевым (впоследствии известный предатель). Через год после этого прибыл еще В. Панкратов, приезд которого, естественно, уже не мог возбудить такого энтузиазма, как прибытие первых шлиссельбуржцев (кстати, этот Панкратов впоследствии кончил очень плохо: он вместе с Бурцевым, во время войны участвовал в основании пресловутого Общества 1914 года», ярошовинистического и реакционного характера).

    Первая встреча с шлиссельбуржцами особенно врезалась мне в память. Когда мы собрались на квартире у Дулембы, шлиссельбуржцев в это время там не было. Они ушли в баню. Вернулись они красные. распаренные, счастливые, вдыхая всеми порами свободу (свободу в Якутске!), в которой впервые очутились после многих лет подневольного и поднадзорного существования. Ведь только в Якутске их освободили из-под конвоя. Особенно сильное внешнее впечатление производил Мартынов, гигантского телосложения, с окладистой, слегка седеющей бородой, с широким энергичным, твердым лицом и пронзительными серыми глазами. Суровцев походил на апостола — добродушный, ласковый, всепрощающий, наполовину не от мира сего. Шебалин со своей длинной черной бородой казался настоящим гномом, вылезшим из-под земли. Наиболее серая и незаметная наружность была у Яновича, имевшего вид худосочного заморенного интеллигента, с очень усталым лицом и черной бородкой. Но среди всех прибивших шлиссельбуржцев он был самым выдающимся.

    Трудно, разумеется, вспомнить, о чем говорили при первой встрече. Не только мы, молодежь, но и старые карийцы смотрели на этих людей, каким-то чудом вырвавшихся из царских застенков, с глубоким благоговением, можно сказать, с обожанием. Узники со своей стороны, видимо, были очень тронуты оказанной им встречей и проявленным к ним отношением. В результате, быстро создалась товарищеская, семейная, интимная атмосфера.

    Шлиссельбуржцы рассказывали нам очень много о своей жизни в крепости и о делах, за которые они были осуждены. Большинство из того, что они тогда нам рассказывали и что в те времена было новостью, теперь уже известно всем и опубликовано в воспоминаниях шлиссельбуржцев. Но некоторые частности из их рассказов заслуживают все же упоминания.

    Так, например, разговорились мы однажды с Мартыновым о его деле. Мартынов был тоже одним из осколков некогда славной и сильной «Народной Воли». Он, вместе с Панкратовым, Шебалиным, Карауловым [* Караулов был приговорен всего к 4 годам каторги, которую отбыл в Шлиссельбурге. Таким образом, он оказался первым из шлиссельбуржцев, вышедшим на свет божий (правда, тоже в ссылку) Впоследствии стал членом кадетской партии (sic) и был членом Гос. Думы.] и другими был арестован в 1884 году и судился за попытку восстановления партии «Народной Воли». При аресте в Киеве на улице Мартынов оказал вооруженное сопротивление. Полицейские агенты жестоко избили его за это, при чем один из них, чтобы парализовать его дальнейшее сопротивление, схватил его, уже лежавшего на земле, за волосы. Когда кто-то из нас невольно испустил восклицание негодования по поводу зверства, проявленного шпионами, то Мартынов добродушно заметил: «Ну, еще чего вы захотели! Разумеется, раз я в них стрелял, то они тоже имели право драться. Тут уж нежничать не приходится».

    Шлиссельбуржцев чествовали бесконечно. Кроме общих собраний на квартире Дулембы, каждый из якутских старожилов старался залучить их к себе и устроить в их честь «вечер». Однажды мы собрались на квартире у Осмоловского, жена которого была очень хорошей хозяйкой и у которого поэтому товарищи любили собираться. Янович рассказывал про обстоятельства своего ареста. Он принадлежал к партии Пролетариат» и попался в руки полиции во время повальных арестов к Варшаве в 1884 году. Захвачен он был в каком-то варшавском кафе на улице «Новый Свет». Нас всех удивило, как такой благодушный, мягкий человек, как Янович, на вид типичный кабинетный мыслитель, мог оказать вооруженное сопротивление. Оказывается, по словам Яновича, что все это произошло случайно. Кто-то из товарищей отдал в починку старый, негодный револьвер. В день ареста Янович случайно получил этот револьвер, ему не принадлежавший, для передачи его владельцу. Придя на свидание в кафе, кажется, с Дембским (я сейчас не помню), Янович имел этот револьвер в кармане, при чем не был даже уверен, заряжен он или нет. Что ему когда-нибудь в жизни придется воспользоваться огнестрельным оружием, Янович ни на минуту не предполагал. Когда они сидели с товарищами за столиком в кафе и разговаривали, к ним неожиданно подошел полицейский надзиратель, заявивший собеседникам, что они арестованы. Яновичу стало обидно. Как так! Сидят люди, мирно беседуют — и вдруг подходит какой-то субъект, намеревающийся лишить их свободы! Неужели так и отдаться в руки палачей без всякого протеста?!.. Случайно в кармане у Яновича оказался револьвер, — и он больше для того, чтобы выразить протест против насилия, инстинктивно выхватил его и дал по агентам несколько выстрелов, при чем одним из них ранил самого себя в большой палец левой руки вследствие полной неопытности и неумения обращаться е огнестрельным оружием, полицейским же не причинил никакого вреда. Несколько выстрелов, произведенных Яновичем из плохого револьвера, вызвали такую панику, что полицейские моментально разбежались, попрятавшись кто куда. Сотоварищи Яновича успели скрыться. Сам же виновник шума, вероятно, пораженный всем происшедшим не менее, чем полицейские, остался на месте и через некоторое время был преспокойно арестован оправившимися и вернувшимися в комнату шпиками.

    Кажется, история довольно обычная и ничего особенного не представляющая. Но оказывается, что на этот раз было нс так. Когда Янович окончил свой рассказ, один из присутствовавших ссыльных, тоже варшавянин (кажется, Дулемба, точно не помню), с изумлением спросил Яновича:

    — Отчего же вы сами не ушли?

    — Да как же я мог уйти? — ответил Янович с неменьшим удивлением.

    — Да очень просто! Разве вы не знали, что в этой самой зале, где вас забрали, была боковая дверь в сад, откуда через калитку можно было уйти на улицу? Ведь так и ушли бывшие с вами товарищи.

    — Я не знал, — тихо ответил Янович.

    Наступило тяжелое молчание. У всех промелькнула мысль: от чего зависит жизнь человеческая?! А жизнь Яновича была загублена. Он просидел свыше 10 лет в Шлиссельбурге. Невеста его, не зная, где он находится, и не надеясь увидеть его когда-либо на свободе, вышла за другого. Узнал он об этом после выхода из Шлиссельбурга. Известие это нанесло ему страшный моральный удар, от которого он не мог уже оправиться. В ссылке он все время тосковал и хандрил, а через несколько лет покончил самоубийством на якутском кладбище.

    Ю. Стеклов

    /Каторга и Ссылка. Историко-Революционный Вестник. № 6. Москва. 1923. С. 87-90./

                                                                       ГЛАВА XIV.

                                              ПЯТЬ ТОВАРИЩЕЙ ПОКИДАЮТ НАС

    Следующий выход из крепости произошел в 1896 году, когда от нас сразу увезли пятерых.

    В 1894 году на престол вступил Николай II. Его отец кончил жизнь не насильственной смертью, а от болезни. Волна возбуждения прошла среди нас: наверное, будет амнистия, быть может, и мы увидим свет. Тюремная администрация была уверена, что Шлиссельбург опустеет. Смотритель Федоров поздравлял нас с близким освобождением. «Скоро барыней жить будете», с приятной улыбкой объявил он мне, думая, по-видимому, что лучше этого на свете ничего нет.

    Офицер Пахалович, заведовавший в то время мастерскими, выказал по этому поводу такой либерализм, что оставил незапертыми все мастерские. Товарищи-мужчины собрались в самой большой столярной, окружили Людмилу Александровну Волкенштейн и меня, а Шебалин, подхватив сначала одну из нас, а потом другую, сделал бешеный тур вальса. Однако этой экспансивности был быстро положен конец. Гангардт, сдержанный и лучше осведомленный, не поддался иллюзии и был недоволен поведением Пахаловича. Вольности, в которые тот преждевременно пустился, были прекращены, и наше настроение мало-помалу упало. Не зная ничего о том, что происходит на свободе, произошла ли коронация или нет, и видя, что никаких перемен у нас нет, мы с течением времени перестали чего-либо ждать.

    Так прошел год, когда в мае 1896 года крепость посетил министр внутренних дел Горемыкин, подробности о котором рассказаны в главе «Посещения сановников», и так как никакого намека на возможность изменения нашего положения от него не последовало, то в нас укрепилась мысль, что никакой амнистии по отношению к нам не будет.

    Но в начале ноября того же года, когда мы находились в старой тюрьме на работе в мастерских, внезапно пришел вахмистр и увел одного за другим нескольких лиц, и между ними Людмилу, сказав, что их ждет комендант. Все были в недоумении и тревоге, не зная, что это значило бы. Однако уведенные скоро возвратились. Они были взволнованны и рассказали, что комендант объявил им, что по коронационному манифесту каторга бессрочная заменена 20 годами Василию Иванову, Ашенбреннеру, Стародворскому и Поливанову, а Панкратову, Суровцеву, Яновичу и Л. А. срок сокращен на одну треть, в силу чего Л. А., Суровцев и Янович должны теперь же выйти из крепости. Частичная амнистия, оставлявшая других товарищей в прежнем положении, не приносила амнистированным радости, а Л. А. встретила ее даже с гневом: когда мы, обрадованные, что хоть несколько человек выйдут из нашей могилы, бросились поздравлять ее, она не хотела слышать никаких поздравлений и ликований и лишь мало-помалу примирилась с фактом. Тогда начались спешные приготовления к отправке.

    Тяжело было Л. А. покинуть нас после двенадцати лет общей жизни, полной всевозможных невзгод. Она любила нас и знала, что для некоторых нужна, как свет, как воздух. Нежная заботливость об этих лицах сказывалась много раз в последних ее беседах со мной, когда она просила меня не забывать, что для них ее отъезд особенно тяжел... 23 ноября ее и четырех других товарищей — Мартынова и Шебалина, 12-летний срок которых как раз тогда кончился, и амнистированных Яновича и Суровцева — должны были увезти.

    Последний час перед отъездом Л. А. провела в моей камере. Все время она плакала, я утешала. Трогательные слова, сказанные ею на прощание, были, что в Шлиссельбурге она покидает лучших людей, которых когда-либо знала.

    В 1 час дня уезжавших одного за другим стали выводить из камер, а потом из тюрьмы. По выходе из тюремной ограды на обширный двор крепости каждый освобожденный останавливался, чтоб безмолвным жестом выразить нам свое «последнее прости». Из окон камер мы смотрели на их удалявшиеся фигуры. Каждый, обернувшись в нашу сторону, делал низкий поклон; мужчины снимали шапки и махали ими в знак приветствия, а Л. А., остановясь два или три раза, махала платком. Мы тоже держали в руках белые платки, которые издали легче было видеть через двойные рамы и решетки наших окон. Мы провожали взглядом друзей, возвращавшихся к жизни, и в ту минуту казалось, вокруг нас образуется новая темная пустота. Вот они дошли до ворот и скрылись. Для нас они перестали существовать, словно морская бездна разверзлась и поглотила их; и ни одна весточка не должна была сказать нам, что будет с ними дальше... Темная неизвестность, как «Слепцов» Метерлинка, всегда и во всем окружала нас...

    Отъезд пяти человек из нашей немногочисленной товарищеской семьи не мог не оставить пустоты. Людмила Александровна занимала совершенно особое положение; других, как Шебалина и Яновича, мы высоко ценили за их качества, а Суровцев являлся в нашей среде человеком, единственным в своем роде.

    О том, какое значение Людмила Александровна имела для меня лично, было сказано в главе «Тюрьма дает мне друга», а то место, которое она занимала в жизни других товарищей, описано в ее биографии, написанной мной для журнала «Былое», после того как в 1906 году она погибла во Владивостоке при расстреле мирной демонстрации в этом городе [* Эта биография появлялась последовательно в трех изданиях; последнее было сделано «Задругой» в 1920 году. См. «Шлиссельбургские узники».]. Потому теперь надо сказать только о тех четырех, которые оставили крепость одновременно с ней.

    1. Литвин по происхождению, Людвиг Фомич Янович был членом польского «Пролетариата» и поступил в крепость в 1886 году. При аресте он оказал вооруженное сопротивление и ранил агента тайной полиции. Этого акта трудно было ожидать от человека с такой застенчивой внешностью и сдержанным характером, какими обладал Людвиг Фомич. Среднего роста, с темными волосами и небольшой бородой, он имел прекрасные карие глаза, которые поражали своим грустным выражением; еще более подчеркивалось оно общим видом его худощавого лица аскетического типа. Не нужно было много времени, чтобы распознать в нем человека не от мира сего. Сын богатых родителей, помещиков Ковенской губернии, он совершенно не знал цены материальным благам. Я думаю, он мог бы по целым дням не есть и не пить и даже не вспомнить об этом, если бы в установленные часы жандармы через дверную форточку не подавали ему пищи. И никогда он пальцем не пошевелил, чтобы сделать что-нибудь для сохранения своего здоровья в крепости.

    Все мы широко пользовались возможностью дышать свежим воздухом, когда переменившиеся условия стали дозволять это, а Людвиг все сидел в своей камере за книгой и ограничивался самой кратковременной прогулкой. Все мы с увлечением работали в столярных и токарных мастерских: физический труд давал нам бодрость, и телесную, и духовную. За малым исключением наших стариков, Ашенбреннера и Лопатина, совсем не посещавших столярных и токарных мастерских и все время посвящавших исключительно чтению, все мы находили великое удовлетворение как в обработке земли, так и в создании полезных или красивых предметов, выходивших из наших рук. Но Людвиг если и работал, то лишь в самое первое время, а потом его никогда в них не было видно. Вечное сидение в душной камере не могло не отражаться губительно на его организме. Он был так малокровен и худ, что товарищи говорили, что он страдал пролежнями; но никто не слыхал от него ни слова о его болезненном состоянии, и никогда к врачу он не обращался. Чем же он занимался, сидя вечно за книгами? По своим склонностям он был экономист и отдавался с безудержным рвением статистике. Во все 12 лет своего пребывания в Шлиссельбурге он не пропустил ни одной цифры в тех книгах, которые к нам проникали, и при выходе увез с собой большую кипу переплетенных тетрадей, наполненных выписками, таблицами, диаграммами и самостоятельными статьями по экономическим вопросам и, в частности, по развитию обрабатывающей промышленности России и в особенности Царства Польского. Для меня, не имевшей в голове цифровых данных по статистике России, Людвиг Фомич составил прекрасное руководство из 13 глав, в которых сжато и чрезвычайно выпукло изложил решительно все, что необходимо знать в цифрах каждому социалисту и общественному деятелю о своей родине. Я помню тот подъем настроения, который вызвали эти лекции у меня, когда в моей памяти вместо общих положений встали стройные ряды твердых цифр. По выходе из Шлиссельбурга по моему предложению предполагалось издать эту краткую статистику в виде маленькой книжки; и если бы лица, обещавшие дополнить ее позднейшими данными, сделали это, то книга Яновича была бы первым кратким необходимым для каждого руководством по статистике России. В сфере научного исследования Янович являлся вдумчивым, осторожным и отличался чрезвычайной добросовестностью и беспристрастием; никогда он не бросал на ветер каких-нибудь непродуманных утверждений и критически, но без полемического задора относился к тому, что иногда писали другие товарищи по его излюбленной специальности.

    Вечно погруженный в свои занятия или в размышления, Янович мало принимал участия в повседневных интересах и делах нашей тюрьмы: в этом отношении он, можно сказать, проходил тенью и жил исключительно тем, чем был занят его собственный ум. Среди товарищей он тяготел к тем, кто более других отдавался серьезным занятиям. Не говоря о Варынском, который так рано умер (1889 год), ближайшим другом его был Лукашевич. С ним кроме чисто научных и теоретических вопросов его связывала и национальность — Лукашевич был также литвин. Охотно встречался он также с Морозовым, Новорусским и Шебалиным, со мной и с Людмилой Александровной. Но в общем он не раскрывал другим своей души. А на душе у него, верно, всегда была тяжесть. Случилось однажды, что я и он были на прогулке в двух смежных «клетках» в одиночестве; вероятно, потому, что ни мне, ни ему не хотелось разговаривать; но, желая узнать, кто со мной рядом, я заглянула в соседний загончик и мгновенно отпрянула. Янович шагал по своей маленькой территории с сжатыми бровями и потупленными глазами; выражение тоски на его бледном лице со впалыми щеками было так сильно и вся фигура выражала такое страдание, что сердце у меня сжалось. И не только в этот раз, но всегда меня удручала и беспокоила печать меланхолии, которая лежала на его лице.

    Как от человека необыкновенно чистого и правдивого, от него веяло чем-то особенным, я сказала бы, какой-то святостью, отрешенностью от всего мирского и обыденного.

    Его сдержанность не допускала тесного сближения, но его уважали все, а мы, которые чаще встречались с ним, нежно любили и навсегда в душе запечатлели его образ.

    О конечной судьбе его я упомянула в одной из предыдущих глав, а как я встретила первое известие о ней, будет сказано впоследствии...

    /Вера Фигнер.  Запечатленный труд. II. Когда часы жизни остановились... Изд. 2-е, пересмотренное. Москва. 1923. С. 112-117./

    В. Н. Фигнер

                                                                         ЯНОВИЧУ

                                                       Прости меня, мой друг, и знай,

                                                       Что создана я прихотливой,

                                                       И горячо не принимай

                                                       Ты каждый мой порыв строптивый.

                                                       Кротка бываю я порой,

                                                       Проста, любезна и сердечна...

                                                       Но берегись, друг милый мой, —

                                                       Та доброта недолговечна.

                                                       Пришла другая полоса:

                                                       На душу словно тень упала —

                                                       Не светят ласково глаза,

                                                       Как будто дымка их заткала.

                                                       Строга, надменна, холодна,

                                                       Ко всем придирчива, сурова.

                                                       Чувств неприязненных полна,

                                                       Разбить, попрать я всех готова!

                                                       Напрасно ум тогда твердит:

                                                        «Ведь человек же пред тобою,

                                                       Наверно сердце в нем болит!..» -

                                                       Бессильна я пред волей злою.

                                                       Но миновал ненастный день —

                                                       Наутро солнце выплывает

                                                       И гонит сумрачную тень...

                                                       Мой добрый гений побеждает.

                                                       И стыдно мне... и жаль людей...

                                                       Зачем их мучила, терзала?

                                                       Зачем суровостью своей

                                                       Страдать душою заставляла?

                                                       И чувства доброго порыв,

                                                       Проснувшись раз, всё нарастает,

                                                       Пока, всю силу истощив,

                                                       В другую крайность не бросает.

                                                       Так бесконечной чередой

                                                       В груди моей два чувства бьются:

                                                       Капризно-нервною волной

                                                       Вперед бегут и вспять несутся

                                                       1892

    Яновичу (стр. 237). Людвиг Фомич Янович (1858-1904) —-  член польской революционной партии «Пролетариат». Осужден в Варшаве в 1885 году. По выходе из тюрьмы покончил с собой.

    /Поэты революционного народничества. Предисловие А. Бихтер. Ленинград. 1967. С. 242-243, 259./

                                                                 III. Людовик Янович.

    Людвик Янович — «Конрад», как мы его называли, — представлял весьма оригинальный тип в нашей среде. Крайне молчаливый, застенчивый, производивший внешне впечатление робкого, он изменялся до неузнаваемости, когда какой-нибудь вопрос задевал его за живое. Он был заика... Но в такие моменты он говорил плавно, горячо, с увлечением. Представляя собою тип — уже в то время редкий — революционера-моралиста, подходящего ко всем вопросам с точки зрения морали, он выявлял особенную настойчивость именно в этой категории вопросов. Мне пришлось быть свидетелем следующего случая. Происходило заседание Центрального Комитета, на котором несколько товарищей, не входивших и состав Ц.К., давали отчет о сделанном и, получив необходимые указании, удалились. В числе товарищей, предъявлявших отчет о своей деятельности, был и хозяин квартиры, который, не сообразив, что ему следует покинуть собрание, остался. Куницкий просто, не делая из этого никакого вопроса, попросил его удалиться. При этом Янович больше сконфузился, чем удаленный товарищ, а когда двери за ним закрылись. Янович напустился на Куницкого: как можно так бесцеремонно, не считаясь с человеческим достоинством, обращаться с людьми. Куницкий отшучивался, но это нс помогало. Янович долго еще не мог успокоиться и продолжал распекать Куницкого, требуя, чтобы он извинился перед обиженным. В этой мелочи сказался весь Янович. По убеждению он был типичнейший народоводец-террорист, но когда он формулировал свои террористические взгляды, — трудно было удержаться от улыбки: до того это не вязалось с представлением о нем. Но и в вопрос о терроре он вносил свое отношение. Человек, предлагающий партии совершить террористический акт, сам должен его выполнить. Нельзя посылать другого на убийство. Только тот, кто сознает необходимость данного террористическою акта, может взять на свою ответственность жизнь человека, приговариваемого партией к смерти. Когда он отстаивал эту идею, ни дли кого не подлежало ни малейшему сомнению, что этим он не отклоняет террор и что, если он будет убежден в необходимости убить какого-нибудь шпиона или провокатора, то ни минуты не колеблясь, сам выполнят террористический акт. Когда в момент ареста, Янович оказал вооруженное сопротивление и ранил провокатора Гузарского и когда известие об этом проникло к нам в X павильон Варшавской цитадели, многие, не знавшие его хорошо, отнеслись весьма скептически к этому, между тем как мы все приняли это известно как нечто вполне естественное. Иначе, и быть не могло.

    Это последовательное проведение и жизнь проповедуемых идей, полна и согласованность слова с делом, при беззаветной преданности делу, огромная требовательность к себе и снисходительность к другим, кристаллически-чистое и душевное отношение и к делу, и к товарищам по работе, — все эти черти выделяли Яновича из общей среды. Варынскому подчинялись. Куницкий увлекал своим энтузиазмом. Янович был живой совестью партии, во всех спорных и мало-мальски щекотливых вопросах его мнение было решающим. Идейного вклада в партию Янович не внес, но благодаря своей душевной чистоте и обаянию, благодаря вдумчивому отношению к каждому явлению, он в партии был одним из полезнейших руководителей. Это вдумчивость, это стремление проанализировать во всех деталях явление было у него толчком для изучения статистики. Он ею занимался и на воле, и после ареста, в X павильоне. Но и к статистике он подходил по своему. Он искал в ней подтверждения того, что им а рriоri призналось правильным и неоспоримым. И этом отношении в высшей степени характерна его работа по статистике, составленная им в Якутской области уже после отбытия срока каторги в Шлиссельбурге. Подходя к национальному вопросу с этической точки зрения и считая незыблемым право каждой нации на самостоятельное существование. Янович не мог примириться с выводами Розы Люксембург в ее статье об экономическом положении Царства Польского. Он заранее решил вопрос, а подобранные им субъективно и высшей степени добросовестно цифры только должны были доказать то, что для него и без цифр было несомненно.

    Если бы судьба его столкнула с Розой Люксембург и вообще с марксистами, если бы он, после выхода из Шлиссельбурга, получил возможность ближе изучить совершенно незнакомую ему марксистскую теорию, если бы он приучился рассматривать вопросы с точки зрения не желательности, а необходимости, результаты его труда были бы другие. Но он вышел из Шлиссельбурга с тем багажом, с каким он был арестован, — и совершенно невольно сыграл на руку пепеэсовцам, ведшим в то время отчаянную борьбу с социал-демократами и не преминувшими попользовать имя шлиссельбуржца для борьбы со своими политическими противниками, хотя они знали, что, живя в далеком Колымске, не располагая всем доступными в культурных странах материалом, Янович, если бы даже усвоил марксистский метод, не мог бы справиться со столь трудной и ответственной, как вопрос о будущих судьбах Польши, задачей.

    И уже упоминал о том, что Янович в X павильоне занимался статистикой. Это было уже в тот период, когда следствие близилось к концу и мы уже сидели и камерах не в одиночку, а по двое. До этого времени, Янович, при его нервности, абсолютно не был в стоянии чем-либо серьезно заниматься. Все его мысли сосредоточены были па одном: как бы каким-нибудь невольным движением или жестом, неосторожным словом или даже выражением своего лица при допросе не повредить делу и товарищам. Это сделалось его манией. Он только об этом и думал. Под влиянием этого, ему начало мерещиться, что жандармы по биению пульса на шее могут, по методу перестукивания, прочитать его мысли и что благодари этому он может невольно сделаться предателем. Это его буквально терзало. Товарищи употребляли все усилия, чтобы его успокоить, но это не помогало... Он, как сумасшедший, бегал по камере, держась одной рукой за шею, другой закрывая висок, чтобы жандармы не могли прочитать его мысли. Но другой висок оставался открытым, а жандармы подсматривали в «глазок»... Этого он не мог вынести и решил покончить с собою... Разбив бутылку, он осколком стекла начал резать себе шею. К счастью, наблюдавшие за ним жандармы заметили это и отобрали у него осколки стекла. На следующий день, но настоянию товарищей, ему разрешили сидеть в камере с другим товарищем, но выбор этого товарища жандармами оказался очень неудачным. Его посадили вместе по Шмаусом, которого он лично не знал и который тоже страдал шпиономанией. В результате они друг друга заподозрили в шпионстве, разругались и и потребовали от жандармов, чтобы их опять рассадили по разным камерам. Только после того, как его посадили вместе с Куницким, Янович пришел в себя.

   Если сопоставить этот факт с тем, что этот же Янович провел впоследствии десять слишком лет в Шлиссельбурге и, одни из немногих. вышел из этой тюрьмы, откуда, по выражению шефа жандармов Оржевского, «не выходили», а откуда «выносили», то опять не может не бросаться в глада одна из характерных черт Яновича. Когда дело касалось других, когда он мучился мыслью, что может невольно повредить другим, нервы его не вынесли, когда же всевозможные репрессии и преследования обрушивались на него лично, это на него мало действовало. В печати появились его воспоминания о пребывании в Шлиссельбурге. Он спокойно, объективно описывает все пережитое и волнуется и негодует лишь при упоминании об издевательствах над другими. Выступал он с протестом тоже только тогда, когда дело касалось других.

    Эту же черту его характера можно проследить за весь период его пребывания в Колымске, куда его сослали по выходе его из Шлиссельбурга. И к этому зверскому решению жандармов сослать его после Шлиссельбурга на крайний северо-восток Сибири он отнесся спокойно. В присланном мне уже из Колымека письме он сообщал, что остался верен прежним своим идеалам, прежним привязанностям и прежним любимым занятиям. Но спокойная жизнь в Колымске была жестоко нарушена местными самодурами: местный заседатель Иванов оскорбил и избил ссыльного Калашникова. Тот застрелился. Другой ссыльный Ергин при встрече застрелил Иванова. Эти события до того подействовали на Яновича, что он, по прибытии в Якутск, куда был вызван в качестве свидетеля по делу Ергина, решил покончить с собой.

    В оставленном им письме к товарищам-ссыльным, он пишет:

    «18 лет тюрьмы и ссылки в конец издергали мои нервы. Я утомлен и чувствую кратною необходимость в отдыхе, но единственный для меня способ отдохнуть — это умереть. У вас может возникнуть вопрос, почему я решил именно теперь покончить с жизнью. Мне не легко дать ясный ответ на этот вопрос. В душе моей борются сильные и определенные, но вместе с тем противоположные друг другу чувства. Мои душевные силы до того ослабели, что необходимость напрячь волю для того, чтобы решить томящие меня вопросы — была последней каплей, ускорившей развязку.

    Перед смертью я думал о том, чтобы отправить к Сипягину (на тот ввет) одного на самых преданных его слуг, но решил не делать этого. Вице-губернатор (Якутский) Миллер — мерзавец. Это верно. Но таких мерзавцев — несметное количество. А террористические акты должны иметь определенный смысл, должны быть ответом на возмутительные насилия со стороны администрации и ни в каком случае не должны исполнятся только потому, что представился случай убрать мерзавца. Лично же я к нему не питаю дурных чувств.

    Прощайте, товарищи. От всей души желаю вам увидеть красное знамя на Зимнем дворце».

    /Феликс Кон.  Сорок лет под знаменем революции. (Воспоминания.) Москва – Петроград. (Рязань). 1924. С.131-134./

    Л. Ергина.

                                                        ГОД В СРЕДНЕ-КОЛЫМСКЕ

                                                                     (Дело А. Ергина).

                                                                                  I.

    Яркий февральский день сменился густыми сумерками, когда наши нарты выехали из тощего лиственного лесочка и перед нами открылся вид на Ср.-Колымск. Это был унылый поселок. Крошечные избушки без крыш и без дворов были разбросаны одна от другой на большом расстоянии и в беспорядке. Они казались утонувшими в сугробах снега. Обмороженные снегом с водой для тепла они имели чистенький, опрятный вид. В окнах вместо стекол весело сияли льдины, освещенные изнутри ярким пламенем камельков. Над каждой трубой высоко взвивался столб искр. Обычно печальная картина вечером принимала вид фантастически иллюминованного ледяного городка, каким открылся нам Колымск в первый вечер нашего приезда. Я с жадным любопытством всматривалась в окружающую обстановку. Стараясь предугадать по ней — как сложится здесь наша жизнь?

    Появление наших нарт в городе было тотчас замечено. По улицам забегали и засуетились фигуры местных жителей, а вскоре к нам подошли и остановили два молодых человека, которых мы по наружности сразу же определили как товарищей. Это были тов. Строжецкий [* Тов. Строжецкого нет уже в живых. После ссылки вскоре ему пришлось эмигрировать за границу. Он жил в Париже в 1918 году и погиб смертью смелых, спасая товарища, тонувшего в Сене.] и Калашников. Познакомившись, они предложили нам следовать за ними к избе т. Цыперовича, где нас предполагали поместить на первое время. Юрта Ц. была типичным жилищем колымского ссыльного: замороженная снаружи, со льдинами вместо стекол, с плоской крышей, она и внутри не отличалась благоустройством. Дверь, обитая коровьей шкурой, вела прямо с улицы в единственную комнату небольших размеров. Всю стену против входной двери нанимал больший стол, на котором в порядке были сложены книги и тетради. На стене полка с книгами, в углу кровать, сколоченная из досок, скамейка у стола, один-два табурета. Вот и вся обстановка. В углу избы, близ входной двери, ярко пылал большой камелек.

    Не успели мы раздеться и познакомиться с хозяином квартиры, как изба наполнилась ссыльными, которые торопливо сбегались со всех концов Колымска, чтобы познакомится с новыми товарищами, узнать от них — что делается на свете, получить письма и газеты. Мы стали знакомиться с колымчанами. Пошли  расспросы о революционном движении, об общих знакомых, о дело, по которому мы привлекались, хотелось знать — кто каких убеждении и к какой принадлежит организации.

    Ведь то было время переоценки идейных ценностей, переоценки, подчас суровой и несправедливой. Слова: «марксизм», «народничество», «бернштейнианство» повисли в воздухе.

    Мы оживленно разговаривали, отвечая на град вопросов, предлагаемых нам со всех сторон. «А вот и Янович!» [* Людвиг Фомич Янович судился по делу польской партии «Пролетариат», имевшей постоянные сношения с «Народной Волей» и даже определенный договор о совместной работе. Тов. Варынского (умершего в Шлиссельбурге» Куницкого и др. известных членов «Пролетариата», он отбыл 11 лет каторги в Шлиссельбурге, а в 1891 г. был отправлен в Средне-Колымск на поселение.] — сказал кто-то. Я уже в Якутске слышала о Яновиче, как о человеке выдающемся, и его личность возбуждала во мне интерес.

    В дверь вошел человек выше среднего роста, худощавый. В коротком романовском полушубке и высоких валеных сапогах. Когда он снял шапку с наушниками и длинный шарф, я увидела бледное нежное лицо, обрамленное темной бородой, с большими карими глазами, необыкновенно печальными и добрыми. Лицо это поражало полной своей одухотворенностью. Печать трагизма лежала на нем. Голос и манеры гармонировали с наружностью. На всем лежал отпечаток духовной культурности. Мы познакомились с ним и повторили то немногое, что уже раньше рассказали другим товарищам. Вечер прошел незаметно. Общее впечатление от колымской колонии получилось хорошее. Чувствовалось, что между отдельными членами колонии есть духовная спайка. Заметен был высокий уровень умственных интересов.

    Обмениваясь потом своими впечатлениями о колонии, мы с мужем сошлись на том, что самое лучшее и сильное впечатление из всей колонии оставляет личность Яновича.

    Эту первую ночь в Колымске я провела плохо. Меня разбудили среди ночи какие-то заунывные дикие звуки, которые все росли, ширились, сливались в один страшный хор, наводящий тоску и жуть. Это были сотни собак, затянувших в светлую морозную ночь свою песню голода и холода. Впоследствии я привыкла к их завыванию, но первое впечатление было удручающее. На следующий день мы с мужем стали ближе знакомиться с товарищами-колымчанами. Мы побывали у каждого на дому, познакомились с образом жизни и интересами каждого. В то время колымская колония состояла из следующих членов: супруги Берейшо, супруги Палинские, д-р Мицкевич с женой, Егоров, Акимова, Цыперович, Калашников, Строжецкий, Янович, Суровцев, Циммерман, Орлов, Милейковский и мы двое — Ергины.

    Жилища ссыльных были в высшей степени убоги и лишены минимальных удобств. У семейных еще чувствовался некоторый уют, забота о чистоте, но избы холостых поражали своей неприглядностью.

    Мы навестили и Яновича у него на квартире. Он жил в библиотеке, которой в то время заведовал. Библиотека помещалась в доме, выстроенном ссыльным Богоразом-Таном. Этот дом на свой счет купил Янович и подарил его колонии под библиотеку. О тех пор выборный библиотекарь имел право на квартиру при библиотеке.

    Колымская библиотека помещалась в довольно просторной с низким потолком избе, которая была перегорожена на две комнаты — переднюю с камельком, предназначенную для квартиры библиотекаря, и заднюю — библиотеку. Эта последняя была почти сплошь заставлена полками с книгами, стоявшими вдоль стен и среди комнаты и перегораживавшими ее на два узкие коридорчика.

    Переднюю комнату с камельком занимал Янович. В ней бросался в глаза большой стол, заваленный множеством книг на русском и иностранных языках, преимущественно по экономическим вопросам. Множество рукописного материала, таблицы, диаграммы и картограммы лежали грудами на столе. Казалось, разобраться в таком бумажном хаосе нет возможности. Но так казалось лишь постороннему наблюдателю. Сам хозяин прекрасно ориентировался в этом бумажном море и моментально находил нужный ему материал. Беспорядок царил не только на столе, но и во всей комнате. Видно было, что здесь совсем не заботятся ни об удобствах жизни, ни о внешнем виде, совсем не уделяя на это времени. Я спросила Людвига Фомича, чем он занимается, и узнала, что любимые его науки: история, география и статистика. «Статистика — моя слабость», — сказал он, застенчиво улыбнувшись, и тут же показал нам свои материалы: толстые тетради, исписанные мелким четким почерком; мелкие изящные цифры, расположенные таблицами, покрывали целые страницы. Мне этот материал показался сухим, по для Л. Ф. эти цифры и факты жили, для него они освещались одной руководящей идеей — борьбы за социализм. Они рисовали ему положение каждой страны в настоящем и открывали перспективы ее исторического развития. По ним он всегда мог учесть соотношения сил армии трудящихся и их угнетателей. Его мечтой было — организовать в одном из центров Европы «Революционное Центральное Статистическое Бюро», куда стекались бы все данные о рабочем движении всего мира. Каждый участник социалистического движения знал бы, что в каждый данный момент делают его братья во всех странах. Это развило бы дух солидарности среди пролетариата всех стран и усилило бы его активность.

    Через несколько дней мы получили квартиру и начали устраиваться. Это произошло так. Янович заявил, что продолжительное заведывание библиотекой его утомило, и предложил произвести новые выборы. В результате их единогласно избранным оказался мой муж А. А. Ергин, и мы получили квартиру по колымскому масштабу хорошую. Зная, как высоко было развито чувство товарищества у Яновича, я не сомневаюсь, что он отказался от должности библиотекаря только затем, чтобы предоставить нам хорошую квартиру.

                                                                                 II.

    Муж горячо принялся за свои новые обязанности. Всю свободную наличность колонии он засадил писать карточки, и через некоторое время наша библиотека получила подвижной каталог. К тому времени в ней было более 2.000 томов, а так как книги еще раньше были подклеены, сшиты, переплетены по инициативе Яновича им самим и другими товарищами, то библиотеки, была в полном порядке.

    Итак, мы вступили в новую жизнь. Она была мало привлекательна. Мы были оторваны от всего, чем жили раньше, что составляло ее смысл и давало ей содержание. Нам предстояло существование без цели, без живого дела и впечатлений, в условиях примитивного хозяйства.

    Единственной связью с далеким живым миром являлась для нас почта. Она приходила в то время 8-9 раз в году. С ней получалась груда газет и журналов, выписываемых колонией и письма для некоторых счастливцев, еще не забытых на родине. С каким страстным нетерпением ждали мы каждый раз ее прихода, как волновались, доходя почти до галлюцинаций, и какое горькое разочарование и уныние испытывали те несчастливцы, которым она не приносила никакой весточки.

    Так предстояло прожить долгие годы; и если мы легко и бодро вступили в эту жизнь, не обещавшую нам ничего хорошего, то этим мы в значительной степени были обязаны дружескому участию, с каким нас встретили наши новые товарищи в Колымске.

    Мы все жили тесным дружным кружком, взаимно поддерживая и помогая друг другу. Каждый из нас в отдельности был слаб и беспомощен в этих условиях, а потому простой инстинкт самосохранения требовал от нас сплоченности. Коршуны у нас не было. Каждый имел свое индивидуальное хозяйство, но кроме индивидуального было общее кооперативное хозяйство по самоснабжению всем необходимым. Им заведовал артельный староста Г. В. Цыперович. Благодаря его неиссякаемой энергии, находчивости и выработавшейся с годами предприимчивости, наша колония не голодала: все имели черный хлеб, рис и мясо, — а, ведь, там это роскошь, которую далеко не каждый колымчанин, даже получающий паек, может себе позволить. Староста закупал для всех колонистов мясо, рыбу, керосин, словом, все продукты первой необходимости. Он же получал все наши пособия и из них рассчитывался с торговцами, а также и с казаками, у которых покупались пайки: мука, соль и рис. Само собою, что даже при умеренных ценах в то время (мука и рис 4-5 р. за пуд) казенного пособия, т.-е. 18 руб. в месяц, не хватало, и колония не выходила из долгов. Если бы не подсобные заработки, то приходилось бы буквально голодать. Единственная отрасль труда, находившая себе применение в Колымске, была медицина. Трое ссыльных с медицинским образованием занимали должности: врача (Мицкевич), фельдшерицы (Борейша), акушерки (Акимова). Знавшие ремесла тоже имели некоторый заработок. Калашников (штурман дальнего плавания) занялся неводьбой рыбы и завел полное хозяйство с рыболовными принадлежностями и собаками. Но что оставалось делать нам, остальным, не знакомым ни с каким ремеслом и обладающим лишь знаниями, там не применимыми? Давать уроки в наше время было строжайше запрещено. За этим следили ревностно, и не столько полиция, сколько духовенство. Колымские «батюшки» изощрялись в писании доносов. Благодаря их усердию население оставалось неграмотным, а ссыльные лишались возможности заработать уроками.

    Мы с мужем оказались в весьма неблестящем положении: 19 р. 16 коп. пособия в месяц на двоих. Случилось так, что на нашу беду иркутское начальство стало наводить экономию на ссылке: ссыльные женщины, живущие вместе с мужьями, были приравнены к добровольно-следующим, т.-е. лишены пособия. В силу этой новой политики «экономии» на мое содержание отпускалось ровно 1 р. 16 к. в месяц.

    Я написала резкое заявление-протест на имя генерал-губернатора без всякой, конечно, надежды на благоприятный для себя исход (через полгода был получен ответ — «оставить без последствий»). Нам необходим был заработок. Муж, посоветовавшись с товарищами, решил заняться несложной, но довольно тяжелой работой: месить ногами из глины кирпичи и, высушивши их, складывать из них камельки и печи по заказу местных жителей. Этой работой он занялся совместно с тов. Милейковским, трубочистом по профессии. Они построили кирпичный сарай, выровняли площадку, сделали формы для кирпичей, носилки и приступили к работе летом, лишь только оттаяла земля. Я со своей стороны усердно занялась хозяйством. Так за налаживанием жизни прошел конец зимы.

                                                                                 III.

    Наступило короткое полярное лето.

    Для всех нас, уставших от холода и мрака зимы, оно имело невыразимую прелесть. Яркий свет летнего солнца, не скрывающегося за горизонтом, ослепительно-блестящий в ночные часы, зелень разнообразных мягких оттенков, бледные полярные цветы без запаха, — все это было холодно и сурово, но своеобразно красиво.

    Все мы после зимы спешили насладиться теплом и светом, а потому все свободное время проводили на воздухе.

    Иногда устраивали прогулки, катанье по Колыме с парусом, не считались даже с тучами комаров, которые там положительно отравляют жизнь всякого живого существа.

    Мне больше всего нравился яркий неперемежающийся солнечный свет. Я готова была не спать целыми ночами, чтобы использовать его целиком. Нередко ночью я уходила за город одна. Выйти за город ничего не стоило. Лес врезался клиньями в нескольких местах в поселок, расположенный на берегу Колымы. Почва в окрестностях Колымска и частью даже в нем самом представляет сплошное кочковатое болото, поросшее мохом да брусничной травой. Лес однообразный, тощая лиственница, и ходить по нему можно только балансируя с кочки на кочку. Единственным местом, где можно было ходить по-человечески, была узкая сухая тропинка, тянувшаяся по гребню довольно высокого берега Колымы. Эта-то полоска и была излюбленным местом прогулки всех пас. Скоро мне стал знаком здесь каждый кустик. К югу от города, на берегу реки стоял вновь построенный кирпичный сарай Ергина и Милейковского, а в нескольких десятках саженях от него находилась единственная еще в то время могила т. Гуковского, застрелившегося в 1899 г. Место глухое и суровое. О могилы открывался широкий горизонт с видом на Колыму и ее противоположный берег. Здесь нередко можно было застать Яновича, когда он, окончивши свои дневные занятия, отправлялся на прогулку. Он очень заботился о могиле, постоянно убирая ее цветами. — «Не правда ли, — спросил он как-то, — ведь это местоположение и природа так гармонируют с нашим положением в этом краю?» Он был прав. Но все же я, при моем в то время еще жизнерадостном миросозерцании, не могла проникнуться его настроением: меня тянуло к жизни, к свету — холод и мрак могилы не привлекали меня. Я старалась поскорее уйти и увести Яновича из этого мрачного уголка на более открытые веселые места.

    В июне двое наших товарищей, Цыперович и Строжецкий, стали собираться в экскурсию вниз по Колыме до Ледовитого океана. Они предпринимали эту поездку уже не в первый рал. Потребность отдохнуть от однообразной, гнетущей обстановки, уйти на простор, подальше от постылого места, к которому прикован, была очень велика. Ни громадное расстояние, ни целый ряд лишений и трудностей в пути не могли остановить наших товарищей.

    После отъезда самых веселых и живых колонистов наша жизнь сделалась еще монотоннее. Все разбрелись по своим углам. Калашников еще раньше перебрался на заимку для неводьбы; Д. Я. Суровцев был занят исключительно своим огородом, работая на нем и день и ночь; Янович писал статью «Очерк промышленного развития Польши», напечатанный потом в «Научном Обозрении» под псевдонимом Я. Иллинич; муж уходил с утра на завод делать кирпичи, я же хозяйничала и дважды в день носила ему еду на работу. Остальные члены колонии были заняты своей обычной ежедневной работой — кто в больнице, кто дома. В дождливую погоду наши избы немилосердно протекали: в них становилось грязно, холодно, мрачно, и негде было укрыться от дождя. Было безразлично — сидеть дома или быть, под открытым небом. Убедившись в этом, мы решили, что сидеть дома положительно не стоит, потому что делать ничего невозможно, а одевались, как могли, и уходили в лес собирать грибы и бруснику. Так собиралась нас целая компания, и мы бродили под дождем, пока не набирали себе грибов и ягод на ужин и даже в запас.

    Лето кончалось. В двадцатых числах июля выпал густой снег: он тотчас растаял, но это было первое напоминание о приближении долгой суровой зимы. Как раз в эти дни старик ссыльный Орлов собрался ехать на построенной собственными руками лодке в Нижний-Колымск за запасом рыбы на зиму, что он делал ежегодно. Он предложит нам с мужем и Яновичу прокатиться с ним до заимки «Среднее», где неводил Калашников. Этот план очень поправился моему мужу, но сам он не мог принять участия в прогулке из-за спешной работы. Тем не менее ему очень хотелось доставить мне развлечение, и он настоял, чтобы я поехала с Яновичем и Орловым. Орлов был в высшей степени оригинальная личность. Это был уже глубокий старик, не менее 60 лет, высокого роста, высохший, но могучий и кряжистый, как дуб, с длинной седой бородой и волосами, всегда покрытыми маленькой кожаной шапочкой. Молчаливый, угрюмого характера, нелюдим, он резко выделялся из молодой в большинстве и жизнерадостной компании нашей колонии. По убеждениям он был последователь и ученик Нечаева, но, благодаря его молчаливости, не удалось ничего ценного узнать от него о Нечаеве. Единственное воспоминание, сохранившееся у меня из его кратких рассказов о Нечаеве, было любимое стихотворение Нечаева, которое тот часто распевал, как песенку. Это известное стихотворение Омулевского «О Труде», характеризующее Нечаева.

                                                                Светает, товарищ,

                                                                Работать давай:

                                                                Работы усиленной

                                                                Требует край!

                                                                Работай руками,

                                                                Работай умом,

                                                                Работай без устали

                                                                Ночью и днем!

    24 июля мы трое — Янович, я и Орлов со своими двумя собаками — сели в большую лодку и, напутствуемые пожеланиями оставшихся, весело поплыли вниз по Колыме. Поездка оказалась довольно утомительной (лодка была тяжела и неповоротлива), но и очень интересной. Мы плыли по течению, прибегая то к веслам, то к парусу; на заимках, попадавшихся по пути, мы выходили, знакомились с жителями, везде встречали самый приветливый прием; от времени до времени устраивали привалы на берегу: раскладывали костер, варили чай, уху из рыбы, которой запасались на заимках. Приятно было сидеть у пылающего костра и любоваться высокими обрывистыми скалами, поросшими хвойным лесом, которые так причудливо возвышались над нашими головами. В лесу было много ягод и грибов. Мы собирали их и пополняли ими наш стол. Было хотя и прохладно, но сухо и ясно. Мы были в отличном настроении. Янович был весел, что бывало с ним не часто, и мило шутил над Орловым и его нежной привязанностью к двум грязным, противным собакам. Первую ночь мы провели в лодке — это было трудно, вторую переночевали на какой-то заимке, а в полдень 26 июля мы приехали на заимку «Среднее». Здесь обычно рыбачил Калашников, но теперь его здесь не оказалось — он недавно перекочевал на заимку «Жирково», лежавшую еще ниже, где, по его соображениям, промысел был в это время еще лучше. «Среднее» находится в 80 верстах от Колымска. Мы с Яновичем нашли, что заехали уже достаточно далеко, и решили, переночевавши здесь, на утро взять почтовую лодку и вернуться домой. Только что мы расположились в избе знакомого колымчанина за чаем, как вошел кто-то из его семьи и объявил, что к заимке подъезжает Калашников. Мы, обрадованные, тотчас вышли встретить товарища. Действительно, вдали, на противоположном берегу реки видна была лодка, которую тащили собаки бечевой. Мы сами совершенно не в состоянии были определить, кто сидит и лодке и чьи впряжены собаки, а потому нам оставалось положиться на опытность местных жителей, обладающих великолепным зрением и большой наблюдательностью. Мы весело разговаривали между собой, представляя себе удивление К. по поводу неожиданной встречи с нами. Наконец, лодка начала перегребать с противоположного берега, и мы увидели К. На наше приветствие он почти не ответил, и наше присутствие, видимо, его не удивило. Такое странное поведение К. нас озадачило, и мы почувствовали, что с ним случилось что-то недоброе. Когда К. вышел из лодки, мы были поражены переменой, происшедшей в нем. Обыкновенно цветущий и жизнерадостный, он был бледен и растерян. На лице у него были ссадины и синяки. Одни висок был рассечен. «Что с вами?» — спросили мы его.— Я болен, меня избил заседатель Иванов», — ответил К. и рассказал нам следующее: два дня назад (24 июля) он взял заряженную берданку и, сев в лодку, начал подниматься вверх по течению из «Жиркова» в «Среднее». Ружье он взял на случай — не встретится ли ему лось или олень, которые в эту пору часто переправляются вплавь через реку и нередко делаются добычей колымских охотников. Страстный охотник, К. мечтал убить лося. Поднявшись вверх по течению на несколько верст, он увидел казенный паузок, плывший ему навстречу; на нем под начальством заседателя Иванова сплавлялись казенная мука, крупа и соль для продовольствия служилого населения Нижнего-Колымска. Увидав паузок, К. обрадовался. Он догадался, что там есть письма и газеты для него. Получив все, что было, он вступил в разговор с одним знакомым казаком, стоявшим у весла, и спросил между прочим: «Разве ты нанялся работать на паузке?». Вопрос этот показался заседателю дерзким и возмутительным. Ему почудилась агитация. «Не твое дело, как ты смеешь разговаривать!», — сразу, переходя на ты, оборвал он Калашникова. «Я не с вами разговариваю», спокойно ответил К. — «Молчать, жид!», — завопил пришедший в ярость заседатель и разился бранью. Завязалась перебранка, которая окончилась вызовом со стороны заседателя: «Иди сюда, я тебя проучу!». Всегда вспыльчивый, К., не помня себя от обиды, подъехал к паузку, держа ружье в руках, и, выскочивши из лодки, бросился на паузок к Иванову. Никто из присутствовавших на паузке казаков и рабочих не препятствовал ему высадиться; наоборот, помогли ему выйти из лодки и дали дорогу, когда он, вступивши на паузок без ружья, бросился на верхнюю палубу, где у руля стоял заседатель. К. подбежал к заседателю и хотел толкнуть его, но на него сразу бросились и заседатель и казаки, стоявшие возле. Завязалась неравная борьба. Скоро К. был повален на пол, и тогда началась дикая расправа и издевательство. Пришедший в ярость, заседатель бил и топтал его ногами, стараясь наносить удары по лицу. Казаки не давали Калашникову подняться с полу, и он был совершенно беспомощен. Ярость заседателя была так велика, что нагнала страх на всех окружающих, и многие попрятались, чтобы не быть свидетелями жестокой расправы и самим не пострадать от побоев. Как долго продолжалось истязание — трудно сказать. Удовлетворивши чувство мести и торжества над врагом, заседатель оставил свою жертву. По его приказанию К. связали, а сам он сел сочинять протокол о покушении на его жизнь, сделанном политическим ссыльным Иваном Калашниковым.

    Свидетелями выставлялись казаки и рабочие. Все эти люди из страха перед заседателем подписали заведомо ложный протокол. Когда протокол предложили подписать К., он отказался это сделать, заявив, что все, что в нем изложено, — ложь. На самом деле, К., как он сам говорил нам, вовсе не хотел убить Иванова. Если бы у него было это намерение, он прекрасно мог бы привести его в исполнение, не выходя из лодки, лишь прицелившись из ружья. Он хотел только проучить грубого самодура, забыв в момент возбуждения, что сила не на его стороне. После составления протокола заседатель приказал развязать К. Его, избитого и больного, бросили в лодку и оставили на реке. С трудом добрался он до своей заимки и тотчас стал собираться в Ср.-Колымск к товарищам. Душевное состояние его было ужасно. Он мучился тем, что дал себя провоцировать, что позволил безнаказанно совершить над собой надругательство. Все, кто видел его за это время, рассказывали, что он был страшно подавлен и ни разу не ел за два дня, протекшие со времени случившегося с ним несчастья.

    Личность заседателя Иванова заслуживает того, чтобы на ней несколько остановиться. Якут по происхождению, человек совершенно некультурный, он начал карьеру с должности маленького писца в якутском областном правлении. Угодивши чем-то вице-губернатору Миллеру, известному в свое время провокаторской политикой в отношении ссыльных, он получил назначение на место заседателя в Н.-Колымск. На этом посту он получил громадную власть над жалким населением выморочного края; он сделался его неограниченным и грозным властелином и скоро вошел во вкус самодержавного образа правления. Полудикое, вечно голодающее население трепетало перед грозным «тойоном» (по-якутски — господин). Он заушал направо и налево, дико крича и ругаясь даже тогда, когда изголодавшиеся жители приходили к нему с мольбой о выдаче пособия во время голода. Было немало случаев увечий, причиненных этим «тойоном». Все были покорны ему, все перед ним трепетали, кроме дерзких пришельцев — политических ссыльных. Эти люди были ему ненавистны. Они вносили разрушительные начала в тот уклад жизни, в котором так привольно жилось большим и малым самодержцам Они не признавали его власти. Они защищали свое достоинство. В их отношениях к себе он чувствовал снисходительное пренебрежение.

    Ссыльные были для него людьми какой-то другой, чуждой культуры, совершенно ему непонятной и ненавистной. Жалуясь в одном из своих доносов на заносчивость ссыльных, он объяснял ее тем, что у них есть свои писатели — Короленко, Серошевский, Тан и др. и что их даже печатают и читают. Короче говоря, это был весьма в то время распространенный в нашем отечестве тип самодура и насильника.

    Случай с товарищем произвел на нас удручающее впечатление. Что делать? Как реагировать на это оскорбление? Мы хорошо понимали, что это столкновение не есть частное дело Калашникова с заседателем. В лице К. заседатель видел представителя ненавистной ему политической ссылки. Оскорбляя и унижай его, он имел в виду оскорбить и унизить всех политических. С другой стороны, и мы видели в нем не частное лицо, а представителя ненавистного всем нам режима, надругавшегося в лице товарища над всеми нами. Ничего не предрешая, мы все согласились в тот же день ехать в Ср.-Колымск. Настроение сразу упало. Нас, пригласили обедать. Мы втроем пошли в избу, но нам было не до обеда. К. вскоре поднялся из-за стола, сказав, что ему не хочется есть и вышел из избы. Мы с Яновичем сидели, задумавшись. Не знаю — сколько прошло времени, вероятно не больше 10 минут, как вдруг раздался выстрел. Он прозвучал необыкновенно отчетливо и громко в тишине, царившей вокруг. У нас обоих мелькнула одна и та же страшная догадка. «Это Калашников!», — невольно вырвалось у меня. Мы выбежали из избы и бросились искать в лесу и на берегу. Жители заимки тоже выбежали на выстрел и стали искать — кто и где стрелял. Через несколько минут поисков Орлов догадался посмотреть в пустой поварне, и нашел там К. Когда мы вошли в поварню, нашим представилась следующая картина: на полу, навзничь, головой к двери лежал К., возле него валялось ружье, к собачке которого была привязана веревка; другой конец веревки был привязан за ножку кровати, стоявшей в углу. Мы бросились к нему. На груди еще тлелась рубашка от выстрела, тело было теплое, но дыхания уже не было заметно и яркие краски молодого свежего лица понемногу сменялись могильной бледностью и холодом. Пуля прошла через сердце и вышла в спину. Смерть была моментальная. Я была страшно поражена и все еще не верила, что он мертв. «Нет уже его, ушел уж он», сказал наш хозяин-колымчанин, заметивши, что я все еще как будто не верю в факт смерти. Это выражение, такое простое, поразило меня верностью и глубиной определения. На самом деле то, что лежало перед ними, было уже не К. Его, энергичного, порывистого, пылкого, не было — перед нами лежал холодный труп — и только. Осматривая поварню, мы заметили клочок бумажки, лежавший на кровати. Это была записка К. к Яновичу. Привожу ее на память: «Людвиг Фомич, прошу товарищей взять Борьку [* Борька — маленький, в то время трехлетний, сын Калашникова. После смерти Калашникова он взят был на воспитание т. Цыперовичем. Вывезен из Колымска. Получил образование. По слухам, покончил самоубийством.] (маленький сын К.) на воспитание. Кровь моя падет на голову прохвоста Иванова. Умираю с верой в лучшее будущее. И. Калашников. Пусть Борька отомстит за меня».

    Трудно передать чувства, которые мы переживали тогда. Смерть товарища обрушилась на нас совершенно неожиданно; обстоятельства ее были так трагичны. Казалось невероятным, что молодого, полного жизни и сил человека нет, и только потому, что дикое насилие ворвалось в его жизнь и, как вихрь, смело его. Янович был потрясен. Он сразу осунулся и потемнел. Был момент, когда он не мог совладать с собой и разрыдался. Однако, он тотчас оправился и вполне овладел собой. Что касается меня, я до того была подавлена, что ни плакать, ни говорить первое время не могла: горло сжимала спазма, голова, была налита, как свинцом. Это было первое серьезное испытание, обрушившееся на меня, и я трудно переживала его. Однако, надо было подумать о том, что делать с мертвым товарищем. Обитатели заимки, взволнованные происшествием, хотели отрядить гонца к исправнику в Ср.-Колымск с извещением о несчастии и ждать его дальнейших распоряжений, но мы заявили самым решительным образом, что берем тело товарища с собой, чтобы похоронить его в Колымске, и никто не осмелился нам противоречить. Оказалось, что только на следующий день утром можно будет двинуться в путь. Предстояло весь вечер и ночь провести на роковой заимке. Мы ходили по пустынному берегу Колымы. Перед нами открывалась картина суровой и величественной северной реки. Кругом было так мирно, спокойно, так нетронуто чисто. Ничто в этой природе не говорило о ненависти, о вражде людей друг к другу. И этот контраст между обстановкой и только что разыгравшейся на фоне ее драмой еще резче подчеркивал бессмысленность и жестокость последней. Мы не говорили. Мы молча понимали друг друга. «Этого нельзя так оставить», сказал внезапно Янович: «Я должен немедленно ехать в Нижне-Колымск». Я невольно вздрогнула. Я сама думала об этом и ждала, что он это скажет. Я стала протестовать, как только могла. «Ведь у вас ничто не подготовлено, нет даже никакого оружия. Заседатель убьет вас». Мы долго спорили. Наконец, ему прошлось со мной согласиться, что это общее дело, без совещания с товарищами он не должен ничего предпринимать. Помню, во время этого нашего разговора он бросил с легким раздражением: «Да разве уж так страшно умереть». — «Да, — ответила я, — когда в этом нет необходимости». Он грустно улыбнулся. Стало темнеть. Спустились бледные сумерки июльской ночи, показался месяц и голубым светом облил поварню, в которой лежал мертвый К. Мы сидели на берегу и не думали о сне. Перед нами в причудливом освещении вырисовывались высокие очертания противоположного берега реки. Мы говорили о посторонних предметах, чтобы отвлечься от тяжести, давившей нас. Так провели мы время до утра. С восходом солнца стали готовится в путь. Нам дали большую «ветку» (легкая лодка из тонких досок, связанных тальником), в нее мы положили тело товарища, завернутое в парус, и засыпали его цветами с зеленью. «Ветку» привязали на буксир к большой лодке; в лодке поместились я с Яновичем, гребцы и собаки Калашникова, которые должны были тянуть лодку бечевой, где для этого был удобный берег. Это была мучительная поездка. Мы медленно подвигались вперед против течения. Тело товарища было тут же возле нас и все время напоминало о случившемся. По-прежнему мы делали привалы на берегу, но какая была разница! Теперь я старалась на привалах уйти подальше от берега и плавучего гроба, чтобы хоть надолго избавиться от гнетущего впечатления. Так мы ехали больше суток. Утром 28 июля мы подъезжали к Колымску. Мой муж и несколько товарищей, увидев нашу лодку, переезжавшую с противоположного берега, вышли встретить нас. Они весело приветствовали издалека, ничего не зная о случившемся, но когда лодка причалила и они увидели наши лица, то сразу поняли, что случилось какое-то несчастье. Наш рассказ и вид мертвого К. произвели па всех потрясающее впечатление. В глубоком молчании, бледные и сосредоточенные, бледные, сосредоточенные, товарищи вынули из лодки тело К. и отнесли его на руках в пустую квартиру Ц. В тот же день рядом с могилой Гуковского ссыльные начали рыть другую могилу. Работа была тяжелая и подвигалась медленно; приходилось кайлами рубить мерзлую почву. Через день все было готово; 30 июля мы похоронили Калашникова.

                                                                                 IV.

    Колымская ссылка вступила в новый период жизни. До этого времени мы так или иначе мирились со своим положением. У нас отняли настоящую жизнь, но мы взамен ее создали себе иллюзию жизни. Мы не унывали и старались выдавать ее за настоящую жизнь. Мы по временам довольно успешно боролись с гнетущим нас чувством тоски и сознанием бесцельности существования, но теперь, когда то единственное, что у нас оставалось и что мы считали неприкосновенным, — наше личное достоинство и честь были попраны, мы почувствовали весь самообман, в котором жили до того времени, мы увидели, что у нас нет ничего, на что бы ни осмелился посягнуть грубый произвол и насилие людей, во власть которых мы были отданы. Все, чем мы жили до того времени, стало казаться ненужным и жалким. Внешне мы старались проводить жизнь по-прежнему, но прежнего уже не было и наша жизнь приняла мрачный оттенок.

    Однако, подчиниться безропотно, покорно снести оскорбление мы не могли. У нашей наиболее активной части колонии немедленно возникла, как и у Яновича, мысль о возмездии. После перенесения тела Калашникова с берега, часть колонии, ничего не предрешая, отправилась к исправнику с требованием немедленно вызвать заседателя Иванова для расследования дела и отдачи заседателя под суд. Увидев серьезное настроение ссыльных, исправник согласился на это и немедленно отправил к заседателю нарочного с предписанием безотлагательно выехать в Ср.-Колымск.

    Между тем, настроение части колонии определенно вылилось в постановление убить заседателя и этим навсегда показать администрации, что с нами нельзя так поступать. После похорон Калашникова колымские ссыльные собрались в избе Цыперовича и решили немедленно бросить жребий, не дожидаясь возвращения отсутствующих товарищей Строжецкого и Цыперовича, а просто вынуть за них жребий: настолько были уверены в их солидарности с другими членами колонии в этом вопросе.

    Всех участников заговора было семь человек: Янович, Ергин, Борейшо, Егоров, Палинский, Строжецкий и Цыперович (последние двое отсутствовали). Первый жребий достался А. Ергину, второй — Яновичу.

    Т. Мицкевич был устранен от участия в этом деле, как врач, которому, быть может, пришлось бы оказать медицинскую помощь другим товарищам, при возможном столкновении с администрацией. Во время этого собрания произошел характерный диалог. — «Уступите мне этот выстрел», — обратился Янович к Ергину. — «Ни в каком случае не уступлю, — ответил Ергин. — Жребий мой, и я сам выполню свой долг».

    Но Янович, по-видимому, не мог примириться с мыслью, что не он, а кто-то другой выполнит этот акт и понесет за него ответственность и просил разрешить ему только «помогать» в этом деле, но и это предложение Ергин отклонил и просил всецело ему одному предоставить это дело. «Вместо одного арестованного и подсудимого будут два, нужно ли это?» — сказал он.

    На этом же собрании было решено, что покушение будет сделано из револьвера. У колонии был старый много раз чиненный револьвер.

    С того дня Ергин начал ежедневно переезжать в лодке на противоположную сторону Колымы и там, на свободе, упражняться в стрельбе из револьвера, чтобы в нужный момент не сделать промаха. Каждый раз во время его упражнений ломалась пружина у револьвера, и каждый день нашему механику Палинскому приходилось ставить новую. Наконец, он заявил, что поставил последнюю сталь и что если еще и эта сломается, то придется совсем оставить затею с револьвером, а обратиться к другому оружию.

    По счастью для А. Ергина лопнула и последняя пружина и тогда он решил прибегнуть к своему охотничьему ружью. Говорю, по счастью, потому что, если бы Ергин вздумал стрелять из старого, негодного револьвера, то покушение, конечно, не удалось бы. Но этого мало: он сам был бы убит или ранен заседателем, у которого был новый прекрасный револьвер.

    Перед отъездом из Нижнего-Колымска заседатель Иванов откровенничал с обывателями: «Я знаю, что политические мне не простят Калашникова. Пусть попробуют напасть. Я приготовил для них хорошую закуску». При этом он показывал новенький никелированный револьвер.

     Приняв решение стрелять из своего охотничьего ружья, Ергин позаботился о картечи; ее пришлось сделать самому из свинца. В этом помог все тот же товарищ механик, имевший все инструменты. С тех пор Ергин начал постоянно и на работу, и всюду ходить с ружьем. Это не могло вызвать никаких подозрений, потому что август-сентябрь время перелета гусей и уток, а в это время все колымчане ходят с ружьями и нередко стреляют здесь же близ своих изб. В это время Ергин работал в качестве печника в городе. Кажется, они с Милейковским клали тогда печи в городской больнице. Теперь он ежедневно приходил домой на обед. Долго ему не представлялось удобного случая для выполнения приговора над заседателем. Время тянулось мучительно медленно. Нервы были крайне напряжены. Наступило 4 сентября. Как всегда, к двум часам дня Ергин пришел обедать; к этому времени подошли Строжнцкий и Янович, которые обедали с нами в то время постоянно. Мы отобедали своей маленькой компанией, и муж ушел, но не на работу, а в полицейское управление, куда его пригласил исправник для переговоров о ремонте печей в управлении. Там он увидал заседателя в соседней комнате и тут же решил, что наступило время развязки. Вернувшись домой, он предупредил об этом Яновича, а также просил его остаться со мной и отвлечь чем-нибудь мое внимание, а сам взял ружье, висевшее в сенях, и пошел встретить заседателя, уже вышедшего в это время из полицейского управления. Я же в это время была занята другим делом и не подозревала, что развязка так близка.

    Янович взял из библиотеки «Пана Тадеуша» Мицкевича на польском языке и предложил мне почитать вслух. Мы все, ссыльные колымчане, изучали языки, и польский в числе других. Я начала читать вслух по-польски и переводить. Янович давал дополнительные объяснения, что делало чтение еще интереснее. Яркие, красочные образы старой дворянской Польши, юмористически выведенные талантливым поэтом, завладели моим воображением. Я забыла о Колымске и о всех злоключениях нашей жизни. Громкий выстрел прорезал тишину. Я вспомнила смерть Калашникова, обязательство мужа отомстить за его смерть, припомнила, что, уходя из дому, он о чем-то шептался с Яновичем, и сопоставивши все это, поняла смысл выстрела. «Это Александр стреляет!», крикнула я Яновичу, и, далеко отбросивши «Пана Тадеуша», выскочила на дверь на улицу. Я побежала по направлению выстрелов. «Да, это он», подтвердил Янович и тоже побежал вслед за мной.

    На мертвых обычно улицах Колымска замечалось небывалое оживление: со всех сторон бежали колымские обыватели, направляясь к месту происшествия. Слышалось: «Убили... убили заседателя государственные», а навстречу нам спешили бледные, взволнованные товарищи. От них мы узнали, что Ергин уже арестован и уведен в караульный дом.

    Первым же выстрелом он тяжело ранил Иванова (тот умер через сутки). Падая на землю, Иванов закричал: «Что вы делаете, не стреляйте!», но в то же время сам успел выхватить револьвер и выстрелить. На выстрелы и крики раненого заседателя прибежали живший рядом помощник исправника и несколько казаков. Они увидели у забора взволнованного Ергина с ружьем в руках и лежавшего раненого заседателя. На вопрос — кто стрелял и зачем, Ергин заявил, что стрелял он в заседатели за Калашникова. Помощник исправника тотчас распорядился арестовать его и казаки, окруживши его, увели в караульный дом, бывший поблизости. Как раз к моменту ареста подошли ссыльные тт. Цыперович, Борейшо, Палинский и предупредили, что не допустят никаких насилий над товарищем. И, действительно, настроение ссылки было таково, что малейшее неуважение к личности арестованного товарища могло вызвать кровавый отпор со стороны других ссыльных. Но администрация и казаки (особенно участники избиения Калашникова) сами до того перетрусили и растерялись в то время, что с трепетом ждали дальнейшей расправы со стороны политических.

    Узнавши, что муж арестован и сидит в «караульном доме», я пустилась бегом через весь Колымск к полицейскому управлению, где в то время был исправник. Меня сопровождал Янович и еще кто-то. Влетевши в управление, я направилась прямо к столу исправника и остановилась, изумленная: почтенный администратор был белее бумаги, глаза его остановились, а все его большое грузное тело дрожало мелкой дрожью.

    Уж не думал ли он, что мы пришли уничтожить его, что в Колымске начинается поголовное избиение администрации «закоренелыми злодеями» — ссыльными социалистами?

    Мне было далеко не до смеха в ту минуту, но и я не могли не подметить всего комизма положения. С трудом мне удалось втолковать ему, что я хочу немедленно видеть арестованного мужа и прошу у него пропуск. Еще дрожащими руками он написал мне постоянный пропуск на свидание с мужем.

    Я нашла Ергина в «караулке» вполне спокойного наружно. Он просил и меня не волноваться, так как нового и неожиданного в том, что случилось, для нас с ним ничего не было. Между тем, участники заговора устроили совещание, на котором решили, что арестованный товарищ должен отрицать преднамеренное убийство. Суду должно быть известно только то, что в момент встречи с заседателем он почувствовал порыв неудержимой злобы и обиды за Калашникова и под влиянием этого чувства выстрелил в заседателя.

    Тот энтузиазм, с которым колымская ссылка в целом приветствовала выстрел Ергина, не оставлял у администрации и местных жителей сомнения в том, что убийство заседателя — дело коллективное, а не единоличное дело одного Ергина.

    Обычно, рассказывая об этой драме, колымские обыватели говорили: «когда государственные убили заседателя», подчеркивая этим солидарность всей колонии в этом акте. И действительно, солидарны были почти все и не принимавшие участия в заговоре. Если они не были привлечены к делу, то только потому, что инициаторы находили, что и без них число участников достаточно велико для такого дела.

    Живший в Верхнем-Колымске тов. В. А. Данилов прислал нам с мужем горячее приветственное письмо по поводу выстрела мужа. Под ним стояла подпись: «гражданин земного шара В. Данилов». Душа старого борца революции и вечного протестанта, каким был Данилов, еще раз вздрогнула, зачуяв запах пороха.

    Совсем иное настроение и отношение к факту убийства заседателя проявил всеми нами любимый и уважаемый шлиссельбуржец Д. Я. Суровцев. В революционном прошлом сподвижник В. Н. Фигнер, он за долгие годы заключения в Шлиссельбурге постепенно и совершенно самобытно пришел к непротивлению злу силой (начал признавать только пассивный протест), к идеализации физического труда, вегетарианству, самосовершенствованию личности, словом, близко подошел к толстовству, не будучи с ним почти совершенно знаком.

    У Д. Я. Суровцева выработалось к тому времени настроение философа-созерцателя. Всякое насилие было ему глубоко неприятно. Мы же все, остальные, были настроены революционно, жаждали борьбы и победы. Трудно было нам понять друг друга.

    Д. Я. Суровцев написал колонии письмо, в котором заявил, что он не солидарен с колонией в деле убийства заседателя и привел свои мотивы. Нам всем грустно было читать письмо с порицанием от товарища, нами уважаемого, но всех тяжелее было, конечно, Яновичу, связанному с Суровцевым долгими годами Шлиссельбурга и Колымска.

                                                                                      V.

    Мы пережили тяжелый душевный кризис. Для большинства из нас это было первое серьезное испытание и мы вышли из него с осадком горечи в душе, но зато более закаленными. Мы все значительно успокоились и вернулись к прежней жизни: обязательным работам, чтению, даже веселью. Все... кроме Яновича. И неудивительно: последние события были для него лишь одним звеном из длительного ряда испытаний его бурной жизни. Он пережил заключение в варшавской цитадели и казнь товарищей (по делу польской партии «Пролетариат»), одиннадцать лет шлиссельбургского режима, он потерял всех близких ему людей и сейчас влачил существование в Колымске без надежды на лучшее впереди. Он утомился в борьбе. Во время острого кризиса он стоял на своем посту и в других поддерживал энергию и бодрость в борьбе. Теперь он почувствовал всю тяжесть собственной усталости. Он ходил бледный, измученный, работа не клеилась.

    Ергин сидел под домашним арестом, у себя на квартире; выходить на дому ему было нельзя; однако, караула при нем не было, и только два раза в день приходил дежурный казак удостовериться — не сбежал ли арестованный. Вместо караула был приставлен человек, обслуживавший нас в отношении расколки дров и доставки воды.

    Нам пришлось прожить в Колымске почти всю зиму 1900 г. Мы жили, не думая о будущем и не заглядывая вперед. Так было спокойнее для нас.

    Никогда еще не была так сплочена и единодушна наша маленькая колония. Было естественно, что в это время наша квартира-библиотека сделалась центром жизни колонии. С утра приходило несколько человек навестить заключенного, поболтать, почитать старые газеты; к обеду приходили т.т. Янович и Строжецкий, которые обедали с нами, а затем библиотека понемногу наполнялась новыми гостями, приходившими сыграть в шахматы и просто провести время. Два увлечения охватили нашу колонию тогда, это — шахматы и танцы.

    Под разными предлогами устраивались вечеринки, и на них со всем пылом неиспользованной энергии оттанцовывали вальсы и мазурки. Большая юрта тов. Палинского, с хорошо пригнанным и выстроганным полом, построенная им собственными руками, сделалась излюбленным местом для танцев. Наш заключенный не отставал от других. Под прикрытием ночи он тоже ходил на вечеринки и веселился вместе со всеми. Несомненно, исправник знал об этих отлучках, но благоразумно молчал, делая вид, что ему ничего неизвестно. Да и что, на самом деле, в этом было страшного: ведь, бежать из К. все равно было невозможно.

    Так прошло время до февраля, когда из Якутска пришло предписание отправить арестованного под конвоем в якутскую тюрьму. Относительно суда ничего не было известно, а между тем этот вопрос волновал всех колымчан. Обычно в прежние годы подобные дела предавались военному суду; на этот раз была полная неизвестность. Было решено на всякий случай готовиться к побегу. Для этого вошли в сношение с якутской ссылкой: ей поручили приготовить место, в котором можно было бы спрятать Ергина на время, а чтобы обеспечить удачу побега, решили взять в конвоиры по пути от Ср.-Колымска в Якутск молодого казака Николая Цыпандина, распропагандированного ссыльными. Это был совсем еще молодой 20-21 г. человек, симпатичный, с мягким характером. Он обещал отпустить арестованного под Якутском, если мы узнаем, что назначен военный суд. Было решено, что в Верхоянске муж останется по болезни со своим конвоиром, а я поеду вперед на разведки, а также подготовить все для побега, если он понадобится. Так и сделали.

    По приезде в Верхоянск муж заявил себя больным ревматизмом и просил исправника назначить медицинское освидетельствование. Врач был в то время в отъезде; свидетельствовать пришлось верхоянской акушерке, не менее в свое время «знаменитой», чем верхоянский врач. Она признала ревматизм, и муж был оставлен в Верхоянске на излечении до лета.

    Я поехала дальше одна в сопровождении древнего старичка-казака, данного мне в проводники и конвоиры верхоянским исправником. Наш колымский конвоир остался ждать Ергина до весны.

    В конце апреля я приехала в Якутск. Там еще ничего не знали относительно суда. Место для прятки на случаи побега было готово в нескольких верстах от Якутска в местечке «Богорацы» В избе ссыльного т. Манцевича. Там был вырыт на этот случай глубокий подвал, хорошо замаскированный. Вскоре, однако, выяснилось, что суд будет гражданский, и надобность в побеге отпала.

    Наступило время готовится к суду. Пришлось подумать о защите. Я пригласила местного присяжного поверенного Меликова Он охотно согласился, но ему не пришлось выступать с защитой. Один из наших близких друзей, бывший в то время в Иркутске, Н. Н. Фрелих, написал подробно В. Г. Короленко об этом деле, изложив все обстоятельства. Со свойственной ему отзывчивостью в таких случаях, В. Г. начал агитацию в пользу Ергина, для организации ему защиты. Была собрана изрядная сумма денег и приглашен адвокат. Это был начавший выдвигаться тогда на политических делах П. Н. Переверзев. Иркутская ссылка, со своей стороны, тоже собрала средства и на защиту, и на побег, в случае сурового приговора (продолжительный срок каторжных работ), и решила ко времени суда прислать человека из Иркутска, который сумеет вывести Ергина из тюрьмы и поможет ему бежать за границу. Все это организовал Н. Н. Фрелих, с которым я вела шифрованную переписку.

    Только в июне 1901 года Ергин добрался до якутской тюрьмы. Я получила разрешение на ежедневные свидания. Потянулись томительные дни и месяцы в ожидании суда. Муж сидел в отдельной камере, но мог иметь общения с уголовными арестантами. Мы поддерживали оживленную переписку с друзьями-колымчанами: Яновичем, Строжецким, Цыперовичем. Они живо интересовались всем, что нас касалось, и в свою очередь сообщали нам все подробности своей жизни и жизни Колымска вообще. Со времени нашего отъезда материальные условия жизни в Колымске изменились к худшему: обычная там весенняя голодовка в этом, 1901 г., разразилась в настоящий голод, сопутствуемый, как всегда, эпидемией. Спутником ему на этот раз была корь, осложненная воспалением легких. Эти болезни выхватили немало жертв из рядов колымского населения. Заболевающих было так много, что медицинский персонал не успевал помогать всем нуждающимся в этом. В каждом доме лежал больной, а в иных целыми семьями лежали вповалку в бреду, и некому было затопить камелек, принести воды и дать напиться больным. Тогда на помощь населению пришел весь наличный состав ссылки: распределяли между собою обязанности по уходу за больными и по обслуживанию их необходимыми работами. Кроме того, пришлось организовать помощь голодающим жителям. Исправник, видя свое полное бессилие в этом деле, отдал дело организации помощи в руки доктора и ссыльных, и благодаря этому она была выполнена удачно. Самим товарищам-колымчанам тоже пришлось испытать в это время немало лишении. Трудно было доставать муку, мясо, даже дрова, потому что собаки передохли от голода, и не на чем было перевозить тяжести. Можно себе представить, как плохо жили в это время наши колымские товарищи. А тут еще денежные дела колонии запутались окончательно, и нужно было как-нибудь изжить этот финансовый крах. Придумали взять артелью сплав казенного паузка с мукой, солью, рисом и проч. продуктами в Нижний-Колымск и временно сделаться грузчиками и бурлаками. Таким путем можно было заработать по 50 руб. на душу и немного расквитаться с долгами. Работа была тяжелая и утомительная даже для молодых и здоровых людей, какими было большинство товарищей-колымчан, но она была совершенно не под силу измученному и физически и нравственно и уже немолодому человеку, каким был Л. Ф. Янович. Однако, он не захотел отстать от товарищей и тоже принял участие в сплаве. Поездка далась ему трудно и окончательно расшатала здоровье, у него начался активный процесс в легких. Больше всего его, конечно, убивало то, что, несмотря на право приписки к сельскому обществу, полученное им по закону, ему было отказано в выезде из Колымска и в приписке в другом месте. Иначе говоря, благодаря произволу иркутского ген.-губернатора, ссылка в Колымскс для него становилась бессрочной.

    Зимой 1902 года стало известно, что по делу Ергина вызывают много свидетелей из Колымска и между прочими тов. Яновича и Палинского. Мы обрадовались приезду Яновича. Мы думали, что удастся как-нибудь задержать его в Якутске, а оттуда через некоторое время переправить и в более цивилизованные места. Незадолго до суда он приехал с тов. Палинским и мы были поражены его измученным видом, но он был весел. Надежда оставить Колымск навсегда поддерживала в нем бодрость. К этому же времени приехали из Олекминска бывшие там в ссылке товарищи Ергина по революционной работе М. С. Александров-Ольминский и В. И. Браудо. Они тоже вызывались в качестве свидетелей со стороны защиты. Само собою, что это было сделано не в целях защиты, а чтобы повидаться со старыми товарищами, с которыми Ергин был связан революционной работой в течение нескольких лет.

    Суд был назначен на 22 апреля 1902 года. Это был обычный в то время для Сибири «коронный суд», т.-е. состоящий из судей-чиновников и судящий не по совести и разуму, а по закону; таким образом, наличность факта убийства обязывала этот суд вынести обвинительный приговор во что бы то ни стало, вопреки рассудку и совести.

    В день суда на улицах Якутска заметно было некоторое оживление, а возле здания суда стояла толпа парода в ожидании приговора. Судили при закрытых дверях при пустом зале. Присутствовали только чиновные лица да 2-8 товарища со стороны подсудимого (больше не пустили). Прокурор старался доказать предумышленность преступления, заранее обдуманное намерение, но его доказательства были мало убедительны и совершенно уничтожены ловким допросом свидетелей со стороны защитника. Наоборот, отзывы свидетелей об убитом Иванове вскрыли картину безудержного самодурства и насилия, в обстановке которой приходится жить ссыльным и населению. Когда дошла очередь до свидетелей ссыльных, произошел инцидент, немного смутивший суд. Ввели свидетелей ссыльных для приведения их к присяге. «Не могу принести присяги по своим убеждениям», заявляет первый М. С. Александров. К этому заявлению присоединяются и остальные товарищи. Председатель смущен и не знает, как быть в таком случае, но, в конце концов, разрешает допрос свидетелей без присяги, взяв с них торжественное обещание говорить правду.

    Допрос Яновича взволновал судей. Он начал свою речь с описания положения ссыльных в Колымском краю, но когда дошел до изложения драмы с Калашниковым, нервы его не выдержали, спазма сжала горло, и он разрыдался. Был объявлен перерыв. Его выступление глубоко взволновало всех присутствующих. По отзыву защитника: «эти слезы сделали для подсудимого больше, чем все другие свидетельские показания и речи». Сказанная блестяще речь защитника подвела итоги всем показаниям в пользу подсудимого, нарисовала картину всей обстановки жизни ссылки и происшедшую на фоне се драму самоубийства Калашникова и убийства Ергиным заседателя. Предумышленность убийства отпала. Прокурор не пытался протестовать. И все же был вынесен приговор: четыре года исправительных арестантских рот с лишением некоторых особенных прав и преимуществ. Но словам юристов, это была низшая мера наказания, которую мог дать «коронный» суд при наличии факта убийства. Итак, предстояло еще отбыть четыре года тюрьмы. Ергин решил отбыть тюремное заключение. Перспектива жизни в эмиграции его не соблазняла.

                                                                                    VI.

    А между тем из Иркутска был командирован отдельный человек на случай побега Ергина или Яновича, если бы первому побег не понадобился. Это был Н. Н. Кудрин, который через два года, будучи уже ссыльным в Якутске, принял участие в Романовском протесте и был одним из активнейших его деятелей. Он приехал перед судом под видом золотоискателя на разведки по части золота в Якутской области. Приезд был обставлен совершенно легально, открыто. Он явился к губернатору, прося у него содействия в трудном предприятии. Сделал также, визиты другим сановным лицам города. Был радушно принят, даже обласкан, особенно семьей губернатора. По приезда т. Кудрин начал готовится в экспедицию по изысканию золота. Им были куплены две верховые лошади с седлами и все необходимое для далекого и трудного пути. Он выработал план побега сухопутьем, через тайгу, верхом на лошадях дикими таежными тронами. Яновичу этот план с самого начала показался трудно осуществимым и мало, для него лично, пригодным.

    Якутская администрация стала напоминать Яновичу в это время о возвращении в Колымск. Нужно было торопиться.

    С большим трудом удалось уговорить его пойти на осмотр к врачебному инспектору Вангродскому, чтобы, получив от него удостоверение о болезни, временно остаться в Якутске, а там видно будет, что предпринять. Мне казалось бесспорным, что его, с активным процессом в легких, трудно признать здоровым. Но Вангродский оказался на высоте своих полицейских обязанностей. Исследовав больного Яновича, он написал удостоверение, что тот здоров и может ехать в Колымск. Это не мешало ему же, правда, частным образом, признать, что Янович болен и в Колымске долго не протянет. Таким образом, благодаря рвению этого усердного слуги царя, и этот план рушился. Пришлось вернуться к плану побега. Прежде, чем решиться на такой трудный шаг, Янович захотел испытать свои силы. Он поехал верхом за несколько десятков верст от города. Вернулся он разбитый физически и печальный. Он увидел, что его сил не хватит на такое трудное предприятие, а быть в тягость другому человеку он ни за что бы не согласился, и он решительно отказался от побега. Воспользовался планом Кудрина тов. Палинский. Ему удалось с громадным трудом добраться до Иркутска, а оттуда уехать за границу. Но побег этот был на самом деле так труден, что даже такие два сильные молодые и здоровые человека, как Палинский и Кудрин, чуть не погибли в тайге от голода и преследований диких таежных якутов.

    Итак, Л. Ф. Яновичу предстояло в близком будущем опять вернуться в Колымск. Перед ним опять расстилалась серая мгла колымского существования и конца ему не было видно; в этом существовании не было ничего, что могло бы дать ему хотя бы некоторое нравственное удовлетворение, а те мелочи, которые вызывают к жизни других людей, для него не существовали. И он ушел от нас с измученной душой, потерявший веру в собственные силы, но по-прежнему горячо верующий в победу тех идей, за которые боролся всю свою жизнь, которые так страстно любил. Самообладание не изменило ему до последних минут жизни. Никто из видевших его в день смерти не мог заподозрить того страшного решения, которое созрело в его душе. 17 мая его не стало: он убил себя выстрелом в висок из револьвера. Его нашли возле ограды унылого якутского кладбища. При нем оказалась записка на имя якутской администрации. Вот ее содержание:

    «В смерти моей прошу никого не винить. Причинами моего самоубийства являются нервное расстройство и усталость, как результат долголетнею тюремного заключения (в общей сложности 15 лет) в чрезвычайно тяжелых условиях. В сущности говоря меня убивает русское правительство, так пусть же на него надет ответственность за мою смерть, как равно за гибель бесчисленного множества моих товарищей.

    Якутск, 17 мая 1902 г.» Л. Янович.

    Кроме этой записки было найдено несколько писем к разным лицам, к якутским товарищам и отдельное письмо к нам с мужем. В этих письмах, которые вызывают глубокое волнение своей искренностью даже у совершенно посторонних нашей среде людей, настолько ярко отражается измученная и чистая душа этого мученика революции, что нахожу нужным привести выдержки. Вот его письмо к нам: «Мои милые, хорошие друзья, простите меня за мой эгоистический поступок, за мое дезертирство. Я знаю, как тяжело терять товарищей, знаю по тому, что сам испытывал после смерти Гуковского. И все же не могу найти в себе сил, чтобы перенести душевный кризис. Мысль отдохнуть от треволнений жизни не в первый раз является у меня, но или сил у меня было больше, или внутреннее раздвоение было слабее, во всяком случае только теперь я окончательно решил поискать вечного покоя. Если бы вы знали, как тяжело мне причинять вам огорчение. Уверяю вас, что не имею больше сил жить. Что касается самой смерти, то она мне вовсе не страшна. Пишу это письмо совершенно спокойно, как любое деловое письмо... Нервы мои совсем измочалились. Но самым пустякам у меня начинается истерика. Я сделался совсем негодной тряпкой. Так зачем же выставлять себя на смех людям? Быть может вы заметите, что я преувеличиваю, так как иногда у меня появляется несколько энергии и некоторая способность к труду, но это ведь было, а теперь моя трудоспособность подлежит большому сомнению. Ну, и расписался же я. И понятно, ум всегда старается доказать справедливость того, что желает чувство. Не огорчайтесь особенно этим случаем: в одной Европейской России (50 губ.) умирает ежегодно более 3 милл. человек (точно, в 1890 г. — 3.081.180). Что же значит какая-нибудь единица — просто пылинка. Конечно, вам тяжелее будет житься без вашего верного друга, и это меня очень и очень огорчает. Меня же вы не жалейте. Я буду счастливо спать вечным сном. Что же еще лучшего. Однако, я вовсе не пропагандирую эту мысль для других. Я думаю только, что я исполнил по своим силам свой долг и теперь имею право отдохнуть. Целую вас от всей души.

    Ваш Людвиг Янович».

    Письмо к якутским товарищам заканчивается очень характерным для Л. Ф. признанием: «Перед смертью я раздумывал о том, чтобы отправить к С. (Сипягину) одною из вернейших его слуг, но решил этого не делать. Правда, что М [Миллер — якутский вице-губернатор, прославившийся преследованием ссыльных.] (Миллер) — негодяй, но такими негодяями хоть пруд пруди. Террористические акты должны быть осмысленны. Они должны быть ответом на возмутительные насилия со стороны администрации, но не совершаться только потому, что представляется удобный случай убрать негодяя. Лично же я ему зла не желаю. Ну, прощайте, товарищи. Желаю вам от всей души увидеть красное знамя развертывающимся над Зимним дворцом.

    Людвиг Янович.

    16 мая 1902 г. Якутск».

    19 мая товарищи по ссылке похоронили Л. Ф. на том самом Никольском кладбище, куда он пришел в поисках за вечным покоем.

    Когда я увидела его мертвого, величественно-спокойного и умиротворенного, я постигла вполне, что «смерть вовсе уж не так страшна», и что жизнь порой может открыть перспективы более страшные, чем сама смерть.

    Так закончился последний акт колымской драмы.

    Ергин просидел два года до суда и успел отбыть два года арестантских рот, когда к нему был применен манифест 1904 года, широко примененный тогда к большинству политических ссыльных. В январе 1905 г. он вернулся в Россию.

    /В якутской неволе. Из истории политической ссылки в Якутской области. Сборник материалов и воспоминаний. [Историко-революционная библиотека журнала «Каторга и Ссылка». Воспоминания, исследования, документы и др. материалы из истории революционного прошлого России. Кн. XIX.] Москва. 1927. С. 110-135./

                                                                                 *

    А. Израэльсон

                                          СКОРБНЫЕ СТРАНИЦЫ ЯКУТСКОЙ ССЫЛКИ

                                                   (Памяти погибших в Якутской области)

                                                                      900-е годы

    53. Янович, Людвиг Федорович, сс.-пос. (1896-1903 гг.). Арестован в 1884 г. по делу польской партии «Пролетариат». За вооруженное сопротивление при аресте и по делу был 20 декабря 1885 года присужден к каторжным работам на 16 лет, но наказание отбывал в Шлиссельбургской крепости (1386-1890 гг.), а затем был водворен в г. Колымск (Якутской области). Застрелился в Якутске, куда был вызван, как свидетель по делу А. А. Ергина в 1903 г.

    /В якутской неволе. Из истории политической ссылки в Якутскую область. Сборник материалов и воспоминаний. [Историко-революционная библиотека журнала «Каторга и Ссылка». Воспоминания, исследования, документы и др. материалы из истории революционного прошлого России. Кн. XIX.] Москва. 1927. С. 206./

                                                ЖЕРТВЫ КОЛЫМСКОЙ ССЫЛКИ

    Следующей жертвой был И. М. Калашников, моряк, штурман, прибывший в Колымск также в 1896 году, жизнерадостный, общительный, полный энергии и жажды деятельности. «Здесь он устроился по-хозяйственному и поставил невод, коротая срок ссылки со своей семьей, которой обзавелся уже в Колымске. Был он сослан на десять лет и имел все шансы дожить до конца срока и возвратиться в Россию, но в дело вмешалась «полицейская судьба». Выше было уже отмечено, что колымская администрация не проявляла (скорее боялась проявлять) личной инициативы в ущемлении ссыльных местными репрессиями; но среди этой администрации находился дикий, невежественный человек, заседатель Иванов. Среди населения он успел приобрести репутацию «человека-зверя». «Ссыльных он ненавидел органически, постоянно писал на них доносы и всячески старался отравить им существование. Вот этот-то «заполярный сатрап» был причиной гибели Калашникова. Весной 1900 года Иванов на казенном паузке плыл по Колыме мимо заимки, где стоял невод Калашникова. Последний находился на реке, когда увидел паузок, плывший ему навстречу; он подплыл к нему — спросить; нет ли корреспонденции? Получив корреспонденцию, он вступил в разговор со знакомым казаком и спросил его:

    — Разве ты нанялся работать на паузке?

    Вмешался Иванов и крикнул Калашникову:

    — Не твое дело! Как ты смеешь разговаривать?!

    — Я не с вами разговариваю, спокойно ответил Калашников.

    — Молчать, жид! — закричал рассвирепевший заседатель.

    Завязалась перебранка, которая закончилась вызовом со стороны заседателя:

    —    Иди сюда, я тебя проучу!

    Калашников разъяренный вскочил на борт паузка и направился к заседателю с твердым намерением заставить его отказаться от своих слов. По приказанию Иванова уголовные поселенцы (находившиеся на паузке) и двое казаков повалили его и беспощадно избили, при чем заседатель разбил ему голову каблуком. Натешившись и надругавшись, палачи спустили его в душегубку и поплыли дальше. Несчастный, собрав все силы, отправился в город, чтобы поделиться с товарищами своим горем». Как раз в это время на ближайшую заимку приехали трое товарищей — Л. Ф. Янович, Ергина и Орлов. Здесь они встретились с Калашниковым «и были поражены переменой, происшедшей с ним за такое короткое время. Познакомившись с делом, они наскоро начали обсуждать план дальнейших действий. В это время Калашников под каким-то предлогом ушел в поварню около дома. Набросав на клочке бумаги предсмертную записку, он покончил с собой из ружья, привязав собачку берданки к ножке кровати и направив дуло в сердце». В записке было сказано: «Людвиг Фомич (Янович), прошу товарищей взять Борьку! (сына) Прощайте! Кровь на голову прохвоста Иванова. Умираю с верой в лучшее будущее. Пусть Борька отомстит за меня!» Но мститель нашелся гораздо скорее, чем покойный ожидал. В начале осени Иванов среди бела дня в Ср.-Колымске на виду у всех был убит политссыльным А. А. Ергиным. Это было коллективное решение, и не один Ергин готов был отомстить, но с общего согласия он убил по жребию. Ергин был немедленно арестован, но администрация страшно струсила, и по настоянию колонии его из караулки (другого арестного помещения не было) перевели сначала в частный дом, а затем и на собственную его квартиру. Вскоре Ергина с женой, также ссыльной, отправили в Якутск. «Суд отказался реабилитировать заседателя Иванова и приговорил А. А. Ергина всего к 4 годам арестантских рот и лишению особых прав».

    Года два спустя после смерти Калашникова покончил с собой и Л. Ф. Янович. Янович принадлежал к польской партии «Пролетариат», идейно и практически связанной с «Народной Волей». При аресте оказал вооруженное сопротивление и был отправлен на 10 лет в Шлиссельбург. По своим идеологическим и нравственным особенностям это был родной брат крупнейших представителей той героической плеяды революционеров, которых Александр III заточил в Шлиссельбургскую крепость. Человек с задатками крупного ученого исследователя, экономиста-статистика, — он мужественно вынес десятилетнее заточение в Шлиссельбурге и в конце 1896 года был сослан на поселение в Ср.-Колымск. «Этот удивительный по своим нравственным качествам человек, полный революционной энергии... пользовался громадным уважением среди всей сибирской ссылки. Из Шлиссельбурга он вышел с сильно расшатанным здоровьем, а бороться с чрезвычайно суровыми колымскими климатическими и экономическими условиями ему уж было не под силу, и в разговорах он иногда делал намеки, заставлявшие товарищей подозревать, что мысль о самоубийстве глубоко засела в его голове». Поэтому колымская колония очень обрадовалась, когда администрация вызвала Яновича в Якутск в качестве свидетеля по делу А. А. Ергина. Кроме этого переезда в лучшие условия, еще рассчитывали, что якутские товарищи устроят Яновичу побег. И побег для него был действительно подготовлен; но Янович, больной и слабый, с туберкулезным процессом легких, «взвесив все шансы за и против, от этой попытки отказался». Якутская же администрация решила вновь выслать его в Ср.-Колымск. Врачебный инспектор Вангродский [* В 1926 или 1927 году этот достойнейший полицейский врач обратился в Общество Политкаторжан с просьбой поддержать его ходатайство о пенсии (или усиленной пенсии), ссылаясь на свое якобы сочувственное отношение к политической ссылке. Живые свидетели, знавшие о характере его «сочувствия», дали о нем заслуженный отзыв.], свидетельствовавший Яновича пред отправкой, нашел, что «состояние его здоровья не представляет никаких препятствий для дальнейшего пребывания его в Ср.-Колымске». И этот же врач в то же время сообщил своим знакомым чиновникам, что «Янович долго не протянет»... «Возвращаться в Колымск Янович не мог... это было бы равносильно самоубийству. Исхода же не было, и этот мужественный человек, вынесший шлиссельбургскую пытку и шестилетнюю колымскую ссылку, 18 кошмарнейших лет (считая и варшавскую тюрьму), должен был покончить с собой, на радость своих врагов». Он застрелился около кладбища и похоронен рядом с Подбельским (отцом покойного наркома почт и телеграфа), убитым во время якутской бойни 1889 года. В своем письме, оставленном для полиции, он, между прочим, пишет: «Убивает меня русское правительство. Пусть же на него падает ответственность за мою смерть, равно как и за гибель бесконечного ряда моих товарищей». Своим ближайшим друзьям — А. и Л. Ергиным — он в предсмертном письме пишет: ...«Не могу найти душевных сил, чтобы перенести душевный кризис... Не имею больше сил жить... не огорчайтесь!.. В одной Европейской России ежегодно умирает более трех миллионов человек. Что же значит какая-нибудь единица? Просто пылинка!.. Я думаю только, что я исполнил по своим силам свой долг и теперь имею право отдохнуть». Молох самодержавия не сломил Л. Ф. в Шлиссельбургском застенке, а сломала его «тюрьма без стен» — Колымск!..

    /Мих. Поляков. На краю света. (Колымская ссылка.) Москва. 1929. С. 86-91./

    Aleksander Dębski

                       KRWAWE ZAJŚCIE W MLECZARNI HENNEBERGA W ROKU 1884

    ...Zebraliśmy się z Janowiczem, który na warszawskim gruncie był osobą nieznaną szpiclom, do uporządkowania organizacji. Trzeba było oczyścić mieszkanie pani Sławińskiej, u której w fortepianie Bronisław Sławiński przechowywał nasze rewolwery. Dnia 30(18) lipca 1884 roku siedzieliśmy z Janowiczem w mleczarni Henneberga. Właśnie Sławiński przyniósł nam dwa rewmlwery, po które miał przyjść Wisłocki, stojący na boku i nie podejrzewany przez policję, i jako „czysty” przechować je u siebie. Sławiński w międzyczasie podszedł do Feliksa Kohna dowiedzieć się co u niego słychać. Lecz ponieważ mieszkanie rodziny Kohnów było bezczelnie szpiclowane, Sławiński zaraz powrócił i czekał wraz z nami na przybycie Wisłockiego. Nagle niespodziewanie zjawił się pomocnik komisarza X cyrkułu Oże w asystencji szpicla Huzarskiego, który przed paru laty należał do jakichś kółek, a po uwięzieniu zoztał stałym agentem policyjnym. W ogródku prócz nas trzech nie było nikogo więcej. Szpicel i policjant podeszli do nas ze słowami: „wy arestowany, gospada”! Siedzieliśmy wszyscy trzej przy stole. Pozycja za stołem była bardzo niewygodna, trudno było z kieszeni w spodniach wydostać broń, to też wstałem i zacząłem p. Oże wyjaśniać, że to musi być jakaś pomyłka, że nie rozumiemy z jakiego powodu mamy być aresztowani. Oże jednak zaprzeczał, że to nie pomyłka, że jesteśmy wszyscy trzej aresztowani, a szczególnie „ten”. Tu pokazał na Janowicza. Spojrzeliśmy z Janowiczem na siebie i oczyma porozumieliśmy się. Janowicz siedząc sięgnął do kieszeni, a że miał rewolwer w lewej kieszeni zrobił to dosyć niezgrabnie. Huzarski spostrzegł ten ruch, rzucił się na Janowicza i chwycił za ręce. Wtedy Sławiński złapał Huzarskiego z tyłu za szyję i począł dusić. Oże skierował się w stronę tej szamoczącej się grupy z wydobytym pałaszem, W tym właśnie momencie wystrzeliłem przez stół do Huzarskiego. Oże na odgłos strzału zwrócił się do mnie i z rozmachem chciał mnie uderzyć pałaszem. Uskoczyłem w bok i Oże, trafiwszy pałaszem w próżnię, z rozmachu upądł pomiędzy krzesła, a tymczasem Janowicz uwolnił się od Huzarskiego i zaczął doń strzelać. Krzyknąłem „odwrót!” i skierowałem się przez podwórze do bramy, wychodzącej na Nowy Świat. Za mną podążył Sławiński. Wszystko to odbyło się z błyskawiczną szybkością. W jednej chwili znaleźliśmy się przy wyjściu i już spokojnie i wolnym krokiem dosz do ulicy Wareckiej. Janowicz byłby tez uszedł, bo opowiadanie „Kurjera Porannego”, widocznie na podstawie słów Ożego, jest zgoła nieprawdziwe. Oże wylazł z pomiędzy krzesełek, gdzie spokojnie leżał już wtedy kiedy wszystko się skończyło. Jnowicz nie będąc widać pewny, czy się nam uda zbiec, zaczął rwać i zjadać jakieś papierki. Ta strata czasu go zgubiła, bo publiczność, nie zdająca sobie sprawy o co chodzi zatrzymała go przy bramie. Ulicą Warecką równym krokiem szerokim jeden po jednej, drugi po drugiej stronie ulicy, doszlismj do placu (dziś plac Napoleona), gdzie jeszcze wtedy znajdował się szpital Dzieciątka Jezus. Nam wsiedliśmy do dorożki i kazali się zawieźć do meszkania Marji Bohuszewicz, aby postarać się o jakieś inne ubranie i zawiadomić o zaszłym wypadku...

    /Dębski A.  Krwawe zajście w mleczarni Henneberga w roku 1884. Warszawa. 1929. S. 11-15./

    L. Dejcz

                  PIONIERZY RUCHU SOCJALISTYCZNEGO W KRÓLESTWIE POLSKIM*

                                                             Przekład z rosyjskiego

    [* Artykuł ten jest uzupełnieniem mojego szkicu, który pod tym samym tytułem, ukazał się w lutym 1917 roku w «Wiestniku Jewropy», lecz wobec wypadków ówczesnych, nie zwrócił na siebie uwagi nawet badaczy polskiego ruchu socjalistycznego.]

    Do kółek rewolucyjnych, działających w Rosji na początku lat 70-ch, należeli jak wiadomo ludzie rozmaitych narodowości. Niezależnie od swego pochodzenia — polacy, niemcy, gruzini i żydzi — wszyscy prowadzili propagandę w języku rosyjskim, „szli między lud” i «osiedlali się» wśród ludności rdzennej; brali udział w tak zwanej robocie «dezorganizacyjnej» i t. d. Ale dotyczyło to głównie miejscowości, zamieszkałych przez rósjan lub też przez ludzi, mówiących po rosyjsku lub ukraińsku. Miejscowości z ludnością nierosyjską («inorodcami») pozostawały poza obrębem wpływu1 socjalistów...

    Najwybitniejszych przedstawicieli polskiego ruchu socjalistycznego w drugiej połowie 70-ch lat dało nie Królestwo Polskie, lecz przeważnie Ukraina i Petersburg.

    Polacy — wychowańcy rosyjskich zakładów naukowych południowych gubernji i Petersburga — władający językiem rosyjskim jak ojczystym, wciągnięci do ogólnorosyjskiego ruchu socjalistycznego na początku owego okresu, doszli do przekonania, że winni działać nie w Rosji, gdzie i bez nich robota była prowadzona, lecz w kraju wśród rodaków, dla których dostępny był tylko język polski. Postanowili więc jechać do Polski.

    Janowiez [* Ludwik Janowicz (1858 r. - 1902 r.) — student akademji Pietrowsko-Razumowskiej, jeden z kierowników „Proletarjatu”. Z procesu proletarjatczyków skazany na 16 lat katorgi. W Szlisselbungiu przebył 10 lat, poczym został wysłany na osiedlenie do Jakuckiej gub. Stamtąd w 1896 r. współpracował w „Przedświcie”. Potym zwolennik PPS. Złamany więzieniem i ciężkiemi warunkami osiedlenia, przesiąknięty pesymizmem, 30 maja 1902 r. w Jakucku odebrał sobie życie.] przyjechał do Genewy w trzy miesiące po Wojnarowskiej, w pierwszych dniach stycznia 1884 roku. Natychmiast przyszedł do mnie, posiadał bowiem mój adres od jednego z naszych wspólnych znajomych. Odrazu zrobił on na mnie, jak również na mych przyjacielach — Wierze Zasulicz i Plechanowych — jak najlepsze wrażenie. Dla ilustracji przytoczę tu wyjątek z mojego listu do Zurychu do mego ówczesnego przyjaciela P. B. Akselroda (12 stycznia 1884 rok).

    „W tych dniach przyjechał tu z Moskwy młody człowiek, o którym jak wiesz pisał mi jeden znajomy (moskiewski student Świetlicki); wyjechał on przed nadejściem mego listu, naskutek czego nie przywiózł żadnej określonej wiadomości, opinji i t. p. o stosunku towarzyszy moskiewskich do naszej grupy (nie zatrzymał się on w Zurychu z tej samej przyczyny, nie miał twojego dokładnego adresu i nie znał niemieckiego języka). Opowiada on dosyć dużo, lecz nic pocieszającego: wszędzie panuje straszny chaos, zwłaszcza śród kółek studenckich, chcą coś robić, lecz nie wiedzą co. Czekają, jak na mannę z nieba, na doświadczonych wodzów, którzy ich gdzieś poprowadzą. Moc kółek i kółeczek, na dodatek zupełny brak pieniędzy. Taki sam stan rzeczy, jeżeli nie gorszy jest według niego też u narodowolców (zauważ, że skłania się on bardzo do „Narodnej Woli”, t. j. do teroryzmu), w każdym razie liczebnie stoją oni gorzej, niż kółka „narodników”. Nietylko brak im jasności poglądów, lecz nie wiedzą zupełnie, do czego się wziąć, są też wypadki, że „narodowolec” zwraca się do „narodników” o jakąś robotę. Jednym słowem, jak on sam opowiada, zupełne pogodzenie się de facto obu grup. Zjednoczenie nie następuje jedynie dlatego, że naprzykład w Moskwie niema ani jednego kółka „narodowolców” któreby się podjęło przeprowadzenia zjednoczenia. „Narodnicy zgodziliby się na wszelkie warunki”, aby tylko wyjść z tego stanu bierności. Mniej więcej podobny stan rzeczy spotykamy i w innych miastach, gdyż nigdzie niema kaprala, któryby wziął kierownictwo w swe ręce. Jednak daje się zauważyć wewnętrzne ożywienie śród młodzieży: znów chcą się zabrać do roboty, odnoszą się jednak krytycznie do dawnych metod, chcą czegoś określonego, wyraźnego. To też, gdyby się zjawił człowiek z określonym programem i doświadczony, mógłby wielu poprowadzić za sobą. Lecz musiałby wobec wielkiego zróżniczkowania kółek porozumiewać się prawie z każdym członkiem oddzielnie, jeżdżąc z miejsca na miejsce. Wszyscy sympatyzują z walką polityczną; sądzi on, że pod tym względem program nasz nie spotka sprzeciwu, lecz nie wróży nam powodzenia, o ile nie będziemy mieli na miejscu ludzi zdolnych do kierowania robotą praktyczną... Ten młodzieniec, robiący dobre wrażenie swą powagą i solidnością (przyjechał on specjalnie w celu studjowania socjalizmu), zapewnia mnie, że w ciągu pół roku wpłaci mi sumę 1200-1500 franków (ma on własne pieniądze, lecz nie może uzyskać ich wcześniej jak za pół roku, gdyż w ostatnich czasach podniósł dużą sumę)” [* Patrz „Grupa Oswoibożdienje Truda”, Giz, 1924 r. № 1, str. 194-195.].

    Z przytoczonego wyjątku, jak sądzę, można wnioskować, że Janowicz narówni z innemi pionierami polskiego ruchu socjalistycznego, rozpoczął swą działalność jako rewolucjonista rosyjski, pochłonięty całkowicie sprawami, które interesowały wówczas młodzież uczącą się w wyższych zakładach naukowych niezależnie od jej narodowości. Bliższy on był „narodników” („czarnopieredielców”), którzy w tym czasie zbliżyli się do narodowolców i zaczęli uznawać konieczność walki za pomocą teroru dla zdobycia wolności politycznej. Lecz niezależnie od tych poglądów, Janowicz, jak wielu innych ówczesnych rewolucjonistów rosyjskich, interesował się bardzo marksizmem i głównie w celu studjowania wyjechał zagranicę. Tam zamierzał zabrać się do opanowania języka niemieckiego, aby móc przeczytać dzieła Marksa i Engelsa w oryginale. Pomimo to Janowicz, jak i rosyjscy socjaliści, miał wielkie uprzedzenie do niemieckich zwolenników Marksa — socjaldemokratów.

    Janowicz bardzo interesował się nami, naszą grupą, naszemi celami i planami. Chociaż pieniędzy miał pod ręką niewiele, lecz dowiedziawszy się, że odczuwamy straszny brak środków, natychmiast zaofiarował nam niewielką sumę, był przytym skrępowany i tłumaczył się, że dał niewiele. Jak już wiadomo z mego listu do Akselroda, Janowicz obiecał przysłać nam za półroku 500 rubli, co istotnie wypełnił. Był on w tym wypadku wyjątkiem, gdyż wielu obiecywało, lecz nie spełniało obietnicy.

    I pod innemi względami Janowicz wyróżniał się zpośród większości młodych rewolucjonistów, z któremi spotykałem się za granicą. Nie było w nim nietylko pozy, zarozumiałości, przypisywania sobie i swym towarzyszom większego znaczenia niż to było istotnie; można go było. raczej podejrzewać o chęć zmniejszenia swej roli, jak również swych współtowarzyszy. Był on prosty w obejściu, skromny, przytym bardzo wrażliwy, altruista. Pod tym względem przypominał on bardzo pierwszych propagandystów z lat 70-ch, okresu „chodzenia do ludu”, kiedy nie było ofiary zbyt wielkiej dla sprawy. Młodzi entuzjaści z łatwością rozstawali się nietylko z bliskiemi, lecz nawet z życiem dla dobra ludu uciskanego.

    Obok Waryńskiego i Dyksztajna, Janowicz był jednym z najszlachetniejszych przedstawicieli młodzieży rewolucyjnej, biorącej wówczas udział w polskim ruchu socjalistycznym. W okresie, o którym mowa, na początku 1884 roku, Janowicz uważał się jeszcze za ogólno-rosyjskiego socjalistę z pewnym odchyleniem w kierunku narodowości litewskiej, gdyż z pochodzenia był litwinem. Wspominam o tym jego „odchyleniu”, gdyż oświadczył mi on zaraz na początku naszej znajomości, że obok studjowania marksizmu chce tłumaczyć na ojczysty język litewski niektóre najcenniejsze dzieła zachodnio-europejskie: miał on na myśli nietylko drobne utwory Marksa i1 Engelsa — jak „Manifest Komunistyczny”, „Prasa najemna i kapitał”, „Rozwój socjalizmu naukowego”, lecz również „Socjalizm i walka polityczna” Plechanowa oraz dopiero co wydaną broszurę P. Akselroda o niemieckiej socjaldemokracji.

    Nie pamiętam dokładnie, dlaczego Janowicz powziął ten zamiar, sądzę, że odegrał tu pewną rolę wpływ znanego wspomnianego przeze mnie wyżej profesora M. Dragomanowa, który był zwolennikiem prowadzenia propagandy we wszystkich językach miejscowych. Nie jestem pewien, czy Janowicz znał osobiście Dragomanowa, sądzę raczej, że nie — lecz mógł być oznajmiony z ideami tego ukraińskiego patrjoty, znanego wówczas bardzo za granicą.

    W każdym razie, o ile pamiętam, Janowicz w tym czasie nie brał jeszcze udziału w polskim ruchu socjalistycznym. Nie wiem nawet, czy przed swym przyjazdem do Szwajcarji znał osobiście polskich działaczy. Możliwe, że dopiero za naszym pośrednictwem zapoznał się on z Wandą Wojnarowską i z Jabłońskim, a przez nich i z innemi polskiemi towarzyszami. Moje przypuszczenie potwierdza po części ten fakt, żeśmy go wysuwali na kandydata do naszej grupy, co nie byłoby możliwe, gdyby był w bliskich stosunkach z naszemi sojusznikami — socjalistami polskiemi. Proponowaliśmy go na kandydata nie dla jego przygotowania i zupełnego zgadzania się z nami, czego nie było w rzeczy samej, ale dla jego zalet osobistych i w przekonaniu, że dłuższe studja za granicą w dziedzinie socjalizmu zbliżą go ostatecznie do nas. Dla nas Janowicz był pierwszym dobrym zwiastunem, promieniem nadziei, że usiłowania nasze — stworzenia za granicą mniej więcej poważnego wydawnictwa socjalizmu naukowego — ziszczą się. Zwłaszcza pociągało nas ku niemu to, że postawił on sobie za zadanie podczas pobytu za granicą studjowanie współczesnego socjalizmu i zapoznanie się z zachodnio-europejskim ruchem robotniczym. Pociągało nas również jego żywe zainteresowanie rosyjskim kierunkiem marksistowskim.

    Wkrótce zostałem aresztowany, wiem więc tylko z opowiadań, że Janowicz wstąpił następnie nie do grupy «Oswobożdienje Truda», lecz do «Proletarjatu»; obiecane pieniądze towarzysze rosyjscy pomimo to od niego otrzymali.

    Areszt, który przerwał na długie lata moje stosunki z znajdującemi się za granicą polskiemi socjalistami, był poniekąd rezultatem mego bliskiego kontaktu z członkami „Przedświtu”. Zatrzymam się nieco nad przyczynami, które spowodowały tak smutny dla mnie w skutkach wypadek...

    Znany jest również tragiczny los Janowicza, który po odsiedzeniu swego wyroku w twierdzy Szlisselburskiej, zesłany był na osiedlenie do okręgu Jakuckiego i tam popełnił samobójstwo. Z przekonań był pepęsowcem.

    /Z Pola Walki. Pismo poświęcone historji polskiego ruchu rewolucyjnego. № 9-10. Moskwa. 1930. S. 36-37, 63-65, 80, 86./

                                                       ИЗ ДНЕЙ РАННЕЙ ЮНОСТИ

    Я родился в Варшаве 30 мая 1864 г. Родители мои были евреи, преданные делу освобождения Польши. Мать принимала участие, хотя только косвенное, в восстании, ее брат, после разгрома повстанцев, бежал за границу. Вспоминая свои детские годы, я до сих пор вижу мать, сидящую за столом и рассказывающую о страданиях Польши, о тех, кто встал на ее защиту, и о зверствах «москалей»... Шестилетним мальчиком я мечтал о том, чтобы стать вождем повстанцев, драться за отчизну и освободить Польшу от «москалей» и «швабов»...

                                                    В ВАРШАВСКОЙ ЦИТАДЕЛИ

    ...Уже после моего ареста жандармы накрыли Дембского в одной из варшавских молочных на свидании с Яновичем и Славинским. Пристав подошел к столику, за которым они сидели втроем, со словами:

    — Вы арестованы.

    — Это мы еще посмотрим! — последовало возражение со стороны Дембского, вытянувшего из кармана револьвер и направившего его на пристава.

    Раздались выстрелы. Пристав бросился на стрелявшего так же Яновича и вцепился в него... Дембский выстрелил вторично. Славинский набросился на пристава, повалившего Яновича, высвободил из-под него Яновича, они оба с Дембским бежали из молочной, не сомневаясь в том, что Янович последует их примеру. Но они не заметили, что последний ранен приставом в руку и что в таком истерзанном виде на улице его может задержать первый встречный городовой. Янович тогда же был арестован, а Славинский и Дембский скрылись. Впоследствии Славинский, арестованный в Прусской Польше, по отбытии тюремного заключения был выдан германскими властями России, приговорен к смертной казни, а затем помилован и сослан в каторжные работы без срока, откуда благополучно бежал...

                                              ПОСЛЕДНИЕ ДНИ В ВАРШАВЕ (1886 г.)

    ...Через неделю, вечером, в нашу камеру и камеру Варынского и Дулембы вошел начальник тюрьмы и объявил, что приехали за Варынским и Яновичем.

    — Кто приехал?

    — Жандармы...

    Царизм пытался спастись Шлиссельбургом от Варынского. Но не спасся. Память о Варынском и его идеи живы в пролетариате Польши.

    Янович, наоборот, боялся Шлиссельбурга, был уверен, что «сойдет о ума, не выдержав и года. В этом убеждении его поддерживал опыт прошлого. Будучи арестован, он не мог вынести одиночества. Все его мысли сосредоточены были на одном: как бы каким-нибудь невольным движением, неосторожным словом, даже выражением лица на допросе не повредить делу и товарищам.

    Его преследовали ужасающие видения. Он постоянно видел перед собой жандарма, тщательно считающего его пульс на висках и на шее и таким образом читающего его мысли. Напрасно он заслонял одной рукой висок, а другой шею... жандарм устремлял взгляд на другой висок и считал, считал, считал... Этот счет приводил Яновича в отчаяние. Днем и ночью он думал только о том, как прекратить это невольное предательство. Вот в одну ночь он придумал средство: он покончит с собой. Разбив бутылку, он осколком стекла начал резать себе шею. К счастью, жандармы заметили это и отобрали у него осколки стекла. На следующий день, по настоянию товарищей, ему разрешили сидеть в камере с другим товарищем — Шмаусом. Но это мало помогло делу. Янович раньше не знал Шмауса и был уверен, что его посадили со шпионом. Да и Шмаус не слишком дружелюбно встретил этого сожителя, недвусмысленно заявившего ему, что считает его шпионом. Нервное состояние Яновича еще ухудшилось. Он выздоровел только тогда, когда его посадили в одну камеру с Куницким. Но воспоминание об этих нескольких неделях одиночества заранее отравляло ему жизнь. И все-таки он ошибался, не знал самого себя... Когда дело касалось других, когда его мучили опасения, что из-за него кто-нибудь может попасть в руки мучителей, — его нервы не выдерживали напряжения, но когда он, и только он мог быть жертвой, у него хватило сил в течение двенадцати лет выдерживать ужасы Шлиссельбурга... Он мужественно переносил все, чтобы потом поведать миру, какими средствами царизм борется с революцией... Он сделал это... Через двенадцать лет он один из первых описал Шлиссельбург... Но у него уже не было больше энергии и сил к жизни. Шесть лет спустя он застрелился на далеком севере, не будучи в состоянии снова научиться жить.

    Оставленное им письмо к товарищам заканчивалось словами:

    «Прощайте, товарищи. От всей души желаю вам увидеть красное знамя на Зимнем дворце»...

    /Феликс Кон. Под знаменем революции. Для детей старшего возраста. Москва. 1930. С. 5, 60, 90-91, 93-94./

    ЯНОВИЧ (Janowicz), Людвиг (1859-1902), польский социалист, один из наиболее видных членов социально-революционной партии «Пролетариат». Родился в польской дворянской семье. Будучи студентом московской Петровско-Разумовской академии, Янович сблизился с русск. революционерами и в 1883 руководил московск. «Общестуденческим союзом», издававшим журнал «Союз» и социалистическую литературу. В начале 1884 эмигрировал и поселился в Женеве. Здесь Янович сблизился с группой «Освобождение труда», к-рой оказывал также материальную поддержку. В виду произошедших в это время крупных провалов в польской революционной организации Я. вскоре уехал в Варшаву, где был кооптирован в ЦК партии «Пролетариат». Хотя деятельность Я. в качестве члена ЦК продолжалась не больше нескольких месяцев, он успел проявить себя как один из самых выдающихся вождей движения. 30/VII 1884, окруженный совместно с А. Дсмбским (см.) и В. Славинским полицией, оказал вооруженное сопротивление, но был все же арестован. Привлеченный по общему процессу партии «Пролетариат», Я. в целях зашиты рядовых товарищей пытался взять на себя возможно большую ответственность за действия партии в целом. В 1886 был приговорен к каторжным работам на 16 лет, из к-рых 10 лет провел в Шлиссельбургской крепости. В 1896 переведен на поселение в Средне-Колымск, Якутской обл., где в 1902 покончил самоубийством. В конце жизни идейно сблизился с ППС. Я. тщательно изучал экономическое развитие Польши; результатом его работ в этой области явился «Очерк развития промышленности в Ц. Польском» (направленный против «Industrielle Entwicklung Polens» Розы Люксембург), напечатанный сначала и журнале «Научное обозрение», а после смерти Яновича — отд. изданием на польском яз.: «Zarys roswoju przemysłu w Król. Polskiem» (1907).

    Часть статистических работ Я. была опубликована под названием «Statystyka Królestwa Polskiego» в журнале «Ekonomisia», Warzawa, 1905. Многие корреспонденции и отрывки воспоминаний Я. печатались в органе ППС «Przedswit».

    Лит.: Столбов Я. Ф., Л. Янович в ссылке, «Былое», кн. 12; СПБ, 1906. Ольминский М., Смерть Л. Ф. Яновича, там же.

    Ч. Я.

    /Большая советская энциклопедия. Главный редактор О. Ю. Шмидт. Т. 65. Москва. 1931. Стлб. 540-541./

                                                             III. ЛЮДВИК ЯНОВИЧ

    Людовик Янович — «Конрад», как мы его называли, — представлял весьма оригинальный тип в нашей среде. Крайне молчаливый, застенчивый, производивший внешне впечатление робкого, он изменялся до неузнаваемости, когда какой-нибудь вопрос задевал его за живое. Он был заика... Но в такие моменты он говорил плавно, горячо, с увлечением. Представляя собою тип — уже в то время редкий — революционера-моралиста, подходящего ко всем вопросам с точки зрения морали, он проявлял особенную настойчивость именно в этой категории вопросов. Мне пришлось быть свидетелем следующего случая. Происходило заседание Центрального Комитета, на котором несколько товарищей, не входивших в состав ЦК, давали отчет о сделанном и, получив необходимые указания, удалились. В числе товарищей, представлявших отчет о своей деятельности, был и хозяин квартиры, который, не сообразив, что ему следует покинуть собрание, остался. Куницкий просто, не делая из этого никакого вопроса, попросил его удалиться. При этом Янович больше сконфузился, чем удаленный товарищ, а когда двери за ним закрылись, Янович напустился на Куницкого: как можно так бесцеремонно, не считаясь с человеческим достоинством, обращаться с людьми. Куницкий отшучивался, но это не помогало. Янович долго еще не мог успокоиться и продолжал распекать Куницкого, требуя, чтобы он извинился перед обиженным. В этой мелочи сказался весь Янович. По убеждению он в то время был типичнейший народоволец-террорист, но когда он формулировал свои террористические взгляды, — трудно было удержаться от улыбки: до того это не вязалось с представлением о нем. Но и в вопрос о терроре он вносил свое отношение. Человек, предлагающий партии совершить террористический акт, сам должен его выполнить. Нельзя посылать другого на убийство. Только тот, кто сознает необходимость данного террористического акта, может взять на свою ответственность жизнь человека, приговариваемого партией к смерти. Когда он отстаивал эту идею, ни для кого не подлежало ни малейшему сомнению, что этим он не отклоняет террор и что если он будет убежден в необходимости убить какого-нибудь шпиона или провокатора, то, ни минуты не колеблясь, сам выполнит террористический акт. Когда в момент ареста Янович оказал вооруженное сопротивление и ранил провокатора Гузарского и когда известие об этом проникло к нам в десятый павильон Варшавской цитадели, многие, не знавшие его хорошо, отнеслись весьма скептически к этому, между тем как мы все приняли это известие, как нечто вполне естественное. Иначе и быть не могло.

    Это последовательное проведение в жизнь проповедуемых идей, полная согласованность слова с делом, при беззаветной преданности делу, огромная требовательность к себе и снисходительность к другим, кристаллически-чистое и душевное отношение и к делу, и к товарищам по работе — все эти черты выделяли Яновича из общей среды. Варынскому подчинялись. Куницкий увлекал своим энтузиазмом. Янович был живой совестью партии, во всех спорных и мало-мальски щекотливых вопросах его мнение было решающим, хотя было время, когда он склонялся к марксизму и даже наметил соответствующую программу, но геройство народовольцев его увлекало на другой путь. Благодаря этому идейного вклада в партию Янович не внес. Но, благодаря своей душевной чистоте и обаянию, благодаря вдумчивому отношению к каждому явлению, он в партии был одним из полезнейших руководителей. Эта вдумчивость, это стремление проанализировать во всех деталях явление было у него толчком для изучения статистики. Он ею занимался и на воле и после ареста, в десятом павильоне. Но и к статистике он подходил по-своему. Он искал в ней подтверждения того, что им а рriоri признавалось правильным и неоспоримым. В этом отношении в высшей степени характерна его работа по статистике, составленная им в Якутской области уже после отбытия срока каторги в Шлиссельбурге. Подходя к национальному вопросу с этической точки зрения и считая незыблемым право каждой нации на самостоятельное существование, Янович не мог примириться с выводами Розы Люксембург в ее статье об экономическом положении Царства Польского. Он заранее решил вопрос, а подобранные им субъективно в высшей степени добросовестно цифры только должны были доказать то, что для него и без цифр было несомненно.

    Если бы судьба его столкнула с Розой Люксембург и вообще с марксистами, если бы он, после выхода из Шлиссельбурга, получил возможность ближе изучить марксистскую теорию, если бы он приучился рассматривать вопросы с точки зрения не желательности, а необходимости, результаты его труда были бы другие. Но он вышел из Шлиссельбурга с тем багажом, с каким он был арестован, — и совершенно невольно сыграл на руку пепеэсовцам, ведшим в то время отчаянную борьбу с социал-демократами и не преминувшим использовать имя шлиссельбуржца для борьбы с своими политическими противниками, хотя они знали, что, живя в далеком Колымске, не располагая всем доступным в культурных странах материалом, Янович, если бы даже усвоил марксистский метод, не мог бы справиться с столь трудной и ответственной, как вопрос о будущих судьбах Польши, задачей.

    Я уже упоминал о том, что Янович в десятом павильоне занимался статистикой. Это было уже в тот период, когда следствие близилось к концу и мы уже сидели в камерах не в одиночку, а по двое. До этого времени Янович при его нервности абсолютно не был в состоянии чем-либо серьезно заниматься. Все его мысли сосредоточены были на одном: как бы каким-нибудь невольным движением или жестом, неосторожным словом или даже выражением своего лица при допросе не повредить делу и товарищам. Это сделалось его манией. Он только об этом и думал. Под влиянием этого, ему начало мерещиться, что жандармы по биению пульса на шее могут, по методу перестукивания, прочитать его мысли и что благодаря этому он может невольно сделаться предателем. Это его буквально терзало. Товарищи употребляли все усилия, чтобы его успокоить, но это не помогало... Он, как сумасшедший, бегал по камере, держась одной рукой за шею, другой закрывая висок, чтобы жандармы не могли прочитать его мысли. Но другой висок оставался открытым, а жандармы подсматривали в «глазок»... Этого он не мог вынести и решил покончить с собой... Разбив бутылку, он осколком стекла начал резать себе шею. К счастью, наблюдавшие за ним жандармы заметили это и отобрали у него осколки стекла. На следующий день, по настоянию товарищей, ему разрешили сидеть в камере с другим товарищем, но выбор этого товарища жандармами оказался очень неудачным. Его посадили вместе со Шмаусом, которого он лично не знал и который тоже страдал шпиономанией. В результате они друг друга заподозрили в шпионстве, разругались и потребовали от жандармов, чтобы их опять рассадили по разным камерам. Только после того, как его посадили вместе с Куницким, Янович пришел в себя.

    Если сопоставить этот факт с тем, что этот же Янович провел впоследствии десять слишком лет в Шлиссельбурге и, один из немногих, вышел из этой тюрьмы, откуда, по выражению шефа жандармов Оржевского, «не выходили», а откуда «выносили», то опять не может не броситься в глаза одна из характерных черт Яновича. Когда дело касалось других, когда он мучился мыслью, что может невольно повредить другим, нервы его не вынесли; когда же всевозможные репрессии и преследования обрушивались на него лично, это на него мало действовало. В этих воспоминаниях о пребывании в Шлиссельбурге он спокойно, объективно описывает все пережитое и волнуется и негодует лишь при упоминании об издевательствах над другими. Выступал он с протестом тоже только тогда, когда дело касалось других. Эту же черту его характера можно проследить за весь период его пребывания в Колымске, куда его сослали по выходе из Шлиссельбурга. И к этому зверскому решению жандармов сослать его после Шлиссельбурга на крайний Северо-Восток Сибири он отнесся спокойно. В присланном мне уже из Колымска письме он сообщал, что остался верен прежним своим идеалам, прежним привязанностям и прежним любимым занятиям. Но спокойная жизнь в Колымске была жестоко нарушена местными самодурами: местный заседатель Иванов оскорбил и избил ссыльного Калашникова. Тот застрелился. Другой ссыльный Ергин при встрече застрелил Иванова. Эти события до того подействовали на Яновича, что он, по прибытии в Якутск, куда был вызван в качестве свидетеля по делу Ергина, решил покончить с собой.

    В оставленном им письме к товарищам-ссыльным, он пишет: «С 18 лет тюрьмы и ссылки в конец издергали мои нервы. Я утомлен и чувствую крайнюю необходимость в отдыхе, но единственный для меня способ отдохнуть это — умереть. У вас может возникнуть вопрос, почему я решил именно теперь покончить с жизнью. Мне не легко дать ясный ответ на этот вопрос. В душе моей борются сильные и определенные, но вместе с тем противоположные друг другу чувства. Мои душевные силы до того ослабели, что необходимость напрячь волю для того, чтобы решить томящие меня вопросы, была последней каплей, ускорившей развязку.

    Перед смертью я думал о том, чтобы отправить к Сипягину (на тот свет) одного из самых преданных его слуг, но решил не делать этого. Вице-губернатор (якутский) Миллер — мерзавец. Это верно. Но таких мерзавцев — несметное количество. А террористические акты должны иметь определенный смысл, должны быть ответом на возмутительные насилия со стороны администрации и ни в каком случае не должны исполняться только потому, что представился случай убрать мерзавца. Лично же я к нему не питаю дурных чувств.

    Прощайте, товарищи. От всей души желаю вам увидеть красное знамя на Зимнем дворце».

    /Феликс Кон.  За пятьдесят лет. Собрание сочинений. Т. 1. В рядах «Пролетариата». Москва. 1932. С. 145-149./

    Stanisław Giza

                                                               LUDWIK JANOWICZ

                                                                        (1858-1902)

                                                                   Szkic biograficzny

    W dniu 30 maja roku bieżącego minęło 35 lat od chwili tragicznej śmierci jednego z najwybitniejszych pionierów polskiego ruchu socjalistycznego, Ludwika Janowicza. Strzał samobójczy, który rozległ się pod bramą cmentarza jakuckiego położył kres nieszczęśliwemu życiu jednego z najlepszych, człowieka, o którym powiedział jego przyjaciel, że „urodził się po to, aby otaczający go widzieli, do jakich wyżyn moralnych może wznieść się ludzkość” [* Mieczysław Mańkowski: „U stóp szubienicy” str. 41.]. Życie jego ułożyło się dziwnie nieszczęśliwie. Powstanie styczniowe, na które patrzał oczyma kilkuletniego chłopca - upiorna szkoła rosyjska cytadela warszawska - Szlüsselburg, wreszcie Sybir - oto poszczególne odcinki jego szlaku życia. Będąc synem pułkownika żandarmerii rosyjskiej [* Wiadomość o tym pochodzi od Bronisława Sławińskiego, doskonale znającego Janowicza. Sławiński wiadomość tę przekazał Kazimierzowi Pietkiewiczowi. Pisemna wzmianka o tym znajduje się w archiwum P.P.S.], który po dymisji osiadł na roli, Ludwik całą duszą nienawidził wszystkiego, co miało jakikolwiek związek z caratem. Podjąwszy walkę już u progu życia w szkole rosyjskiej, prowadził ją konsekwentnie, aż do chwili swego zgonu. Kiedy dojrzał, bez chwili wahania wstąpił w szeregi socjalistów polskich, którzy pierwsi od czasu powstania styczniowego wypisali hasła wolnościowe na swym sztandarze. Praca dla dobra sprawy, zahartowała go tak że nie załamał się duchowo ani w murach cytadeli warszawskiej, ani w samotni Szlüsselburga. Nie wytrzymał dopiero na zesłaniu. Zginął wyczerpany długoletnią walką z caratem, gdy siły fizyczne i stargane nerwy odmówiły mu posłuszeństwa.

    Szkic niniejszy jest pierwszą próbą zobrazowania całokształtu jego życia. Dotychczasowy dorobek w tej dziedzinie ograniczył się do kilku zaledwie przyczynków, bądź też tylko wzmianek biograficznych. Na pierwszy plan wysuwają się oczywiście wspomnienia biograficzne samego Janowicza, opublikowane w cyklu artykułów w londyńskim „Przedświcie”. Dotyczą one okresu najwcześniejszego i przynoszą wiele danych głównie do czasu pobytu jego w Szlüsselburgu. Wszystkie odznaczają się niespotykaną gdzie indziej obiektywnością. Drugą grupę stanowią wspomnienia osób blisko stojących Janowicza. I tak więc do okresu pracy jego w „Proletariacie” wiele ciekawych przyczynków dorzucił Feliks Kon w swoich wspomnieniach „Za 50 ljet”; do pobytu jego w Szlüsselburgu Wiera Figner w „Zapieczatlennyj trud” i M. Aszenbrenner w „Wojennaja organizacija Narodnoj Woli”. Do ostatniego okresu życia Janowicza wspomnień jest dużo więcej i bardziej obszernych. Na pierwszy plan w tym zespole wysuwają się wspomnienia L. Jerginy wydrukowane w czerwcowym zeszycie czasopisma „Byłoje” z roku 1907. Dalej wymienić należy bardzo interesujące wspomnienia A. Stołbowa „Ludwik Janowicz na zesłaniu” oraz wspomnienia Jana Strożeckiego „Moje spotkanie z L. Janowiczem”. Uzupełnieniem ich są dwa wspomnienia mniejsze a mianowicie Olmińskiego „Śmierć L. Janowicza” i niektóre fragmenty S. Palińskiego „Ze wspomnień wygnańca”. Wszystkie pisane są z dużą dozą obiektywności i jako takie posiadają niezaprzeczoną wartość. Mniejszego znaczenia są wspomnienia Leona Dejcza „Pionierzy polskiego ruchu socjalistycznego w Królestwie Polskim”, w których autor, cały szereg niewątpliwych i stwierdzonych faktów podał w zupełnie zniekształconej postaci, nie mówiąc już o zupełnie tendencyjnym nastawieniu, mającym na celu przedstawienie Janowicza jako Litwina w znaczeniu dzisiejszym, a zarazem jako międzynarodowego socjalistę, i co więcej człowieka skłaniającego się wyraźnie ku socjalistom rosyjskim. Uzupełnieniem wyżej wymienionych materiałów drukowanych jest sprawozdanie z przebiegu procesu proletariatczyków, opracowane przez jednego z podsądnych Tadeusza Rechniewskiego. Sprawozdanie to jakkolwiek niezbyt dokładnie, pozostało mimo wszystko jedynym źródłem, pozwalającym na dość szczegółowe odtworzenie rozprawy sądowej. W ramach tego sprawozdania znalazły się również zeznania Pacanowskiego, które prócz tego zachowały się w rękopisie w archiwum P.P.S.

    Materiałów rękopiśmiennych, odnoszących się do Janowicza, jest w archiwum P.P.S. stosunkowo niewiele. Posiadają one jednak pierwszorzędne znaczenie, gdyż pozwalają na oświetlenie osoby Janowicza nie tylko od strony zewnętrznej, ale przede wszystkim rzucają one wiele światła na jego psychikę. Najważniejszym źródłem w tym zespole są listy przedśmiertne Janowicza a ponadto listy przyjaciół jego z zesłania. Prócz tego w niniejszym szkicu wyzyskane zostały po raz pierwszy, liczne pośrednie materiały archiwum P.P.S. zawierające wiadomości o Janowiczu.

                                                                               * * *

    Ludwik Janowicz urodził się we wsi Łapkasie niedaleko Kurszan w powiecie szawelskim, b. gubernii kowieńskiej. Dokładnej daty urodzin jego nie udało się ustalić i jedynie na podstawie aktu oskarżenia możemy przyjąć jako bezsporny rok 1858. Wczesne dzieciństwo miał beztroskie, ponieważ ojciec jego po dymisji ze stanowiska pułkownika żandarmerii, zarządzał dużym własnym majątkiem, który zapewniał dostatecznie życie całej rodzinie. Rodzina składała się z 8 osób (prócz rodziców było trzech synów, dwie córki i ciotka rezydentka) [* Starszy brat Ludwika Antoni poświęcił się karierze wojskowej w Rosji. Zostawszy, po ukończeniu szkoły kawalerii w Elizawetgradzie, oficerem huzarów osiedlił się w Warszawie, gdzie po kilku latach pobytu zastrzelił się. Młodszy Kazimierz, po wydaleniu z Instytutu agronomicznego w Puławach, objął po śmierci ojca gospodarstwo. Los sióstr nie jest bliżej znany.].

    Ciężar wychowania dzieci spoczywał na barkach matki, osoby bardzo inteligentnej i bardzo postępowej, odcinającej się wyraźnie od całego ówczesnego prowincjonalnego światka.

    W piątym roku życia, Ludwik był świadkiem krwawych wypadków, rozgrywających się podówczas na żmudzi, a pozostających w bezpośrednim związku z wybuchem powstania styczniowego. Reminiscencje z tych jak i z późniejszych czasów, pozostawiły w duszy jego trwały ślad, czemu zresztą dał wyraz w swoich wspomnieniach, pisanych w 30 lat później [* Plastycznie odmalował stan Litwy po roku 1863 w swoich „Wspomnieniach” Janowicz: („Przedświt” 1902, str. 432-443). „Całe moje otoczenie - pisał w nich - znajdowało się pod wpływem świeżego uderzenia maczugi rosyjskiej po głowie. Po rzeziach, konfiskatach, gwałtach, rabunkach, kontrybucjach, masowych wygnaniach, gdy grożono karą za język polski, za noszenie żałoby i t. p., gdy samowoli administracji nie było granic, gdy wszystko co posiadało choć trochę odwagi pędzono za Ural, lub legło na pobojowisku, społeczeństwo żmudzkie było przygnębione i chorobliwie bojaźliwe. Każdy rad był już z tego, że żył jeszcze w kraju u rodzinnego ogniska, wszystko zasklepiło się w sprawach prywatnych; wszelkie zaś marzenia wobec brutalnej rzeczywistości wydawały się szaleństwem. Lecz uczucia wytworzone przez wieki, nie zanikły w tym przygnębionym środowisku; tliły one w głębi piersi, a nie znajdując ujścia na zewnątrz, przekształcały się w głęboką nienawiść do Rosji i religijne przywiązanie do Polskich pamiątek. Na mogiłach powstańców nie stawiano żadnych znaków, lecz za każdym razem przy wjeździe do Szawel wszystkie głowy obracały się na prawo, na wzgórek, gdzie w roku 1863 rozstrzelany został dowódca powstańców Bohdanowicz. Dla nas dzieci, to miejsce było święte jak dla innych Golgota”. Podobnie odmalował wygląd Litwy po powstaniu styczniowym Józef Piłsudski w jednym ze swych artykułów, pisanych do londyńskiego „Przedświtu”: „Smutny zaiste widok przedstawiała Litwa po roku 63; steroryzowana samowolą urzędniczą, brutalną ręką najeźdźcy, wstrzymana w swym naturalnym rozwoju, pozbawiana rok rocznie przez prawa wyjątkowe całego szeregu swych synów, uciskana i męczona różnymi sposoby, upokarzana i opluwana przez zwycięzców na każdym kroku, Litwa przez długi czas nie daje żadnych oznak życia. Lecz każdy kto to, poniżenie w sercu odczuwał tym więcej się przywiązywał do nieszczęsnej krainy. W sercach szlachetnych, nieszczęście i poniżenie kraju zawsze jest źródłem patriotyzmu. Nie jest to patriotyzm kastowy, patriotyzm, którego się tak często używa, jako ładnego parawanika, skrywającego za sobą moralne i społeczne zera i minusy; nie, patriotyzm ten wypływa „ani z soli, ani z roli, ale z tego co boli” - z realnego cierpienia i nieszczęścia ludzi. Taki patriotyzm na Litwie był zawsze początkową ideą prawie wszystkich tych, którzy kiedykolwiek marzyli lub pracowali dla lepszej doli mas pracujących”. („Przedświt” nr 5 z 1893 r.). W innym znowu miejscu pisał: „W owym czasie Rosja wylała na Litwę szumowiny swoje, najpod1ejsze elementy, jakie posiadała, a opowiadania o łajdactwach i barbarzyństwie tej hordy Murawjewa były na ustach wszystkich”. („Jak się stałem socjalistą”, „Promień” 1903 nr 8-9).].

    W dziesiątym roku życia Ludwik wraz z bratem Antonim wyjechał do Szawel, siedziby najbliżej położonego gimnazjum. Zamieszkali w niewielkim domku u pana Silejki wspólnie z ciotką Teklą, która przez okres dwóch lat szczerze i troskliwie opiekowała się chłopcami. W niej znajdował Ludwik pocieszycielkę, jej uskarżał się na niemożliwe stosunki panujące w szkole. Z lat tych zresztą pozostały Ludwikowi, jak najgorsze wspomnienia. Pobyt jego w gimnazjum szawelskim przypadł akurat na okres wzmożonych represji popowstaniowych, okres natężonej rusyfikacji, i równoczesnej deprawacji dusz dziecięcych przez grono nauczycieli. Dyrektor, inspektor, nauczyciele, a nawet ksiądz i pedele byli jedynie bezmyślnymi wykonawcami rozkazów idących z góry, rozkazów o charakterze administracyjnym, a nie pedagogicznym. W wyniku nienormalnych stosunków powstał pomiędzy nauczycielstwem a uczniami silny antagonizm, nie dający się w żaden sposób usunąć.

    Ludwik nie należał do rzędu uczniów wzorowych, pilnie uczących się zadanej lekcji. Czuł naturalny wstręt do niektórych przedmiotów, głównie do języka łacińskiego posiadał natomiast wrodzone zdolności do matematyki i geografii. Przy tym wszystkim pochłaniał mnóstwo książek historycznych, nie mówiąc już, o zupełnie zrozumiałym w jego wieku zapale do książek podróżniczych.

    W klasie zajmował zwykle miejsce w ostatniej ławce, dzięki czemu bardzo rzadko bywał wywoływany przez nauczycieli do tablicy, czy na środek sali szkolnej. Krótkowzroczny, nie zawsze był w stanie odczytać to, co było napisane na tablicy - w rezultacie niewielkie odnosił korzyści z lekcyj, tym więcej, że i wykłady nauczycieli nie należały do zajmujących. Nie interesując się zbytnio nauką, oddawał się marzeniom, których ulubionym przedmiotem było wszystko to, co obracało się dokoła urządzenia powstania i wypędzenia z granic Polski i Litwy Moskali [* Tak samo zresztą jak później J. Piłsudski: „...Wszystkie zaś marzenia moje koncentrowały się wówczas koło powstania i walki orężnej z Moskalami, których z całej duszy nienawidziłem, uważając każdego z nich za łajdaka i złodzieja”. („Jak się stałem socjalistą” – „Promień” 1903 nr. 8-9).]. W marzeniach tych był zupełnie odosobniony, ponieważ wszyscy jego koledzy zajmowali się sprawami, odbiegającymi daleko od zainteresowań Ludwika. W rezultacie atmosfera szkolna, w jakiej znalazł się Janowicz, stwarzała warunki prawie nie do zniesienia. Było tak zresztą i w innych szkołach na Litwie [* Gimnazjum wileńskie n. p. wyglądało zupełnie tak samo. „Gospodarzyli tu - pisze J. Piłsudski - uczyli i wychowywali młodzeż - pedagodzy carscy, którzy do szkoły wnosili wszystkie namiętności polityczne, a za system mieli możliwe zgnębienie samodzielności i godności osobistej swych wychowanków. Wołowej skóry by nie starczyło na opisanie bezustannych poniżających zaczepek ze strony nauczycieli, hańbienia wszystkiego, com się przyzwyczaił szanować i kochać”. (Op. cit.).]. Trzeba więc było posiadać wiele hartu i odporności, aby nie załamać się już u zarania życia. Ludwik należał do rzędu tych nielicznych jednostek, którym udało się przejść zwycięsko przez męczarnię szkolnych lat. Co więcej pod wpływem różnych ciosów moralnych, które na niego zarówno w szkole jak i poza szkołą spadały, dziwnie się uodpornił. Szykany odniosły wręcz przeciwny skutek - zamiast ulec rusyfikacji stał się żarliwym patriotą. Nie znajdując zrozumienia swoich idei wśród najbliższych nawet kolegów, czuł się bardzo nieszczęśliwym. Dużą przeszkodą w rozwoju własnym i realizacji patriotycznych przekonań był całkowity brak na terenie szkoły kółek samokształcenia. O socjaliźmie nie miał jeszcze żadnego pojęcia, po pierwsze ze względu na to, że był prawie dzieckiem, a powtóre, socjalizm jako taki był w tym czasie czymś zupełnie nieznanym w Szawlach. Z ruchem socjalistycznym zetknął się dopiero w kilka lat później w Wilnie.

    Do Wilna przyjechał Ludwik wraz z młodszym swoim bratem Kazimierzem w jesieni 1876 roku. Zapisawszy się do szkoły realnej zamieszkał wspólnie z bratem i jeszcze dwoma kolegami u nauczyciela języka francuskiego Piton'a, który miał w mieszkaniu swoim coś w rodzaju bursy. Posiadając względną swobodę (czuwał nad uczniami delegowany z ramienia szkoły pedel Tatlin), Ludwik rozmawiał z bratem wyłącznie po polsku, co więcej zaprenumerował sobie gazetę polską, oczywiście w wielkiej tajemnicy przed swoimi współlokatorami. Z tymi ostatnimi nie utrzymywał zresztą żadnych stosunków, ponieważ nie odpowiadali mu duchowo. Byli to ludzie o ciasnym horyzoncie myślowym, nie zdolni do żadnych porywów ideowych.

    Pierwszy rok pobytu w szkole wileńskiej nie przyniósł Ludwikowi niczego nowego prócz rozczarowania. Rozejrzawszy się bliżej w otoczeniu, przekonał się, że stosunki w szkole realnej niczym nie różnią się od stosunków w gimnazjum szawelskim. Podobnie jak tam, nauczyciele nie byli wychowawcami a jedynie pedantycznymi urzędnikami, kilku z nich odznaczało się wybitnymi tendencjami rusyfikatorskimi - szczególniej nauczyciel języka rosyjskiego Szołkowicz i nauczyciel historii Briancew. Obydwaj wyzyskiwali najmniejszą sposobność w celu wyśmiewania i zohydzenia polskiego społeczeństwa, co bardzo bolało Janowicza.

    Jeszcze bardziej bolał go zupełny brak ducha koleżeńskiego w murach szkolnych. Stosunki z kolegami były nad wyraz oficjalne - współżycie między uczniami nie istniało. Wzajemna podejrzliwość doprowadziła do tego, że Ludwik nie zbliżył się do żadnego ze swoich kolegów, od żadnego z nich nie dowiedział się niczego nowego, od żadnego nie mógł pożyczyć polskiej książki. Duży odsetek uczniów rekrutował się z pośród uciekinierów z innych gimnazjów. Zgromadzeni z różnych stron państwa rosyjskiego, podzieleni między sobą z powodu różnic bądź to narodowościowych, bądź to społecznych, zachowywali te różnice i na terenie szkolnym.

    Janowicz nie znajdując oparcia wśród kolegów żył własnym, zamkniętym życiem. Myśli jego i sądy rozwijały się w tym okresie zupełnie samodzielnie, bez czyjejkolwiek ingerencji. W miarę dorastania poczęły się budzić w nim zainteresowania, zarówno religijne jak i społeczno-polityczne. Pobożność wieku dziecinnego przerodziła się kolejno w indeferentyzm religijny, a z czasem przekształciła się w całkowity sceptycyzm. W wyższych klasach gimnazjum kwestia wiary stała się dla niego centralnym zagadnieniem, które starał się rozwiązać za wszelką cenę. W swych dociekaniach dochodził z reguły do innych wyników od tych, które podawano mu na godzinie religii. Do całkowitego zerwania z tradycją odprawiania praktyk religijnych, tradycją głęboko zakorzenioną w domu rodzicielskim, zabrakło mu odwagi. Poźniej jednak zerwał z praktykami religijnymi, by nigdy już do nich nie powrócić.

    Jeśli idzie o zagadnienia polityczne, to początkowo posiadał bardzo mgliste o nich pojęcie, w miarę jednak rozczytywania się w odpowiedniej literaturze, poglądy jego na cały szereg tych zagadnień skrystalizowały się całkowicie. Rozwiązanie zagadnienia polskiej polityki widział w uzyskaniu niezależności nie tylko narodowej, ale przede wszystkim państwowej. Będąc z przekonań republikaninem, pragnął w przyszłym niezależnym państwie polskim zaprowadzenia ustroju demokratycznego, wzorowanego na ustroju Republiki Francuskiej, który to ustrój był w jego pojęciu idealnym.

    Kwestia robotnicza jako taka, podówczas dla niego nie istniała. Zetknął się z nią późno, bo w ostatniej klasie szkoły wileńskiej, kiedy to idea socjalizmu zaczęła powoli przenikać mury szkolne. Zapoznał się z nią na zebraniach tajnego kółka samokształcenia, istniejącego przy którymś z gimnazjów wileńskich. Od tego momentu walka polityczna stała się dla niego wszystkim, pomimo, że warunki wileńskie nie sprzyjały tego rodzaju pracy.

    Przyczyną tego był fakt, że Wilno nie posiadało dwóch głównych motorów, niezbędnych do poruszenia mas i skierowania ich na tory socjalizmu, - wyższych zakładów naukowych i większego przemysłu przetwórczego. Nieliczna stosunkowo inteligencja podzielona była na trzy obozy, zdala od siebie stojące: polski, rosyjski i żydowski. Inteligencja rosyjska, złożona w przeważnej swej części z urzędników rządowych, była siłą faktu wyrazicielką i przedstawicielką rusyfikacyjnej polityki rządu, składając się zaś z elementu napływowego, nie rozumiała życia ludności miejscowej [* „Przedświt” 19021, str. 430-437.]. Inteligencja żydowska, nie tylko zresztą w Wilnie, ale i w pozostałych dzielnicach zaboru rosyjskiego, uległa procesowi szybkiej asymilacji. Nie mówiąc o starszym pokoleniu inteligencji żydowskiej, które po barbarzyńskich prześladowaniach Murawjewa oniemiało ze strachu i ukorzyło się przed rosyjskim ciemięzcą, stwierdzić możemy, że młodsza generacja żydowska pełna sfałszowanych pojęć i zasad, jakie wpojono w nią w szkołach rosyjskich zajęła stanowiśko wyraźnie antypolskie [* J. Piłsudski: „Pisma Zbiorowe” t. I. str. 29.]. Jeżeli chodzi o inteligencję polską, mimo iż była zmajoryzowaną przez dwa tamte odłamy, stanowiła najbardziej podatny grunt dla propagandy rewolucyjnej [* „Przedświt” 1902, str. 435.].

                                                                                   II.

                                           DZIAŁALNOŚĆ REWOLUCYJNA JANOWICZA

    Ukończywszy w roku 1880 szkołę realną w Wilnie, Ludwik zapisał się do Petrowsko-Razumowskiej Akademii Rolniczej, położonej niedaleko Moskwy. Wybór tej a nie innej uczelni nastąpił prawdopodobnie pod wpływem matki, która bardzo pragnęła, aby Ludwik zajął się gospodarstwem po ojcu. Szczegółowe odtworzenie przebiegu jego życia w tym czasie jest bardzo utrudnione z powodu braku dokładniejszych danych. Wiadomo jedynie, że brał udział w rosyjskim ruchu socjalistycznym na terenie uczelni, ponieważ osobnej polskiej komórki socjalistycznej w Moskwie w tym czasie jeszcze nie było [* W ostatnio wydanej książce N. Barlickiego p. t.: „Aleksander Dębski. Życie i działalność” znajduje się na str. 33 wzmianka o tym, jakoby Janowicz stał na czele koła polskiego w Moskwie, a będącego niejako ekspozyturą petersburskiej ,;Gminy”. Tam też znajduje się wiadomość o pomocy, jakiej udzielił Janowicz Dębskiemu, gdy ten został przez „Gminę” delegowany do Moskwy, celem zaopatrzenia więźniów polskich w Butyrkach.]. Początkowo przez krótki czas należał do grupy socjalistycznej „Czornyj Pieriedieł” [* Grupa „Czornyj Pieriedieł” (tak chłopi nazywali w Rosji powszechny podział ziemi) stworzona została na zjeździe partii „ZiemIa i Wola” w 1879 r. Usuwając z programu swojego pierwiastki polityczne, nadawali szczególne znaczenie gminie rolnej (t. zw. „Obszczyzna”), widząc w niej przesłanki do bezpośredniego przejścia do socjalizmu. Usuwanie się grupy „Czornego Pieriedieła” od polityki, upodabniało ją do genewskiej grupy „Równości” z okresu 1879-1880. „Gz. P.” przetrwał zaledwie parę lat, przy czym resztki jego stanowiły zarodek partii Socjaldemokratycznej w Rosji.] - partii, wysuwającej na czoło swego programu postulaty ekonomiczne. Później jednak skłonił się w kierunku innej partii rosyjskiej mianowicie „Narodnej Woli” [* „Narodna Wola”, partia rosyjska polityczno-terorystyczna założona podobnie jak poprzednia w roku 1879. Stawiała ona sobie za zadanie osiągnięcie przewrotu politycznego drogą spisku, obalenie władzy carskiej i zwołanie konstytuanty. Kierownictwo aktami terorystycznymi spoczywało w rękach członków Komitetu Wykonawczego partii. Punktem kulminacyjnym działalności terorystycznej było dokonanie zamachu na życie cara Aleksandra II w dniu 13 marca 1881 r. Zabójcą cara był Polak Ignacy Hryniewiecki.]. Śladów działalności jego w obydwu wymienionych organizacjach socjalistycznych nie ma. Wiadomo jedynie na podstawie aktu oskarżenia z procesu „Proletariatu”, że organizował jakoby kółka młodzieży pod nazwą „Ogólno-studencki związek” [* Akt oskarżenia str. 94.].

    W październiku 1881 roku rozpoczął swe obrady kongres międzynarodowy socjalistyczny w Chur, w Szwajcarii, na którym miał być obecny i Janowicz [* Wiadomość ta pochodzi od (L. Wasilewskiego) autora nekrologu Janowicza w „Przedświcie”. Jest ona o tyle nieścisłą, że w spisie uczestników wspomnianego kongresu figuruje jedynie 3 Polaków (Limanowski, Waryński i Dłuski). Innych śladów jego pobytu w Chur brak.]. Jest to niezgodne z prawdą, ponieważ wyjechał on po raz pierwszy za granicę dopiero w roku 1883, do Genewy, która była niejako azylem dla elementów rewolucyjnych, zagrożonych aresztowaniem w kraju [* Dejcz w swoim artykule „Pionierzy ruchu socjalistycznego w Królestwie Polskim” ustala zupełnie fałszywą datę przyjazdu Janowicza do Genewy na początek stycznia 1884 r., a zatem na moment przynależności jego do polskiej organizacji „Proletariat”, kiedy związek jego z kołami rewolucjonistów rosyjskich uległ całkowitemu rozluźnieniu. („Z pola walki” nr. 9-10, str. 63).]. Janowicz w odróżnieniu od innych, nie będąc jeszcze skompromitowanym na terenie państwa rosyjskiego, przyjechał do Genewy w celu dokładnego zaznajomienia się z historią ruchu socjalistycznego i przestudiowania dzieł klasyków socjalistycznych. Pragnął poświęcić się całkowicie studiom społecznym i w tym celu porzucił agronomię [* Tenże sam Dejcz popełnił w swoich wspomnieniach drugi błąd pisząc: „...Oświadczył mi (t. zn. Janowicz) zaraz na początku naszej znajomości, że obok studiowania marksizmu, chce przetłumaczyć na ojczysty język litewski niektóre najcenniejsze dzieła zachodnio-europejskie”. Jest to o tyle niezgodne z prawdą, że Janowicz stale przez całe swoje życie silnie akcentował swoją polskość. Ponadto nie ma żadnych dowodów na to, że znał w ogóle język litewski. (ibid. str. 64-65).]. W okresie, o którym mowa uważał się on jeszcze za socjalistę ogólno-rosyjskiego i jak inni pochłonięty był całkowicie sprawami, które interesowały wówczas młodzież uczącą się na wyższych uczelniach rosyjskich, niezależnie od jej narodowości [* W odróżnieniu od całego szeregu nieścisłości znajdujemy w wspomnieniach Dejcza kilka ciekawych rysów, które posiadają dużą. wartość jako przyczynki do charakterystyki Janowicza. I tak czytamy tam m. in.: ,,I pod innymi względami Janowicz wyróżniał się z pośród większości młodych rewolucjonistów, z którymi spotkałem się za granicą. Nie było w nim nie tylko pozy, zarozumiałości, przypisywania sobie i swym towarzyszom większego znaczenia niż było istotnie; można go było raczej podejrzewać o chęć zmniejszenia swej roli, jak również swych współtowarzyszy. Był on prosty w obejściu, skromny, przy tym bardzo wrażliwy, altruista. Pod tym względem przypominał on bardzo pierwszych propagandystów z lat 70-tych okresu „chodzenia do ludu”, kiedy me było ofiary zbyt wielkiej dla sprawy. Obok Waryńskiego i Dicksteina Janowicz był jednym z najszlachetniejszych przedstawicieli młodzieży rewolucyjnej, biorącej wówczas udział w polskim ruchu socjalistycznym” (ibid. str. 64).]. Pobyt jego za granicą trwał stosunkowo niedługo. Już w czerwcu tego roku widzimy go w Warszawie, dokąd przyjechał bezpośrednio z zagranicy. Przyjechał na skutek wiadomości zasłyszanych o istnieniu w kraju „Proletariatu”, organizacji o charakterze rewolucyjnej, organizacji polskiej. Ta ostatnia okoliczność bardzo mu dogadzała. Dowiedział się o jej istnieniu późno, bo w momencie, kiedy ważniejsze j ej ogniska były już porozpalane w kraju. Stanowczą decyzję przystąpienia do partii powziął po zasadniczej rozmowie z jednym z jej twórców, Ludwikiem Waryńskim w czerwcu 1883 r. Waryńskiemu nie były obce zainteresowania socjalistyczne Janowicza jak również jego przynależność do rosyjskich organizacyj „Czornego Pieriedieła” i „Narodnoj Woli”. Dlatego też bez obawy roztoczył przed nim program i przebieg dotychczasowej działalności „Proletariatu”. Waryński, który posiadał sugestywną moc przekonywania i umiał wzbudzać wiarę w prawdziwość i słuszność tego co głosił, przyczynił się w dużej mierze do tego, że Janowicz postanowił już teraz bez wahania wstąpić do tej partii [* (L. Janowicz) („L. Kobylański i L. Waryński” „Przedświt” 1898, nr. 12).]. Wnosił do niej młodość i poświęcenie oraz zapał do pracy. Pracował cicho i wytrwale rok prawie jako zwykły szeregowiec, posłuszny na każde wezwanie swoich przełożonych partyjnych.

    Systematyczną pracę jako członek Komitetu Wykonawczego, organu kierowniczego partii - rozpoczął z początkiem maja, 1884 r., na terenie Warszawy. Rozpoczął ją w momencie bardzo krytycznym, bo w okresie masowych aresztowań członków organizacji. Przedtem jeszcze, głównym przedmiotem jego pracy partyjnej była agitacja wśród starszej młodzieży szkół średnich. Praca ta miała za zadanie przygotowanie młodzieży do działalności rewolucyjnej, którą miała rozpocząć po opuszczeniu gimnazjum. Inaczej mówiąc, miała ona na celu przygotowanie odpowiednich rezerw na przyszłość. Skupiała się ona w specjalnie organizowanych przez Janowicza kółkach, zwanych „kółkami samokształcenia”. Szczegółowy projekt programu, opracowanego przez Janowicza, a przedłożony do zatwierdzenia Komitetowi Wykonawczemu, przewidywał tworzenie całego szeregu kółek uczniowskich, których działalność pozostawać miała w całkowitej zależności od koła centralnego, kontaktującego się bezpośrednio z kierownictwem partii. Praca wśród młodzieży należała do zadań bardzo ciężkich, gdyż młodzież gimnazjalna stanowiła z natury rzeczy element nieodpowiedzialny i trudny do ujęcia w ramy ścisłej organizacji. Nie mogło być mowy o masowej pracy wśród młodzieży - zaledwie nieliczne jednostki dały się pozyskać dla partii. Dlatego też, kierownictwo partii, zdając sobie doskonale sprawę z trudności pracy w kołach młodzieży, postanowiło cały ciężar swoich wysiłków przerzucić na warstwy robotnicze. Tym sposobem Janowicz, któremu partia wyznaczyła nowy odcinek pracy, znalazł się, w zupełnie nowym środowisku. Praca o charakterze agitacyjnym wśród robotników bardziej mu odpowiadała niż poprzednia, tym więcej, że od dawna interesował się nią, pomimo, iż miał bardzo ograniczone możliwości jej prowadzenia. Żywszą działalność rozpoczął dopiero po aresztowaniu Waryńskiego i Kunickiego. Od tego czasu cały punkt ciężkości pracy nie tylko agitacyjnej, ale również i organizacyjnej przeniósł się na barki kilku osób, a w ich liczbie i Janowicza. Ten ostatni miał o tyle ułatwione zadanie, ponieważ był osobą zupełnie nieznaną warszawskim szpiegom. Zabrał się więc do uporządkowania organizacji, mocno już osłabionej przez dotychczasowe aresztowania. Będąc zastępcą aresztowanego Kunickiego, stworzył w mieszkaniu swoim coś w rodzaju centrali partyjnej, w której zbiegały się nici całej działalności organizacyjnej „Proletariatu”. Poprzednie, podobne biuro mieściło się w mieszkaniu sędziego pokoju, Rosjanina, Piotra Bardowskiego.

    Tymczasem i nad nowym kierownictwem partyjnym zawisło groźne niebezpieczeństwo nowych aresztów. Przyczyną tego był fakt, że wśród aresztowanych członków „Proletariatu” znajdowało się dwóch, którzy swoimi zeznaniami stwarzali możliwości dalszych aresztowań. Pierwszy z nich, niejaki Zagórski nabawiwszy się w więzieniu, na skutek katowania, choroby umysłowej, udzielał policji zupełnie fantastycznych informacyj. Drugim bardziej niebezpiecznym był student żydowski Stanisław Pacanowski, stojący, przed swoim aresztowaniem, blisko kół kierowniczych partii. Będąc początkowo zapalonym zwolennikiem socjalizmu i zawziętym terorystą, zmienił swoje poglądy po aresztowaniu. Przestraszywszy się pogróżek policyjnych i spodziewając się prawdopodobnie niskiego wymiaru kary, zaczął składać w śledztwie zeznania, w których podał do wiadomości żandarmów najbardziej istotne i najbardziej tajne momenty pracy samej organizacji, przy czym naświetlił działalność poszczególnych kierowników „Proletariatu” i to zarówno już aresztowanych, jak też i pozostających jeszcze na wolności. Zeznania Pacanowskiego najbardziej bodajże zagrażały Janowiczowi, z którym spotykał się kilka razy przed swoim aresztowaniem. Na szczęście Pacanowski nie znał prawdziwego nazwiska Janowicza - znał go jedynie pod pseudonimem partyjnym „Konrada”, dzięki czemu Janowicz uniknął chwilowo aresztowania na skutek denuncjacji zdrajcy [* Zeznania Pacanowskiego w języku rosyjskim znajdujące się w Archiwum P.P.S.].

    Jeszcze z końcem czerwca, a więc niedługo przed aresztowaniem Kunickiego, partia znalazła się w ciężkim położeniu finansowym. Wyratował ją z tych kłopotów materialnych Janowicz, który wyjechał z Warszawy do Łapkaś w celu odebrania, należnej mu części spadku po ojcu. Z podróży tej przywiózł około 4-ech tysięcy rubli, które w całości przekazał na potrzeby organizacji [* O wyjeździe tym wspomina sam Janowicz. „Całując matkę - pisze w swych wspomnieniach - ostatni raz spostrzegłem, że po jej smutnej twarzy spływały łzy. Boleśnie ścisnęło mi się serce. W ostatnich czasach stałem się dla niej jakby obcym. Już od kilku lat oddałem się całą duszą rewolucji. Nie mogłem wszakże opowiadać matce o swych planach, tłumaczyć jej swego postępowania. Więc moje decyzje były stanowcze, mówiłem o nich sucho i kategorycznie, ażeby uniknąć wszelkich dyskusyj, bo czemże mogłem upozorować przed rodziną wystąpienie swoje z Akademii Rolniczej w Moskwie, raptowny wyjazd za granicę, żądanie swej części z ojcowskiego dziedzictwa i t. p.? Matka jednak zrozumiała, że mam swoje tajemnice, którymi nie chcę się z nią, podzielić, więc milczała i smuciła się przelewając łzy pokryjomu. Teraz po raz pierwszy zdradziła się nimi przede mną. Nareszcie ze swym bratem Antonim usadowiliśmy się na bryczce i konie ruszyły kłusem. Obejrzałem się po raz ostatni w życiu na stary dwór drewniany, w którym urodziłem się i wyrosłem, na dziedziniec, zasadzony drzewami i ganek, gdzie stała matka spłakana, a obok niej ciotka kreśliła w powietrzu znak krzyża, niby przeczuwając, że rozpocząłem walkę śmiertelną z olbrzymim potworem i że bez pomocy sił nadziemskich nie będzie dla mnie ratunku. Żegnalem się w myśli z Łapkasiami, z rodziną, z cichym, spokojnym wiejskim życiem, wiedząc napewno, że już więcej tu nie wrócę. Przyjechawszy do Szawel zatrzymaliśmy się w hotelu „Hamburskim”. Brat mój poszedł zaraz do banku, gdzie miał załatwić interesy pieniężne. On właśnie po to przyjechał ze mną, ażeby podnieść część ulokowanych w Towarzystwie Wzajemnym Kredytowym sum na moje żądanie. Ja wtedy mieszkałem już stale w Warszawie i należałem do „Proletariatu”, gdy zabrakło nam pieniędzy, pojechałem po nie do Łapkaś, zabrałem tam parę listów zastawnych, w Szawlach zaś chciałem zaokrąglić tę sumę. Brat naturalnie nic nie wiedział o moich zamiarach, a prawdopodobnie i nie podejrzewał, że ludzie mogą oddawać swe fundusze na jakieś tam cele. W ten sposób udało mi się dostać blisko cztery tysiące rubli” („Wspomnienia” – „Przedświt” 1902, str. 430, i 433).].

    Nie było jednak danym długo Janowiczowi pracować na niebezpiecznym terenie warszawskim. W niecały miesiąc po powrocie z Łapkaś został (w dniu 30 lipca) aresztowany, przy czym aresztowanie nastąpiło zupełnie przypadkowo. W dniu tym umówił się z Aleksandrem Dębskim i Bronisławem Sławińskim w niewielkiej mleczarni Henneberga, mieszczącej się przy ul. Nowy Świat 51, w celu omówienia programu działania na najbliższą przyszłość. Nieszczęśliwym zbiegiem okoliczności w ślad za Sławińskim, szpiegowanym już od dłuższego czasu, zjawił się agent policyjny Maurycy Huzarski w towarzystwie pomocnika komisarza („prystawa”) X cyrkułu, rtm. Oże.

    Nie pytając siedzących przy stole o nazwiska, Oże przystąpił do nich, i oświadczył im, że są aresztowani, przy czym zażądał od nich, aby udali się z nim do cyrkułu. Usłyszawszy to Dębski, począł Ożemu tłumaczyć, że, zaszła najprawdopodobniej jakaś pomyłka i że żaden z obecnych nie rozumie za co ma być aresztowany. Oże jednak trwał uparcie przy zamiarze aresztowania ich, a głównie Janowicza i Sławińskiego. Usłyszawszy to i widząc, że na nic nie zdadzą się wszelkie perswazje i tłumaczenia, postanowili stawić opór z bronią w ręku. Pierwszy sięgnął do kieszeni Janowicz, a że miał rewolwer w lewej kieszeni, uczynił to dość niezgrabnie. W tym momencie Huzarski widząc ruch Janowicza rzucił się w jego kierunku i schwycił go za rękę. W odpowiedzi, Sławiński złapał Huzarskiego z tyłu za kark i począł go dusić. Widząc Huzarskiego w niebezpieczeństwie, Oże skierował się w stronę szamocącej się grupy z wydobytą szablą. Równocześnie niezaczepiany dotąd przez nikogo Dębski wydobył rewolwer i wystrzelił w kierunku Huzarskiego, ale chybił. Usłyszawszy odgłos wystrzału, Oże skierował się w kierunku Dębskiego i zamierzył się na niego szablą. Dębski jednak w porę uskoczył w bok, w rezultacie czego Oże trafiwszy w próżnię na skutek silnego rozmachu wpadł między krzesła. W międzyczasie Janowicz oswobodziwszy się od Huzarskiego zaczął do niego strzelać, tym razem skutecznie, gdyż wszystkie strzały trafiły Huzarskiego, raniąc go w brzuch. Korzystając z zamieszania Sławiński i Dębski zerwali się do ucieczki, nawołując do niej i Janowicza. Ten ostatni nie będąc pewnym, czy jego towarzyszom uda się szczęśliwie umknąć, zawahał się i zamiast natychmiast uciekać, zaczął zjadać jakieś papierki [* Aleksander Dębski: „Krwawe zajście w mleczarni Henneberga” str. 11-15.]. Ta trata czasu zgubiła go. Zerwał się wprawdzie do ucieczki, ale niestety było już zapóźno, gdyż został zatrzymany przez przechodniów, na skutek nawoływań Ożego, wzywającego do schwytania złodzieja. Wydatną pomoc w schwytaniu Janowicza okazali dwaj przechodnie, Wojciech Strzałkowski i Hipolit Wasilewski [* Akt oskarżenia str. 93.]. Prowadzony do cyrkułu Janowicz krzyczał, że nie jest żadnym złodziejem, ale bojownikiem za wolność, za proletariat. W samym cyrkule odmówił podczas przesłuchania jakichkolwiek informacyj odnośnie swego nazwiska i mieszkania. Przy osobistej rewizji, przeprowadzonej w cyrkule, znaleziono u niego cały szereg rzeczy, mocno obciążających, m. i. sześciostrzałowy rewolwer z dwoma niewystrzelonymi nabojami, dalej kindżał, następnie mnóstwo szyfrowanych luźnych zapisków i konspiracyjnych adresów. Prócz tego znaleziono przy nim notatnik w przeważnej swej części zapisany a także kilka listów, pisanych do członków, odgrywających wybitniejszą rolę w partii [* Akt oskarżenia, str. 94.]. Fakt znalezienia tak ważnych rzeczy u Janowicza, w momencie zupełnie niespodziewanym, jest dowodem jego dużej nieostrożności i braku poczucia jakiejkolwiek konspiracyjności. Dzięki temu udało się policji wyświetlić wiele niejasności, zaciemniających poszczególne etapy pracy organizacji o charakterze rewolucyjnym. Szczególnie cenną wartość dla policji posiadał znaleziony przy Janowiczu notatnik, w którym z właściwą sobie drobiazgowością zapisywał wszystko, co dotyczyć mogło jego i jego towarzyszy partyjnych.

    Na marginesie aresztowania Janowicza wspomnieć należy o właściwościach jego, jako działacza w ogóle. Jeśli idzie o jego charakterystykę, jako rewolucjonisty, zaznaczyć należy, że posiadał wiele takich cech, które w sumie dawały piękną sylwetkę działacza-rewolucjonisty. W partii reprezentował on odłam składający się ze zwolenników zdecydowanego teroru. W zagadnienie jednak samego teroru wnosił swoiste i oryginalne oświetlenie. Wychodził z założenia, że członek partii, który przedkłada władzom partyjnym projekt jakiegokolwiek aktu terorystycznego, pociągającego za sobą ofiary w ludziach, powinien osobiście go wykonać. Nie wolno - zdaniem jego narażać kogo innego na niebezpieczeństwo związane z wykonaniem aktu terorystycznego, uchylając się przy tym samemu od ryzyka. Tylko ten, kto uznaje konieczność danego aktu, może i musi obarczyć swoje sumienie życiem człowieka, skazanego na śmierć wyrokiem sądu partyjnego. I kiedy Janowicz bronił tej zasady, wówczas dla nikogo nie ulegało najmniejszej nawet wątpliwości, że tym samym nie odrzuca teroru jako takiego, i że kiedy przekona się o konieczności unieszkodliwienia szpiega czy prowokatora, to ani przez chwilę nie zawaha się przed osobistym wykonaniem tego aktu. To konsekwentne wprowadzanie w życie głoszonych przez siebie idei, dalej harmonijna zgodność słów i czynów przy zupełnym oddaniu się pracy partyjnej a także serdeczne odnoszenie się do najbliższego otoczenia - wszystkie te rysy charakteru Janowicza wysuwały go na pierwszy plan w szeregach partyjnych. Przedstawiał on bardzo rzadki w tym czasie typ rewolucjonisty-moralisty, podchodzącego do wszelkich zagadnień życiowych z punktu widzenia przede wszystkim moralności; zawsze stał na straży swojego sumienia. Na agitatora w stylu Waryńskiego, agitatora umiejącego rozpalać tłumy, nie nadawał się. Zawsze, cichy i przeważnie, milczący, mało zwracał uwagi na słowa, natomiast cały swój wysiłek obracał w kierunku realizacji haseł, wypisanych na sztandarze „Proletariatu”. Takim pozostał do końca życia.

    Niezwłocznie po aresztowaniu i przesłuchaniu przewieziono Janowicza do cytadeli warszawskiej, gdzie go umieszczono w jednej z cel X pawilonu. Rozkazem władzy więziennej został podobnie jak i pozostali towarzysze całkowicie odosobniony. Pierwsze chwile pobytu w zupełnie odmiennych warunkach życiowych wywołały w psychice jego silną depresję. Będąc bowiem człowiekiem z natury wrażliwym i w wysokim stopniu nerwowym, Janowicz bardzo szybko załamał się fizycznie. Pogorszyły jeszcze ten stan halucynacje, trapiące go bezustannie a przyprawiające go niemal o utratę zmysłów. Halucynacje te objawiały się w ten sposób, że widział stale przed sobą stojącego żandarma uporczywie liczącego uderzenia jego pulsu na skroniach i szyi i odczytującego rzekomo jego myśli. Te nieustanne wizje, doprowadziły go do rozpaczy, tak iż w końcu nie mogąc ich dłużej znosić, postanowił pozbawić się życia. W tym celu rozbił butelkę, która znalazła się w jego celi w niewytłumaczony bliżej sposób, i począł odłamkami szkła przecinać sobie żyły u rąk. Przeszkodzili mu w tym czuwający stale na korytarzu żandarmi [* Feliks Kon: „Za 50 ljet” t. I. str. 145-146.]. Wypadek ten zaalarmował władze więzienne, które spowodowały zmianę w trybie życia Janowicza w tym sensie, że dodano mu za towarzysza, na polecenie lekarza, jednego z aresztawanych za działalnaść w „Proletariacie”, niejakiego Szmausa.

    Niewiele to pomogło, ponieważ Janowicz nie znał zupełnie przedtem Szmausa, gdyż ten pochodził ze Zgierza. Był więc przekonany, że Szmaus jest szpiclem, posadzonym z nim w jednej celi umyślnie przez władze śledcze, w celu wydobycia niektórych wiadomości. Szmaus ze swej strony podejrzewał o to samo Janowicza i w rezultacie wytworzyła się w celi bardzo niemiła atmosfera wzajemnej podejrzliwości, która spowodowała raczej pogorszenie się stanu zdrowotnego Janowicza, aniżeli jego poprawę. I dopiero kiedy przeniesiono go do celi Kunickiego, z którym na wolności żył w wielkiej przyjaźni, nastąpiła u niego uspokojenie nerwowe i szybka począł powracać da zdrowia [* Feliks Kon: „Za 50 ljet” t. I. str. 147.].

    Tymczasem los jego zdawał się być przesądzony. W dniu 12 sierpnia odbyło się przesłuchanie jednego z aresztowanych, wspomnianego już Pacanowskiego. Zeznania jego przypadające na ten właśnie dzień odnosiły się wyłącznie da osoby Janowicza i przyniosły wiele materiału, dotyczącego jego działalności rewolucyjnej. Zeznania te przyczyniły się niewątpliwie do wymierzenia wysokiej kary w półtora roku później przez sąd wojenny [* Dosłowny tekst tych zeznań podaję według rękopisu, zachowanego w Archiwum P.P.S. w Warszawie. Brzmiały one jak następuje: „Osobę znaną pod nazwą „Konrada”, :spotkałem kuka razy. Poznajomiłem się z „Konradem” przez Kunickiego, który przyprowadził go do mojego mieszkania w kwietniu tego roku, przedstawiając go jako „Konrada” przy czym nadmienił, że „Konrad” bawi w Warszawie w przejeździe, lecz, wkrótce będzie tu z powrotem, by pracować w partii. Grzegorz (Kunicki) poznajomił nas ze sobą w tym celu, abym mógł podtrzymywać stosunki z „Konradem” w razie aresztowania Kunickiego. Później „Konrad” gdzieś wyjechał i zobaczyłem go 8 czerwca s. st., gdy przyszedł do mnie wraz z Kunickim; mówiliśmy wtedy o zajściach w Zgierzu t. j. o zabiciu Helszera (prowokatora). Później kilka razy spotykałem go na zebraniach w ogródku wód mineralnych w Ogrodzie Saskim. Na zebraniach tych bywali też: Kunicki, Feliks Kon, Sławiński i robotnicy, których nazwisk nie znam. O ile wiem, działalność „Konrada” polegała na propagandzie wśród robotników, przy czym przekonałem się, że był on jednym z kierowników. Przypuszczam nawet, że był on członkiem Komitetu Centralnego a przypuszczam dlatego, że wiem z całą pewnością, iż kierował ruchem robotniczym w całym kraju. W partii zajmuje on stanowisko wyższe od Kuniokiego. Kunicki opowiadał mi o nim, że jest to człowiek energiczny, co u nas oznaczało terorystę i od Kunickiego też wiem, że kierował ruchem robotniczym. Z Kunickim łączyły go jak najbliższe stosunki. Z powodu wyjazdu „Konrada” do Rosji zastępowałem go na zebraniu. „Konrad” wyjechał do Rosji 23 czerwca, dokąd właściwie tego nie wiem, z zamiarem wydostania pieniędzy dla partji i miał przywieźć 2-4 tysiące rubli. Kiedy wrócił tego nie wiem, bo byłem aresztowany. Niezależnie od tego „Konrad” jeździł do Paryża, lecz czy wyjeżdżał tam z Warszawy, czy z innej miejscowości tego nie wiem, nie wiem też w jakim celu. Po pokazaniu mi fotografii osoby, którą panowie nazywacie Janowiczem, poznaję w nim „Konrada”. W korespondencji, którą tu widzę, poznaję rękopis, pisany ręką „Konrada” i zaczynający się od słów: “Dzisiejszy ustrój” .... zawiera program organizacji rewolucyjnego kółka robotniczego i w dodatku warszawskiego, ponieważ skład kółka może dochodzić do 10 osób, co w kółkach w Łodzi i Zgierzu jest niedopuszczalne. Przedstawiony mi rękopis, oznaczony przez panów 7 b, zawiera program kółek inteligenckich, tak zwanych „samokształcenia”. Przedstawione mi rękopisy, oznaczone przez panów nr. 7 d, e, m, zawierają materjał o położeniu robotników w fabrykach François i innych, z którego zwykle korzystano przy układaniu artykułów w piśmie „Proletariat”. Robotnikom zwykle polecano dostarczanie podobnego materjału przedstawicielom kółek. Przedstawiona mi kartka, oznaczona nr. 7, jest prawdopodobnie kwestionariuszem, ułożonym podczas zebrania, według którego robotnicy mieli zdawać sprawę o położeniu robotników w fabrykach. Po pokazaniu mi notesu, oznaczonego przez panów nr... zeznaję co następuje: na str. 1-szej są zapisane gaże, pobierane przez. członków partii, którzy poświęciwszy się działalności rewolucyjnej, nie mogą zarobkować na siebie; na str. 4, są zapisane składki, płacone czasami przez robotników podczas zebrań; na str. 10 gaże, na 12 gaże, na str. 32 umieszczony jest spis zakładów naukowych; na str. 37-40 zanotowane są schadzki; na 59 naszkicowany jest w zarysie program organizacji robotniczych kółek rewolucyjnych; na str. 60 zanotowani są szpiedzy, na 61 zapisaną jest liczba uczących się w szkole technicznej; na str. 64 notatki o wyzyskaniu robotników, na 65 zapisaną jest liczba uczących się w szkole technicznej terespolskiej kolei żelaznej i szkoły przy ul. Jasnej; na dalszych stronach znajdują się notatki statystyczne. Wreszcie na str. 108 znajduje się spis aresztowanych, w tej liczbie i moje. Notatka o pensjach, znaleziona w notesie „Konrada” dowodzi wybitnego stanowiska, jakie w partii zajmował”.].

    Oprócz zeznań, Pacanowski przysłużył się w wysokim stopniu żandarmom przez stwierdzenie identyczności Janowicza. Mianowicie przy konfrontacji, jaka miała miejsce po złożeniu zeznań, utożsamił pseudonim jego z nazwiskiem, którego nie znał. Dzięki Pacanowskiemu władze sądowe wygotowały przeciw Janowiczowi akt oskarżenia w daleko ostrzejszej formie, niżby na to pozwalały dane, posiadane przez policję.

    Tymczasem przyjaciele uwięzionych, pozostali na wolności dokładali wszystkich starań, aby aresztowanych wydostać z więzienia. Z pośród kilku planów interesuje nas jedynie usiłowanie, mające na celu wydostanie Janowicza a prowadzone przez jednego z jego kolegów, Wilfryda Michała Wojnicza. W planie tym miał odegrać jedną z głównych ról starszy brat Ludwika Antoni. Będąc oficerem huzarów, stacjonującym w Warszawie Antoni zaprzyjaźnił się m. i. z kpt. Fursą, podówczas zarządzającym X pawilonem cytadeli warszawskiej. Tę okoliczność postanowił wyzyskać w swoim planie Wojnicz. Porozumiawszy się z kierownictwem partyjnym „Proletariatu” (a głównie z Bohuszewiczówną) i otrzymawszy od niego szczegółowe instrukcje, zapoznał się równocześnie przez Antoniego Janowicza z Fursą i jego kolegami, których zaczął coraz częściej odwiedzać. Każda z tych wycieczek na teren cytadeli, gdzie mieszkał Fursa, pozwalała mu na zaznajomienie się z układem poszczególnych budynków, przy czym największy nacisk położył na gruntowne zbadanie możliwości wydostania się więźniów zarówno z X pawilonu, jak też i z obrębu samej cytadeli. Niezależnie od tych badań, utrzymywał stałą łączność z Ludwikiem, z którym porozumiewał się za pomocą kartek, wkładanych do książek, przeznaczonych dla więźniów. W książkach też przesłał więźniom kilka piłeczek, którymi mieli przepiłować kraty w oknach, po czym przez podwórze cytadeli i mur, wydostać się mieli na wolność. Plan ten nie dawał jednak całkowitej gwarancji powodzenia i dlatego Wojnicz pomyślał o przekupieniu żandarmów. Na tę samą myśl wpadł również Antoni, który nie wiedział nic o posunięciach Wojnicza. Los brata, któremu groziła jeżeli nie szubienica, to w każdym razie długoletnia katorga, leżał mu bardzo na sercu. Nie widząc innego sposobu wydostania brata z więzienia, spytał pewnego razu najlepszego swego przyjaciela Fursę, czyby za sto tysięcy rubli nie wyjechał z bratem za granicę. Fursa wprawdzie nie dał zupełnie jasnej odpowiedzi, ale w każdym razie skłonny był dać się przekupić. Niestety tak wysokiej sumy Antoni nie posiadał.

    Tymczasem więźniowie zdołali przepiłować już kilka krat, gdy władze żandarmskie, dowiedziały się o planie ucieczki. Okazało się, że zawiadomił o wszystkim Białanowskiego, komendanta Cytadeli, niejaki Pierzyna [* Na Pierzynę został później urządzony zamach, który nie udał się. Sprawca zamachu Kowalewski został wyrokiem sądu wojennego powieszony.], który został wydelegowany przez partię do czekania na więźniów z drabinką koło muru.

    Pierzyna, który cieszył się zaufaniem towarzyszy w partii, był zwykłym zdrajcą, utrzymującym stosunki z Białanowskim.

    Widząc, że plan ten nie da się zrealizować, Wojnicz wyjechał z Warszawy w poszukiwaniu pieniędzy, potrzebnych na przekupienie Fursy. Niestety wysiłki jego na nic się nie przydały, ponieważ tak dużej sumy nie mógł w krótkim stosunkowo czasie zebrać [* Szczegółowy opis przygotowań znajduje się w artykule Wojnicza w „Przedświcie” w numerze 11 z 1901 r. p. t. „Niedoszłe plany”.].

    Najlepsze chęci przyjaciół nie mogły już zmienić losu uwięzionych, nad którymi rozciągnięto silniejszy dozór. Długo jeszcze musieli znosić twarde życie więzienne, zanim z końcem roku 1885, stanęli przed sądem wojennym.

    Posiedzenia sądu wojennego rozpoczęły się w dniu 23 listopada, w olbrzymim gmachu, położonym na terenie Cytadeli aleksandrowskiej, tuż naprzeciw X pawilonu. Nominalnym przewodniczącym sądu został gen. Fryderyks, jednakże faktycznie kierował procesem pułkownik Strelnikow, specjalnie wydelegowany przez Hurkę. Trybunał sędziowski przystępował do rozprawy z narzuconymi z góry instrukcjami, od których nie wolno mu było odstąpić. Również zespół prokuratorów był specjalnie dobrany. Najbardziej zajadłym okazał się prokurator Morawski - jego przeciwieństwem był prok. Dziurycz, który między innymi oskarżał Janowicza. Więcej szkodliwym od prokuratorów okazał się obrońca Janowicza Horodecki, adwokat z Odesy, który był równocześnie obrońcą Kunickiego. Z całego zespołu obrońców przedstawił się on najgorzej - nie orientował się zupełnie w zagadnieniach socjalizmu, który był dla niego całkowitą nowością. Poza tym traktował obronę po kupiecku, na zimno [* Swoją ignorancją socjalizmu doprowadził do tego, że w pewnym momencie Kunicki prosił przewodniczącego o odebranie mu głosu.].

    W wygotowanym przez prokuratora Morawskiego akcie oskarżenia, obejmującym sto kilkadziesiąt stron druku, przestępstwom Janowicza poświęcone było sporo miejsca. Oczywiście nie wszystko, co było w nim zawarte pokrywało się z faktycznym stanem rzeczy. Najzupełniej fantastycznie wyglądały poszczególne części aktu, w którym była mowa o rzekomym spisku na życie towarzysza prokuratora Jankulja i podpułkownika żandarmów Siekierzyńskiego. Według aktu oskarżenia, Janowicz miał przygotować zamach na życie obydwu wyższych urzędników sądowych, przy czym wykonanie tego zamachu miał wziąć na siebie, dobrawszy sobie do pomocy Gładysza. W związku z tym miał zwołać specjalne zebranie do ogrodu Krasińskich, na którym mieli być oprócz niego obecni jeszcze Dębski, Sławiński i Gładysz. Na zebraniu tym Janowicz miał przedłożyć opracowany przez siebie w najdrobniejszych szczegółach plan zgładzenia Jankulja i Siekierzyńskiego. Po przyjęciu tego planu, wszyscy zebrani udać się mieli do składu broni Sosnowskiego, w którym zakupili potrzebny do wykonania zamachu rewolwer. W dalszym ciągu plan przewidywał wykonanie zamachu na rogu ulicy Królewskiej i Saskiego Ogrodu w momencie wysiadania z powozu, upatrzonych do zgładzenia. Według rzekomych zeznań złożonych w śledztwie przez Gładysza zamach nie doszedł do skutku jedynie tylko dla tego, że w tym samym dniu Janowicz został aresztowany [* Akt oskarżenia, str. 97.].

    W toku samej rozprawy okazał się zupełny brak dowodów winy Janowicza, jeśli idzie o organizację tego rzekomego spisku. To posłużyło prokuratorowi Dziuryczowi do tego, że odstąpił od oskarżenia obwinionego o przygotowanie zamachu na życie Jankulja i Siekierzyńskiego.

    Oprócz tego oskarżano Janowicza o czynny udział w pracach „Narodnej Woli”, na tej wyłącznie podstawie, iż przy rewizji urządzonej w Petrowsko-Razumowskiej Akademii znaleziona została paczka, w której oprócz rękopisu Janowicza znajdowało się kilka numerów „Proletariatu” i program Komitetu Wykonawczego partii „Proletariat”.

    W sprawie zbrojnego oporu, jaki Janowicz stawił w czasie aresztowania w mleczarni Henneberga, wezwany został w charakterze świadka rtm. Oże. W zeznaniu swym zaznaczył dobitnie, że strzały Janowicza były skierowane nie do niego a do towarzyszącego mu agenta policyjnego Huzarskiego. I podczas, gdy ten ostatni walczył z Janowiczem, on, Oże zwalony został z nóg przez Sławińskiego i Dębskiego. Po chwili wstał wtedy, kiedy oni rzucili się do ucieczki. Pobiegł za nimi, ale nie dogoniwszy ich wrócił, po czym wspólnie z nadbiegłymi policjantami zaaresztował niezdecydowanego Janowicza. Według Ożego publiczność nie zwracała najmniejszej uwagi na jego nawoływania a co więcej ustosunkowała się zupełnie biernie wobec zarządzonego za Dębskim i Sławińskim pościgu. Tak samo zachowała się publiczność wobec Janowicza, któremu bynajmniej nie przeszkodziła w ucieczce [* „Walka klas” 1886, nr. 8/10, str. 22.]. W ostatnim punkcie, zeznania stoją w sprzeczności z urzędowym aktem oskarżenia, zupełnie, wyraźnie wymieniającym po nazwisku osoby, które pomogły policji w ujęciu Janowicza.

    Wezwany w charakterze świadka agent Huzarski, nie stawił się na rozprawę, ponieważ nie można mu było doręczyć wezwania. Odczytano jedynie urzędowe świadectwo lekarskie, w którym rany zadane Huzarskiemu przez Janowicza zakwalifikowano jako lekkie.

    Sam Janowicz przesłuchiwany podkreślił raz jeszcze i zaakcentował swoją przynależność do „Proletariatu”. W dalszym ciągu zaznaczył zupełną solidarność z programem i poczynaniami „Narodnej Woli”.

    Wreszcie po przemówieniach prokuratorów wezwano raz jeszcze podsądnego do wypowiedzenia ostatniego słowa. W ostatnim słowie Janowicz powiedział co następuje: „Sędziowie! Nie mam zamiaru mówić czegokolwiek bądź na swoją obronę. Proszę was tylko o jedno; odpowiedzialność wymierzcie stosownie do stopnia winy. Robotnicy należący do partii, powinni mniejszej ulec karze, niż jej członkowie z inteligencji [* „Walka klas” 1886, nr. 8/10 str. 30-31.].

    Po kilku dniach zapadł wyrok. Na jego mocy 6 z pośród oskarżonych skazano na śmierć, 18-tu na 16 lat katorgi z pozbawieniem wszelkich praw obywatelskich - w ich liczbie i Janowicza. Pozostałym oskarżonym wymierzono lżejsze kary. Wyroki te wysłane do Petersburga powróciły po 40 dniach zmienione w tym sensie, że zatwierdzono karę śmierci tylko czterem, natomiast Janowiczowi i sześciu jego towarzyszom podwyższono liczbę lat katorgi do 20 [* „Materiały dla istorii rewolucjonnawo dwiżenja w Carstwie Polskom za 1877-1885 god”, t. II. str. 153.].

    Janowicz spodziewał się surowej kary za swoje czyny w organizacji rewolucyjnej - mimo to wiadomość o aż tak długiej pokucie przeraziła go. Dotychczasowy bowiem tryb życia w Cytadeli utwierdzał go w przekonaniu, że nie będzie w stanie wytrzymać nawet roku - że zwariuje, czego się panicznie obawiał. Wspomnienie kilku tygodni bezwzględnej samotności w celi X pawilonu dawało mu przedsmak tego co go miało czekać przez długie lata w więzieniu katorżniczym, - Szlüsselburgu lub Karze na Syberii.

    W połowie lutego 1886 roku, a zatem w dwa tygodnie po straceniu czterech skazanych na śmierć, wszystkich pozostałych, skazanych na długoletnią katorgę, przeniesiono na „Pawiak”. Tam osadzono Janowicza w jednej celi z Feliksem Konem. Rozpoczęła się nowa męka w wyczekiwaniu decyzji władz. Po tygodniu pobytu na Pawiaku oczekiwany cios uderzył w więźniów. Przyjechali żandarmi i zabrali Waryńskiego i Janowicza do kancelarji więziennej, gdzie zakomunikowano im, że z rozkazu władz wyższych zostaną niezwłocznie przewiezieni do Petersburga. Wiadomość ta wywarła na obydwu wstrząsające wrażenie - ugodził w nich cios, którego nie spodziewali się. Nie ulegało już bowiem najmniejszej wątpliwości, że Petersburg jest tylko łącznikiem pomiędzy Warszawą a Szlüsselburgiem. W przeciwnym razie odwieziono by ich do Moskwy, a stamtąd już utartym szlakiem na Sybir.

                                                                             III.

                                           POBYT W SZLÜSSELBURGU (1886-1896)

    Dziwnym zarządzeniem losu Janowicz znalazł się w więzieniu, cieszącym się smutną sławą - więzieniu, o którym opowiadano bardziej lub mniej prawdziwe rzeczy. Znalazł się w więzieniu, w którym rzekomo więźniowie mieli zapominać mowy, w którym przechodzić mieli najgorsze męki i doświadczać mieli najbardziej wyrafinowanych metod prześladowczych rządu rosyjskiego. Rzeczywiście historia tego więzienia była przerażająca w swej okropności i usprawiedliwiała w zupełności ponurą sławę, jaką cieszyło się to miejsce niewoli. Nie od rzeczy więc będzie w kilku bodaj wierszach nakreślić jego dzieje.

    Szlüsselburg małe miasteczko leżące u zbiegu dawnej granicy moskiewsko-szwedzkiej znane było od dawna, jako przedmiot sporu pomiędzy sąsiadującymi ze sobą państwami. Kością niezgody była wszakże warownia położona na niewielkiej skalistej wysepce wynurzającej się z wód jeziora Ładogi, warownia broniąca dostępu do posiadającego ją państwa. W długowiekowych walkach przechodziła z rąk szwedzkich do moskiewskich i odwrotnie. Ostatecznie zdobył ją w roku 1702 Piotr Wielki i od tej chwili zmieniła się zasadniczo jej rola. Odtąd zamiast bronić dostępu do środka państwa rosyjskiego, zamieniona została na więzienie dla większych przestępców politycznych. Przez dwa wieki nie brakowało przymusowych gości w murach Szlüsselburga. W początkach trzymano w nim jedynie utytułowanych przestępców. Z grona tych pokutników wymienić należy przede wszystkim pierwszą małżonkę Piotra W. Eudoksję Fiodorównę, dalej siostrę jego, carewnę Marię, która, umęczona przez dozorców, życie w kazamatach szlüsselburskich zakończyła.

    Pierwszym „sensu stricto” więźniem politycznym był książę Dymitr Golicyn, drugim Biren za panowania Elżbiety Petrówny i wreszcie trzecim Nowikow za panowania Katarzyny II. W następnych dziesiątkach lat przesuwają się przez Szlüsselburg długie szeregi szlachty, mieszczan i chłopów, oskarżonych o wszelkiego rodzaju przestępstwa polityczne. Każdy odruch wolnościowy, dławiony w zarodku przez władze carskie, znajdował z reguły smutny epilog w murach tej twierdzy. Najważniejszą jej zaletą była, z punktu widzenia korzyści rządowej, absolutna niemożność ucieczki.

    Nie ominęła oczywiście ta straszna kaźń i Polaków. Wiadomo ogólnie, że po każdym powstaniu polskim zapełniano Szlüsselburg Polakami - nazwisk ich jednak nie znamy [* Pierwszym Polakiem, o którym mamy zupełnie dokładne wiadomości, odnośnie jego pobytu w Szlüsselburgu był Walerian Łukasiński, wtrącony do lochów najstraszniejszej części twierdzy t. zw. „sekretnego zamku” w styczniu 1831 roku. W okropnych warunkach życiowych przeżył do lutego 1868 r., a zatem pełnych lat 37. Drugim znanym Piolakiem - więźniem Szlüsselburga był Bronisław Szwarce, aresztowany na miesiąc przed wybuchem powstania styczniowego. Przeżył w Szlüsselburgu pełnych lat 7, po czym wypuszczony opisał przeżycia swoje w pamiętniku p. t. „Siedem lat w Szlüsselburgu” Mieszkańcem nowego Szlüsselburga był socjalista polski Ludwik Kobylański, współtowarzysz partyjny Waryńskiego. Kobylański przebywał w więzieniu krótko, bo zmarł w styczniu 1886 roku.].

    Pod koniec panowania Aleksandra II twierdza była zupełnie niemal opuszczoną. Nie było w niej ani więźniów politycznych, ani strażników; jedynie rota aresztancka zajmowała koszary i ożywiała pusty plac forteczny. Turyści bez przeszkody zwiedzać mogli samą twierdzę, jej mury, więzienia, osławioną celę Iwana Antonowicza, by potem na łamach czasopism opowiadać ponure dzieje starego Szlüsselburga [* Najciekawszy opis Szlüsselburga z tych czasów pozostawił Prugawin w artykule: „Przejażdżka do Szlüsselburga”, wydrukowanym w „Russkaja Myśl” 1883 r. Ten sam autor dał w roku 1906 doskonały szkic historii Szlüsselburga w ogóle, w książce, zawierającej prace zborowe, zatytułowanej: „Gallerija szlisselbllrskich uznikow”.]. W roku 1883 rząd rosyjski za inicjatywą hr. Tołstoja postanowił wskrzesić tradycje Szlüsselburga, jako więzienia przeznaczonego dla najcięższych przestępców politycznych. Tym razem jednak, licząc się z opinią Europy zachodniej, rząd postanowił zmodyfikować warunki życia przyszłych więźniów w sensie ich poprawy. Na urządzenie więzienia nie szczędzono wydatków pieniężnych. Wymurowano duży gmach piętrowy, w którym znalazły się urządzenia stosowane w budowlach zachodnio-europejskich. Niezależnie od budowy nowego gmachu odnowiono stare więzienie, w którym tyle istnień ludzkich znalazło swój tragiczny epilog. Obydwa więzienia odgrodzono wysokim murem od placu fortecznego, na którym pobudowano mieszkania dla oficerów i służby więziennej. Na utrzymanie przyszłego więzienia wyasygnowano przeszło 50 tysięcy rubli rocznie, co stanowiło pozycję bardzo wysoką, jeżeli weźmiemy pod uwagę, że stan ilościowy „mieszkańców” więzienia był dość znikomy. Sam dekret o otwarciu więzienia ukazał się w dniu 31 lipca 1884 roku i od tego czasu rozpoczął się nowy okres w historii szlüsselburskiego więzienia, okres równie ciężki jak poprzedni, aczkolwiek nie tak brutalny i tak bezwzględny jak okres pierwszy - okres Piotra W. i jego bezpośrednich następców.

    Według dekretu, więzienie szlüsselburskie znajdować się miało pod bezpośrednim zarządem naczelnika korpusu żandarmów w departamencie ministerstwa spraw wewnętrznych. Miejscowy zarząd więzienia składał się z naczelnika szlüsselburskiego zarządu żandarmskiego (miejskiego) i dwóch pomocników, z których jeden zawiadywał więzieniem, podczas gdy drugi spełniał funkcje intendenta. Uzupełnienie zarządu więzienia stanowili lekarz i pop. Czynności nadzorcze spełniało 30 podoficerów z wachmistrzem. Niezależnie od nich utworzona została piesza rota żandarmska dla odbywania służby wyłącznie wartowniczej na terenie całej twierdzy.

    Zmienione po restytucji więzienia warunki, w małym stopniu przypominały dawne więzienie. Z chwilą wybudowania nowego gmachu, stary odgrywał rolę więzienia zapasowego i służył w pierwszym rzędzie jako karcer dla nieposłusznych. W starym więzieniu umieszczano zwykle konających, aby ci jękami swymi nie przerywali abowiązującej na terenie więzienia ciszy. Tu również zamykana skazańców przed wykonaniem egzekucji.

    Taki stan rzeczy przetrwał do roku 1891, w którym stare więzienie uważane przez przymusowych mieszkańców Szlüsselburgu za Golgotę zmieniło całkowicie swój charakter. Na jego. dziedzińcu urządzono wprawdzie małe, ale starannie utrzymane ogródki, w których więźniowie mogli hodować kwiatki. W samym budynku urządzono warsztaty, które udostępniono więźniom na kilka godzin dziennie. Paza tym wolno było zbierać się w grupkach do 4 osób, ale tylko na korytarzach. W wyniku tej zmiany stare więzienie kipiało życiem, w przeciwieństwie do więzienia nowego, w którym obowiązywała w dalszym ciągu absolutna cisza.

    Nowe więzienie i jego urządzenia można zaliczyć do kategorii wyższej. Dość powiedzieć, że cela posiadała duże stosunkowo wymiary, bo dochodzące do 3 metrów szerokości, 4 metrów długości i 3 i pół metra wysokości. Podłoga asfaltowana, codziennie zamiatana. Okna szerokie o 9 szybach na wysokości 1 m. 50 cm. ad podłogi, przy czym szyby były z reguły matowe. Później wstawiona nawet szyby przejrzyste, ponieważ więźniowie poczęli uskarżać się na ból oczów. Umeblowanie celi składało się z łóżka żelaznego, stołu i stołka przymocowanego do ściany. W łóżku, zamykanym na dzień łańcuchami, był siennik wypchany słomą oraz jedna poduszka z pierza. Jako okrycie służyła kołdra z wojłoku - pozostałe części pościeli sporządzone były ze zgrzebnego płótna. Przy ścianie przeciwległej do łóżka znajdował się kran z umywalką. Na stole wolno było jedynie pisać i jeść. Dopełniał urządzeń celi fajansowy dzbanek, ewangelia i święty obrazek. W każdej celi zainstalowane była centralne ogrzewanie, światło elektryczne i mechaniczna wentylacja wraz z odpowiednio urządzoną kanalizacją. Wszystkie cele wychodziły na jeden długi korytarz, dzielący cały gmach na dwie połowy: północną i południową. Dla komunikacji z celami pierwszego piętra, urządzona zastała galeryjka na wysokości piętra, na którą prowadziły żelazne, kręte schodki.

    Jak z powyższego widać warunki życia w Szlüsselburgu powinny były być zupełnie znośne. Tak jednak nie było. Życie w celi należało do bardzo przykrych, ponieważ każdy z więźniów był całkowicie izolowany ad świata w ścisłym tego słowa znaczeniu. Początkowo w więzieniu panowała absolutna cisza, gdyż regulamin wewnętrzny, każde, chociażby najcichsze odezwanie się więźnia, karał bardzo surowo. Później co prawda ostrze tego regulaminu zostało stępione, pozwolono nawet więźniom spacerować we dwójkę.

    Regulamin więzienia szlüsselburskiego nosił charakter negatywny, a zatem zawierał to, czego nie wolno było robić. Główny nacisk przy jego opracowaniu położono na całkowitą izolację więźnia. Zakazane było surowo porozumiewanie się więźniów za pomocą sposobu praktykowanego we wszystkich więzieniach a więc pukania. Zakazane było jak najsurowiej śpiewanie i głośne rozmawianie. Za przekroczenie tych przepisów groziły kary dyscyplinarne. Za przestępstwa cięższego gatunku groził sąd wojenny i kara chłosty (do 1000 rózeg). Wreszcie za czynną obrazę oficerów groziła kara śmierci przez rozstrzelanie. Za dobre natomiast sprawowanie się przysługiwało więźniom prawo korzystania z biblioteki więziennej, składającej się ze starych książek. Dalszą ulgą, będącą również nagrodą za dobre sprawowanie się, była rozmowa z popem więziennym, z której to rozmowy więźniowie z reguły rezygnowali [* „Ze wspomnień szlüsselburczyka” („Przedświt” 1901, str. 5).].

    Takie mniej więcej stosunki zastał Janowicz, kiedy w marcu 1886 roku przewieziony został wraz z Waryńskim z twierdzy Petropawłowskiej w Petersburgu, w której przesiedzieli dokładnie trzy tygodnie.

    Jeszcze w czasie pobytu w więzieniu warszawskim doszły Janowicza słuchy, o tym, że w Szlüsselburgu trzymają z zasady więźniów tylko przez krótki czas. Liczył więc na to, że posiedzi najwyżej dwa lata, po czym zostanie przeniesiony do jednego z więzień katorżniczych w głębi Rosji lub na Syberii. W twierdzy Petropawłowskiej doszedł do przekonania, że w wypadku przeniesienia do Szlüsselburga nie wytrzyma nawet jednego roku, że zwariuje. Utwierdzały go w tym mniemaniu przykre doświadczenia z czasów pierwszego okresu pobytu w więzieniu warszawskim, kiedy był bliski obłąkania. I rzeczywiście bezpośrednio po przyjeździe do Szlüsselburga czuł się fatalnie, pomimo, że znalazł się w warunkach daleko lepszych niż sobie wyobrażał. Szybko jednak samopoczucie jego poprawiło się do tego stopnia, że mógł obmyśleć sobie szczegółowy plan i rozkład zajęć, dostosowując je oczywiście do regulaminu obowiązującego w więzieniu. I kiedy ciężkie wrota więzienne zatrzasnęły się za nim, odcinając go na długie lata od świata i uniemożliwiając bezpośrednie obserwowanie zjawisk życiowych - z całym zapałem oddał się studiom statystycznym [* Józef Piłsudski w jednym ze swoich wykładów wypowiedział o Janowiczu bardzo pochlebną opinię: „Oto jeden z rodaków, pochodzący ze Żmudzi, Janowicz, który siedząc w Szlüsselburgu, bronił się psychicznie od zarazy więzienia, które zabija psychologię ludzką. Wytworzył sobie systematy statystyczne, na podstawie wszystkich ubogich źródeł, udowadniające najrozmaiciej jego ukochane pragnienie. Dowodził za pomocą tych skąpych źródeł statystycznych, siedząc w więzieniu szlüsselburskim, konieczności niepodległości Polski. Pompował z siebie raczej dane, niż z tych szmatek małych, które mu się udało dostać do czytania. Ile niezwykle ciężkiej pracy przeszła ta dusza, nim mogła uwierzyć - bo człowiek był inteligentny, że to jest prawdą, co on robi, przy tak ubogim materiale, który on posiada. Zawsze wspominam z przykrością pewną, że człowiek, który tyle czaru umiał wydobyć w więzieniu, wypompował z siebie siły psychiczne do tego stopnia, że gdy go wypuszczono na Syberię, nie wytrzymał życia - skończył samobójstwem”. (P.M.R. t. VIII str. 286-287).].

    Jedynie tylko w statystyce widział klucz do zrozumienia całego szeregu zjawisk głównie w naukach społecznych. Posiadając wyrobiony zmysł krytyczny przy równoczesnej zdolności analizowania każdej cyfry i zestawiania jej z innymi wartościami, dla wykazania zawartego w niej błędu - Janowicz opanował tę gałąź wiedzy w wysokim stopniu, jeszcze przed aresztowaniem. Teraz po przyjeździe do Szlüsselburga statystyka wypełniała mu większość czasu. Dużą jednak przeszkodą w pracy był brak podstawowych podręczników. Ponadto przez grube mury więzienne nie przedostawała się żadna najbardziej nawet błaha wiadomość - odgłos tego co się działo na świecie. Przez długi czas nie wolno było w więzieniu otrzymywać żadnych gazet ani miesięczników i dopiero po upływie dłuższego okresu czasu pozwolono więźniom na czytanie gazet z przed roku. Bardzo dokuczał Janowiczowi brak polskich książek. Przyczyną tego był fakt, że na biblioteczkę więzienną składały się egzemplarze zakupione przez samych więźniów za pieniądze, pochodzące z oszczędności robionych na jedzeniu. Wobec takiego stanu rzeczy trzeba było zakupywać książki w zrozumiałym dla wszystkich języku rosyjskim, a nie dla trzech czy czterech więźniów znających język polski. I dopiero kiedy jeden z więźniów, Rosjanin Poliwanow, który znał doskonale literaturę polską zaproponował zakupienie do biblioteki więziennej „Pana Tadeusza” Janowicz niezmiernie uradował się tą wiadomością. Cieszył się przede wszystkim dlatego, że Mickiewicz przenosił go w „Panu Tadeuszu” w rodzinne strony a poza tym należał do wielbicieli Mickiewicza i pozostał nim aż do śmierci [* Jan Strożecki: „Moje spotkanie z Ludwikiem Janowiczem” („Kuźnia” 1914. str. 496).].

    Poza studiowaniem ściśle fachowym, Janowicz uczył się jeszcze języka francuskiego i niemieckiego, ale systematycznie pracować w tym kierunku nie mógł. Szukanie w słowniku poszczególnych wyrazów i zapisywanie ich w zeszycie, męczyło jego nerwy i w krótkim stosunkowo czasie czyniło go niezdolnym do jakiejkolwiek pracy w ogóle. Postanowił więc czytać tylko wtedy, kiedy nie czuł się zmęczonym.

    Warunki w jakich się znalazł wydawały mu się zupełnie znośnymi. Zdawał sobie doskonale sprawę z tego, że odsiaduje karę więzienną i dlatego cały swój wysiłek wytężył w kierunku zabicia nudów, przełamania trawiącej go tęsknoty do ludzi, która z początku była bardzo silna, potem zjawiała się tylko okresowo, a w końcu znikła zupełnie. Opanował nerwy swoje do tego stopnia, że stał się nieczułym na prowokacje ze strony nadzoru więziennego, co pozwoliło mu szczęśliwie uniknąć niebezpiecznych w skutkach starć z naczelnikiem więzienia Sokołowem.

    Szara, jednostajna wegetacja w więzieniu szlüsselburskim nie zaznaczyła się niczym szczególnym w życiu Janowicza. Jeden dzień podobny był do drugiego jak dwie krople wody. Zaczynał się o godzinie 6 rano. Kiedy żandarmi zbliżali się do celi Janowicza, mieszczącej się na I piętrze, wyskakiwał z łóżka, ubierał się, po czym mył się samą wodą bez mydła. Z Sokołowem z reguły nie rozmawiał. Żandarmi zamykali łóżko do ściany, nalewali gorącej wody do miski, stawiali dwa kubki herbaty i kawałek cukru. Po odejściu żandarmów i wypiciu herbaty zabierał się Janowicz do czytania książek, które trwało aż do przechadzki. Przechadzka zaczynała się latem o 8-mej, w zimie o 9-ej. Początkowo spacer trwał pół godziny, potem godzinę, a wreszcie przedłużono czas jego trwania do dwóch godzin. O godz. 12-ej rozpoczynał się obiad podawany więźniom przez okienko w drzwiach. Obiad składał się zwykle z dwóch dań; zupy i kaszy. W niedzielę zamiast kaszy dawano sztukę mięsa z ziemniakami. W środy i piątki, jako w dni postne dawano zupę grzybową lub grochową oraz kaszę bez odrobiny tłuszczu. Prócz tego dawano więźniom na czas po obiedni kwas chlebowy do picia. Po kilku jednak miesiącach co drugi czwartek zamiast kaszy zaczęto dawać trochę makaronu na maśle. Na kolację podawano zupę, rozcieńczoną wodą, pozostałą z obiadu. Jeżeli który z więźniów zachorował, wówczas dawano mu przez ściśle określony czas lepszy pokarm. Punktualnie o godzinie 9-ej wieczorem każdy więzień obowiązany był już leżeć w łóżku. W każdą sobotę dawano czystą bieliznę a dwa razy w miesiącu zmieniano pościel. Raz w miesiącu odbywała się kąpiel [* „Ze wspomnień szlüsselburczyka” („Przedświt” 1901 str. 41-43).].

    W takich warunkach twardego życia więziennego, upływał Janowiczowi dzień po dniu, tydzień po tygodniu, miesiąc po miesiącu i wreszcie rok po roku. Cisza obowiązująca w więzieniu doprowadziła do tego, że odzwyczaił się prawie od mówienia - zdarzało się, że całymi tygodniami z nikim słowa nie zamienił. Halucynacji, których tak panicznie obawiał się, nie miał w ogóle, ale obawiając się ciągłej samotności, która bardzo źle na niego wpływała, poprosił komendanta o towarzysza na czas przechadzki. I rzeczywiście po upływie kilku miesięcy w listopadzie 1886 roku dodano mu do towarzystwa Ludwika Waryńskiego. Spotkanie z dawnym przyjacielem podniosło Janowicza bardzo na duchu i wzmocniło jego samopoczucie, do tego stopnia, że samotność przestała mu ciężyć. Od tej bowiem chwili mógł swobodnie podzielić się z towarzyszem swoimi myślami, smutkami, radością. Kiedy wszakże Waryński poważnie zachorował i przestał wychodzić na spacery, Janowicz poprosił komendanta Dobrodiejewa o pozwolenie na odwiedzanie w porze spacerów, Waryńskiego w celi. Prośba jego nie została tym razem wysłuchana, uzyskał jedynie pozwolenie na przeniesienie się do celi sąsiadującej z celą Waryńskiego, przez co uzyskał możność porozumiewania się z nim zapomocą pukania [* L. Janowicz: „L. Kobylański i L. Waryński” („Przedświt” 1898, nr. 12).]. Po śmierci Waryńskiego jedynym Palakiem, z którym mógł zamienić parę zdań był przywieziony w roku 1887 Józef Łukaszewicz. W rezultacie rozmawiając wyłącznie po rosyjsku, zapomniał wielu wyrażeń polskich, które w rozmowych prowadzonych po wyjściu ze Szlüsselburga zastępował gęsto rusycyzmami [* Jan Strożecki: „Moje spotkanie z Ludwikiem Janowiczem” („Kuźnia”, 1911, str. 495).].

    Obawy Janowicza, że nie przeżyje nawet roku w ciężkich warunkach szlüsselburskiego więzienia, okazały się płonne. Czytanie książek i praca naukowa dały mu siłę konieczną do przetrwania ciężkich dni i uchroniły od strasznego losu, który dotknął wielu więźniów od obłąkania. Przeżył pełnych lat dziesięć i jako jeden z nielicznych wyszedł cało z twierdzy, z której według słów jednego z komendantów Szlüsselburga - Orżewskiego „nie wychodzi się a wynoszą” [* Prawdziwość tych słów potwierdzają fakty; oto w ciągu zaledwie trzech lat na 56 więźniów Szlüsselburga zginęły gwałtowną śmiercią 22 osoby, czyli ponad 40%.]. Gdy szło o innych, gdy trapiły Janowicza obawy, że ktoś przez niego może dostać się w ręce oprawców carskich - nerwy jego nie wytrzymywały. Ale gdy on i tylko on stał się ofiarą carskiej inkwizycji, wówczas dobywał ze siebie wszystkich sił pozwalających mu na opanowanie starganych nerwów.

    W ten sposób i w takich warunkach przeżył Janowicz do roku 1896, a więc prawie 11 lat. W listopadzie tego roku komendant twierdzy wywołał wszystkich więźniów na podwórze, po czym przeczytał im tekst manifestu koronacyjnego cara Mikołaja II. W myśl tego manifestu otrzymywali więźniowie polityczni złagodzenie kary lub całkowite darowanie części pozostającej jeszcze do odbycia [* M. Aszenbrenner: „Wojennaja organizacija Narodnej Woli i drugija wospominanja” str. 146.]. Na podstawie tego manifestu Janowicz otrzymał skreślenie pozostałych mu do odsiedzenia 10 lat, z tym jednak, że został przeniesiony na dożywotnie zesłanie do najodleglejszych okolic Syberii wschodniej. W dwa tygodnie później władze administracyjne przeznaczyły mu na miejsce pobytu miasto Kołymsk w kraju Jakutów, leżące po za kołem podbiegunowym.

                                                                             IV.

                                                                   NA ZESŁANIU

    Do Kołymska, a raczej do Srednie Kołymska przyjechał Janowicz po bardzo uciążliwej podróży w pierwszym tygodniu kwietnia 1897 r. Miasto to a raczej osiedle położone na lewym brzegu dużej rzeki Kołymy zamieszkiwało zaledwie 500 osób, kupców, kozaków, zesłańców. Większość stanowili Jakuci niezbyt życzliwie ustosunkowani do przybyszów z zachodu. Dzięki temu nie przychylnemu stanowisku tubylców, osiedleńcy odseparowali się od reszty, tworząc zupełnie odrębną komórkę.

    Miejscowość ta, jako odległa od cywilizowanego świata od dawna była miejscem zsyłki. Pierwszym zesłańcem w Srednie Kołymsku był rosyjski vice-kanclerz hr. Michał Gołowkin w 1747 r. Później zdarzały się pojedyncze wypadki zsyłania (mieli być tam zesłani niektórzy z polskich powstańców 1863 r., nie ma jednak szczegółowych o ich pobycie wzmianek), ale jako system, zsyłanie do Kołymska wprowadził rząd dopiero w okresie białego teroru. W roku 1890 było w Kołymsku 50 zesłańców, przeważnie żydów.

    Jeśli idzie o charakterystykę warunków w samym Kołymsku to zaznaczyć należy, że urągały one prymitywnym potrzebom ludzkim. Życie zesłańców było bardzo ciężkie i pozostawiało wiele do życzenia zarówno pod względem materialnym jak i moralnym. Pozbawieni jakichkolwiek zasobów zesłańcy z trudem mogli wyżyć z zapomogi rządowej, wynoszącej 18 rubli dla kawalerów a 19 dla żonatych. Nic więc dziwnego, iż nędza wśród zesłańców kołymskich była daleko większa niż w innych ośrodkach jakuckiego okręgu. Pieniędzy nie wolno było zesłańcom otrzymywać od rodzin w Europie - w razie ich nadejścia bywały konfiskowane na rzecz skarbu państwa. Pogarszał sytuację zesłańców brak najbardziej nawet prymitywnych połączeń komunikacyjnych, skutkiem czego kontakt ze światem cywilizowanym był bardzo luźny. Dość powiedzieć, że poczta przychodziła do Kołymska zaledwie trzy razy w roku: dwa razy w zimie i tylko raz w lecie.

    Wyjątkowo tylko zdarzało się, że kurier wysłany z Jakucka przywoził zesłańcom pocztę. Gdy zbliżał się czas, w którym zwykle przychodziła poczta, światek zesłańczy ożywiał się. Poczta interesowała w dużej mierze i miejscowych obywateli, którzy z upragnieniem oczekiwali dnia, kiedy będą mogli pójść do policji, pogapić się i dowiedzieć się czegoś nowego. Kiedy mowa o poczcie trudno nie wspomnieć o bezprawiu policyjnym i metodach stosowanych w stosunku do zesłańców. Mianowicie wszelka korespondencja kierowana pod ich adresem, była bardzo skrupulatnie przeglądana przez policję, co z punktu widzenia ustawy o zesłańcach było pogwałceniem prawa, przewidującego takie ograniczenie, ale tylko wyjątkowo i w każdym poszczególnym wypadku wymagało specjalnego zarządzenia z Petersburga. Zarządzenie to musiało być, wedle ustawy, komunikowane każdorazowo osobie zainteresowanej. Omijanie tej ustawy przez władze policyjne, stwarzało atmosferę ciężką do zniesienia i stawało się przyczyną szeregu nieporozumień. Daleko więcej zadrażnienia wnosiło do życia zesłańców inne zarządzenie władz miejscowych, dotyczące obowiązku codziennego meldowania w urzędzie policyjnym.

    Jaśniejszym promieniem, rozświetlającym szarzyznę dnia zesłańców kołymskich był przyjazd nowego zesłańca. Przyjazd każdego nowego „polityka” do Kołymska wprowadzał do monotonnej wegetacji zesłańców, rzuconych na dalekie śniegi północy, nadzwyczajne ożywienie. Zwykle zajeżdżał do któregokolwiek z zesłańców, i nim zdążył rozebrać się z kostiumu podróżnego musiał opowiadać o wszystkim, co tylko wiedział. Zaczynały się dyskusje - słowem nawiązywała się, zerwana przemocą ze światem odległym o tysiące kilometrów, nić.

    Tak mniej więcej wyglądały warunki życiowe zesłańców w Kołymsku w momencie, kiedy Janowicz przyjechał ze Szlüsselburga. Przyjechał razem ze swoim towarzyszem niedoli szlüsselburskiej Surowcowym i od razu znalazł się w środowisku czysto rosyjskim, ponieważ z Polaków nie było tam jeszcze nikogo [* Dopiero w kilka lat później przyjechali dwaj Polacy: Strożecki i Paliński.]. Mimo to rad był, że znalazł nowych towarzyszy i nowych przyjaciół.

    Moment przyjazdu Janowicza opisał jeden z zesłańców niejaki Stołbow, który z Janowiczem przeżył w Kołymsku lat 5. „Pamiętam - pisze Stołbow - gdy Janowicz i Surowcew przyjechali do nas do Kołymska, zmęczeni ciężką drogą, był cudny dzień kwietniowy. Janowicz, wzrostu więcej niż średniego, chudy, ze zmęczoną twarzą i piersią zapadłą, sprawiał wrażenie człowieka, który tylko co przebył ciężką chorobę. Był blady bardzo jak się zdawało zmęczony; oczy jego patrzały z za okularów z jakimś smutkiem i znużeniem. Janowicz przekąsił coś naprędce i zaraz przysiadł się do mego stolika gdzie leżały książki i zeszyty.

    - Pracujecie - powiedział przeglądając, moje notatki - to dobrze. Ja też mam zamiar popracować tu poważnie.

    - Ot popatrzcie - mówił dalej, wyciągając z kuferka całą kupę zeszytów z szarego, lichego papieru, - przygotowałem to sobie do zapisywania cyfr i faktów. Bez tego dosłownie obejść się niepodobna. A oto moje notatki szlüsselburskie.

    Zacząłem przerzucać grube zeszyty, zapisane od początku do końca drobnym pismem i przekonałem się, że mam do czynienia z człowiekiem, traktującym naukę poważnie, a przy tym wszechstronnie wykształconym. Były tam nieskończone kolumny cyfr, obszerne notatki z wszelkiego rodzaju książek i podręczników, z dziedziny chemii, fizyki, mineralogii, historii, sprawy robotniczej i t. p.

    Rozgadaliśmy się. Głosem słabym, nie zawsze znajdującym od razu właściwe wyrażenie, i z lekka zająkując się, Janowicz opowiedział mi, jak jeszcze w dzieciństwie pociągała go geografia i historia, jak lubił te nauki i jakie przypisuje im znaczenie. Najulubieńszą jednak gałęzią wiedzy była dla niego statystyka. Mówił o niej z jakąś miłością w głosie i poświęcał jej przeważną część swych studiów. Sądzę też, że Janowicz miał w sobie rzetelne dane na statystyka-publicystę, umiejącego przyoblekać suchy szkielet danych statystycznych w żywe ciało i w nerwy życia” [* A. Stołbow: „Ludwik Janowicz na zesłaniu” („Wiedza” 1906 - 7, str. 479-80).].

    Z momentem przyjazdu do Kołymska rozpoczął Janowicz ostatni okres swego żywota. Zaznajomiwszy się z warunkami lokalnymi, całą swoją energię wytężył w kierunku uporządkowania niewielkiej biblioteki, składającej się z książek, pozostałych w spuściźnie po zesłańcach z roku 1880 i późniejszych lat. Wspólnie z kilku innymi zesłańcami doprowadził ją do porządku, skupił w jednym miejscu książki, porozrzucane po wszystkich domach, podzielił według działów, pooprawiał niektóre bardziej zniszczone egzemplarze, wreszcie sporządził przejrzysty katalog. Praca ta miała bardzo doniosłe znaczenie w całokształcie życia zesłańców kołymskich. Gdy wszystko było już z grubsza zrobione, kupił za własne 50 rubli chałupę i podarował ją kolonii zesłańczej, z przeznaczeniem na pomieszczenie biblioteki i bibliotekarza. Ten ostatni wybierany był, w myśl specjalnego regulaminu, corocznie z pośród grona zesłańców. W niedługim czasie książnica ta stała się centralnym punktem zainteresowań kulturalnych kolonii. W niej zbierali się wszyscy, gdy przychodziła poczta, w niej urządzano zebrania towarzyskie, wieczory dyskusyjne i t. p. Na pierwszego bibliotekarza wybrany został jednogłośnie Janowicz, który spełniał obowiązki opiekuna biblioteki jedynie na marginesie swoich prac naukowych [* L. Jergina: „Wospominanja o L. Janowiczu”.]. Jednakowoż na samym niemal wstępie przekonał się, że Kołymsk podobnie zresztą jak i Szlüsselburg nie nadaje się do prowadzenia studiów naukowych, a to z powodu dotkliwego braku zarówno źródeł jak i literatury, dotyczącej zagadnień, szczególniej go interesujących. Można je było co prawda sprowadzić, ale wymagało to dużych wydatków pieniężnych, a co ważniejsze bardzo długiego czasu, potrzebnego na transport. Mimo to potrafił z biegiem czasu skompletować duży zbiór materiałów niezbędnych do umiłowanej pracy. W pokoju, który zajmował, rzucał się w oczy stół, zawalony mnóstwem książek i jeszcze większą ilością zapisanych zeszytów. Na stole jak się zdawało panował zupełny chaos - w rzeczywistości jednak nieład ten był pozorny; krył się w nim swego rodzaju system. Zeszyty zapisane drobniutkim pismem, zawierały mnóstwo wyciągów z książek i artykułów ekonomicznych, historycznych, prawnych i przyrodniczych. Drobne cyferki zalegały całe stronnice. Były to dane dotyczące rozwoju przemysłu, rolnictwa, handlu, szkolnictwa powszechnego, dalej dane o przyroście ludności wreszcie dane dotyczące rozwoju partyj politycznych w Europie. Materiał ten na oko suchy, dla niego posiadał specjalnie żywą wymowę. Dane powyższe rysowały mu sytuację w każdym poszczególnym kraju w chwili bieżącej i otwierały przed nim perspektywy jego historycznego rozwoju w przyszłości. Głęboko oddany sprawie socjalizmu, gromadził skrzętnie materiały dotyczące ruchu socjalistycznego wszystkich państw europejskich. Trzymając stale rękę na pulsie wydarzeń, mógł w każdej chwil przedłożyć najbardziej szczegółowe i najbardziej ścisłe dane o wzroście i rozwoju ruchu socjalistycznego. Mimo trudności, jakie nastręczał mu brak materiałów niezbędnych do pracy naukowej, praca ta zapełniała mu cały czas i stanowiła dla niego cel życia na wygnaniu. Większość zesłańców czytała i pracowała umysłowo jedynie podczas pierwszych lat zesłania; potem pociąg i zamiłowanie do książek zanikały niepostrzeżenie, grube podręczniki pozostawały zwykle nierozcięte. Ograniczano się do czytania gazet i czasopism. Naturalnym wynikiem tego stanu był fakt, że podejmowane od czasu do czasu dyskusje obracały się dokoła niepoważnych zagadnień i przedzierzgały się z reguły w przeciwstawianie starych ulubionych punktów widzenia.

    Janowicza nie dotknął ten zarazek powodujący zamieranie myśli. Kochając bez zastrzeżeń naukę, cenił ją jako jedną z najbardziej dodatnich stron życia. Kochał ją jako zawierającą cel sam w sobie - widział w niej środek do poznania prawdy-rzeczywistości i prawdy-sprawiedliwości, do których przez całe jego życie rwała się jego namiętna, pragnąca walki, czynu i ofiarności dusza. Niestety jego ogromna pracowitość, jego rozległa wiedza w zakresie ekonomii, historii politycznej ginęły powoli w tym zapomnianym zakątku świata. Ale nawet i tam w odległości tysięcy kilometrów od ośrodków kulturalnych, w dalekim Kołymsku, stanowiącym granicę ostateczną ludzkiej nędzy, potrafił opracować poważne studium z historii rozwoju przemysłu polskiego w Królestwie Polskim, studium wydrukowane pod pseudonimem Illinicza w „Naucznym Obozrienju” p. t.: „Zarys rozwoju przemysłowego Polski” [* Praca ta wyszła w języku polskim jako osobna książka p. t.: „Zarys rozwoju przemysłu w Królestwie Polskim” (Wyd. „Życie” t. X str. 74).]. Ta niewielkich rozmiarów praca została napisana w odpowiedzi na książkę znanej polskiej socjaldemokratki Róży Luksemburg p. t.: „Die industrielle Entwicklung Polens”. W pracy swojej R. Luksemburg przeprowadziła tezę, że rozwój i rozkwit przemysłu w Królestwie Polskim w okresie porozbiorowym zawdzięczało to ostatnie nie tylko rosyjskim rynkom zbytu, ale przede wszystkim silnie jakoby rozwiniętemu systemowi protekcyjnemu rządu rosyjskiego. Nie był to pogląd nowy - wygłaszał podobny rosyjski profesor Janżuł w pracy swojej o „Przemyśle fabrycznym w Królestwie Polskim”. Przeciw obydwu autorom wystąpił energicznie Janowicz i w swej pracy rozprawił się z błędnymi poglądami przeciwników, dochodząc na podstawie danych statystycznych, zaczerpniętych z urzędowych zestawień rosyjskich do wprost przeciwnych konkluzyj. Szczególnie silnie podkreślił, że przypisywana przez Janżuła i Luksemburg teoria protekcjonizmu i teoria ceł ochronnych jest zwyczajną fikcją, zaprzeczającą istniejącemu faktycznemu stanowi rzeczy w przemyśle i handlu.

    W wymienionej pracy autor, na tle wygłaszanych przez siebie poglądów przedstawia się jako zdecydowany liberalista ekonomiczny, uniezależniony całkowicie od jakiegokolwiek doktrynerstwa. Nie zawsze pisał i wygłaszał poglądy pokrywające się z jego przekonaniami politycznymi, i takimiż przekonaniami obozu politycznego, do którego się zaliczał. Dzięki temu właśnie podporządkowaniu się autora wymogom wyłącznie naukowym, praca jego stała się obiektywną. Nie jest to praca gruntowna i nie mogła nią być w samym założeniu, choćby ze względu na niedostateczny zasób materiałów, którymi mógł autor dysponować. Tym nie mniej stanowi ona pozycję bibliograficzną niezwykle ciekawą. Jest bezsprzecznie doskonałym przyczynkiem do krytyki tendencyjnych poglądów na historię rozwoju przemysłu polskiego w b. zaborze rosyjskim i wynikiem sumiennego przygotowania się autora, oraz niewątpliwych jego w tym kierunku zdolności.

    Artykuł Janowicza został od razu należycie oceniony w literaturze naukowej jako praca stojąca na odpowiednim poziomie. Redakcja „Naucznego Obzorjenja” zaproponowała Janowiczowi stałe współpracownictwo, ale propozycja ta nadeszła dopiero po jego śmierci [* L. Jergina: Wospominanja o L. Janowiczu („Byłoje” 1907. VI).].

    Oprócz wspomnianej obszernej pracy napisał cały szereg wspomnień i szkiców, przeważnie o charakterze autobiograficznym, a wydrukowanych w londyńskim „Przedświcie”. Kontakt z redakcją „Przedświtu” nawiązał za pośrednictwem przebywającego podówczas na zesłaniu w Kołymsku Jana Strożeckiego. Już w grudniu 1898 roku opublikował artykuł p. t. „L. Kobylański i L. Waryński”, w którym odmalował ich pełne tragizmu ostatnie chwile w murach Szlüsselburga. W styczniowym numerze „Przedświtu” z roku 1899 nadzwyczaj żywo a zarazem z dużą dozą uczucia opisał chwile, spędzone wespół z towarzyszami skazanymi na śmierć w roku 1885, na kilka godzin przed wykonaniem egzekucji. Kolejny lutowy zeszyt z tego samego roku przyniósł suchy opis Szlüsselburga z wyłączeniem momentów osobistych. Natomiast przebieg samego życia w twierdzy szlüsselburskiej odtworzył w dwóch kolejno po sobie następujących artykułach zatytułowanych „Ze wspomnień Szlisselburczyka”, a wydrukowanych w numerach styczniowym i lutowym z roku 1901. Ostatnim wreszcie artykułem a charakterze ściśle autobiograficznym, był fragment wspomnień odnoszących się do pierwszego okresu jego życia, wspomnień wydrukowanych już po jego śmierci w zeszycie grudniowym „Przedświtu” 1902 r. Poza tym nadsyłał w miarę możności korespondencje z Kołymska, w których z wrodzoną sobie prawdomównością opisywał wydarzenia zaszłe na terenie kolonii zesłańców kołymskich. W pierwszej z nich wydrukowanej w styczniu 1901 r. opisał przebieg tragicznej śmierci jednego. z zesłańców, Kałasznikowa, w drugiej z maja 1902 r. dał ogólny obraz życia wygnańców w Kołymsku

    Wszystkie te artykuły, z wyjątkiem wydrukowanego po śmierci, były ze zrozumiałych względów niepodpisane. Wszystkie pisane sine ira et studia przynosiły mnóstwo nieznanych szczegółów, niezbędnych da poznania nie tylko jego osobistego życia, ale również i jego. otoczenia. Szczególnie cenne są opisy Szlüsselburga, które ze względu na obiektywny sposób przedstawienia, pozwoliły ogółowi zajrzeć poza mury więzienia-twierdzy, o której krążyły mniej lub więcej prawdziwe szczegóły.

    Wybór czasopisma, w którym zamieszczał swoje wspomnienia nie był jakby to się mogła zdawać przypadkowym. Janowicz, podobnie jak i wielu innych działaczy socjalistycznych okresu najwcześniejszego, doszedł do przekonania, że sprawa socjalizmu polskiego może być połączona tylko z postulatem niepodległości [* Takim samym ewolucjom ulegli wszyscy bez wyjątku członkowie „Proletariatu” oskarżeni w słynnym procesie 1885 r., jak Mańkowski, Rechniewski, Kon, i inni, którzy powrócili do kraju.]. Odcięty przez długie lata ad ogniska ruchu socjalistycznego, doszedł już w Szlüsselburgu do tych samych zapatrywań na sprawę odzyskania niezależnego państwa polskiego, co jego towarzysze przebywający na wolności. W więzieniu przeszedł znamienną ewolucję swoich przekonań politycznych. Jako młody chłopiec, wychowany w atmosferze ucisku carskiego, był patriotą, marzącym o wzięciu odwetu za wszystkie krzywdy, jakich doznawało jego otoczenie. Nienawiść da caratu i żarliwość patriotyczna wrosła niewspółmiernie w murach szkolnych, gdzie naocznie przekonał się o represjach stosowanych przez rząd rosyjski do wszystkich Polaków. Patem na ławie uniwersyteckiej dał się porwać fali rewolucyjnej socjalizmu międzynarodowego i przestał być patriotą. Nie pozbył się go jednak całkowicie - przykrył go cienką zresztą warstwą socjalizmu międzynarodowego a ściślej mówiąc rosyjskiego. Dłuższy pobyt w więzieniu pozwolił mu na gruntowne przeanalizowanie własnego postępowania. Wynikiem tych przemyślań było utrwalenie przekonań opartych na płaszczyźnie wyłącznie polskiego socjalizmu. To też niezmiernie ucieszył się, dowiedziawszy się na Syberii o istnieniu P.P.S., wysuwającej na czoło swojego minimalnego programu postulat niepodległości. Zerwał więc wszystkie węzły, łączące go kiedykolwiek z ruchem rosyjskim, zachowując przy tym cechujący go zawsze umiar. Uważał, że proletariat polski powinien iść ręka w rękę z proletariatem rosyjskim w walce z kapitalizmem, jednakże w walce o wolność państwową musi iść samodzielnie. Nie liczył się z czynną pomocą żywiołu rosyjskiego w walkach niepodległościowych, a powodem tego był obojętny stosunek społeczeństwa rosyjskiego do Polaków, zaobserwowany w całym szeregu przypadków.

    Głównym rysem charakteru Janowicza jako człowieka nauki, była nadzwyczajna sumienność; z natury głęboka prawdomówny i szczery nie mógł się w żaden sposób pogodzić z opuszczeniami czy lukami w opracowaniach innych autorów. Ponadto nie znosił najmniejszego. chociażby naciągania faktów. Przeglądając pewnego razu artykuł Dioncon'a, zamieszczony w „Russkim Bogatstwie”, znalazł poważne błędy w cyfrach dotyczących wwozu i wywozu towarów z Kanady. Od tej chwili wyrzekł się cytowania tego autora [* Stołbow: „L. Janowicz na zesłaniu” („Wiedza” 1907 str. 509).]. Taki stosunek da pracy uważał jako brak szacunku, należnego czytelnikowi. Sam w swych artykułach i podczas dyskusyj występował zawsze uzbrojony w kolosalny zasób wiedzy. Nigdy nie prowadził dyskusji w tym celu, aby odnieść zwycięstwo, ale jedynie, by przez szermierkę słowną udowodnić prawdę. Zająwszy określone stanowisko, cofał się po długiej, uporczywej walce. Zdarzała się niekiedy, że przeciwnik jego w dyskusji występował śmiało ale bez dostatecznych przygotowań. W takich razach Janowicz poddawał druzgocącej krytyce jego twierdzenie, lecz i podczas tego nie okazywał mu swej wyższości intelektualnej. W dyskusjach przyjmował chętnie udział, ale zachowywał się podczas nich poważnie, zresztą jak w każdej sprawie, w której brał udział.

    Niewątpliwie, gdyby żył w normalnych warunkach Europy zachodniej, zająłby wybitne miejsce jako leader jednej z partii socjalistycznych, ale życie w imperium rosyjskim nie mogło mu dać niczego, prócz długich lat więzienia, prócz przedwczesnej śmierci w dalekiej krainie. Marzenie jego, aby wydostać się za granicę i urządzić w Londynie coś w rodzaju centralnego biura statystycznego rewolucyjnego, w którym zbiegałyby się wszystkie dane o ruchu robotniczym na całym świecie, nie spełniło się.

    O ile kochał pracę umysłową, o tyle był zdecydowanie obojętnym w stosunku do pracy fizycznej. Był wprawdzie gotów bez słowa skargi zabrać się do pracy, wymagającej wysiłku fizycznego, skoro ta służyć miała dla wspólnego dobra, niemniej jednak przystosować się do niej przychodziło mu bardzo trudno. Ciężka praca przechodziła możliwości jego sił. A jednak w lecie 1901 roku musiał doświadczyć na sobie ciężaru pracy fizycznej. Stan finansowy kolonii kołymskiej był w owym czasie nad wyraz opłakany i aby poprawić go zesłańcy podjęli się przewozu soli i mąki skarbowej do Niżnego Kołymska. Praca przy transporcie bardzo wyczerpująca młodych i zdrowych, Janowicza zwaliła dosłownie z nóg. Wrócił więc zaraz po pierwszym spławie w stanie zupełnego wyczerpania, a ponadto mocno przeziębiony.

    Warunki materialne pozwalały Janowiczowi na prowadzenie zupełnie znośnego życia; krewni a zwłaszcza jedna z sióstr jego zaopatrywała go w pieniądze i najniezbędniejsze przedmioty, a także przysyłała mu trochę książek. Mimo wszystko żył on bardzo skromnie, bodajże najskromniej w całej kolonii zesłańczej. O tym gdzie podziewały się jego pieniądze dowiadywano się zupełnie przypadkowo od ludzi, którym pomagał. Z pieniędzy otrzymywanych od rządu rosyjskiego na utrzymanie nie zostawiał sobie ani jednej kopiejki - wszystkie przeznaczał na cele rewolucyjne w kraju. Przebijała w nim aż do ostateczności pogarda dla materialnej strony życia. Odmawiając sobie nawet wyżywienia odpowiedniego, rujnował powoli ale konsekwentnie swoje, już i tak mocno nadwerężone, zdrowie.

    Wśród kolonistów-zesłańców kołymskich cieszył się Janowic z wielkim szacunkiem i sympatią. Według ogólnego zdania zesłańców kołymskich podniosły ton życia kolonii kołymskiej, wyróżniający ją spośród innych kolonii wygnańczych w znacznym stopniu wytworzył się pod wpływem osobistego uroku Janowicza. Wiele czynników charakteru jego składała się na to, że zajmował pierwsze miejsce w kolonii.

    Cechował go przede wszystkim bardzo silnie rozwinięty instynkt koleżeństwa. W chwilach ciężkich zawsze zdradzał gotowość niesienia pomocy. Zawsze występował w obronie towarzyszów, których napadano za ten czy inny postępek. I jeśli był jakikolwiek pozór do usprawiedliwienia obwinianego lub też da złagodzenia jego winy, wówczas Janowicz przeciwstawiał się energicznie potępieniu. Ogromnie dobry i wyrozumiały dla postępowania otoczenia, zawsze umiał przebaczyć drobne przewinienia. Dwu tylko rzeczy nikomu nie darował: braku honoru i upodlenia się. W nim, jak w nikim innym odzwierciedlały się honor i sumienie kolonii - był ich uosobieniem. Poczucie godności i honoru była w nim w wysokim stopniu rozwinięte i najmniejsze obrażenie tych świętych dla niego uczuć, wywoływała stanowczy odpór z jego. strony. Zawsze delikatny, w takich wypadkach stawał się nieugięty i wówczas żadne prośby ani błagania towarzyszów nie mogły go skłonić do zmiany postanowienia. Obcy wszelkiego rodzaju intrygom, zawsze osobiście w przykrych zajściach interweniował. Dzięki temu, drobne, nieuniknione przy ciągłym obcowaniu ludzi starcia, przechodziły bez śladu i nigdy nie wydostawały się na powierzchnię życia kolonii kołymskiej.

    A przecież życie w Kołymsku należało, jak już powiedziano, da specjalnie ciężkich. Dość przypomnieć, że w okólnikach rządowych takie miejsca jak Wierchojańsk i Kołymsk nazywane bywały „miejscami niedogodnymi da zamieszkania”, i w których nawet obsada urzędników administracyjnych zmieniała się co trzy lata. Nic też dziwnego, że w takich warunkach życiowych, wiele natur nie dość silnych i odpornych uległa spaczeniu i wykolejeniu.

    Janowicz zahartowany długoletnim pobytem w Szlüsselburgu nie poddał się na zesłaniu. Zawdzięczał to w dużej mierze zadziwiającej zdolności do pracy, która pomagała mu do pokonania dławiącej go tęsknoty za swoimi najbliższymi, i da zwalczenia poczucia własnej bezużyteczności, która tylko udręczenie sprawiała znacznej części zesłanych.

    W ciągu pięciu lat przeżytych w Kołymsku spadła na niego wiele ciosów. W przeciągu pięciu lat przeżył samobójczą śmierć Gukowskiego, swego przyjaciela, który zastrzelił się, otrzymawszy 5 lat ponad termin, za odmowę złożenia przysięgi na wierność Mikołajowi II. Mocno również odczuł tragiczną śmierć Kałasznikowa, który pozbawił się życia, skatowany przez urzędnika policyjnego Iwanowa. Mimo wszystko nie czynił żadnych starań w celu polepszenia swojej doli, w celu wyrwania się ze środowiska kołymskiego i przeniesienia chociażby do Jakucka, ośrodka bardziej kulturalnego i bardziej odpowiadającego jego subtelnej naturze. Znalazł się w Jakucku zupełnie przypadkowo dopiero w połowie kwietnia 1902 roku. Przyjechał mianowicie do Jakucka wezwany przez władze sądowe w charakterze świadka w sprawie Aleksandra Jergina, którego sądzić miano za zabójstwo wspomnianego wyżej Iwanowa, pośredniego sprawcy śmierci Kałasznikowa.

    W podróż do Jakucka wyruszył Janowicz w lutym w towarzystwie Stanisława Palińskiego. Droga wypadła im przez Wierchojańsk, w którym zatrzymali się przez kilka dni u Abramowiczów, po czym wyjechali do Jakucka, razem z żoną Abramowicza. W Jakucku zamieszkał razem z Palińskim, częściej jednak przebywał u Mancewicza, u którego również stołował się [* List Janowicza do Strożeckiego z dnia 20. IV. (s. st.) 1902 r. w Archiwum P.P.S.].

    Wreszcie w dniu 3 maja rozpoczął się proces Jergina. Sąd nad przyjacielem był nowym z kolei ciosem, który ugodził już w tak bardzo znękaną duszę Janowicza. Nerwy jego napięte do ostatecznych granic, odmówiły posłuszeństwa w chwili, kiedy przyszło mu odtworzyć szczegóły dramatu kołymskiego. W toku składania zeznań nie wytrzymał - dostał silnego ataku histerii i wybuchł płaczem. święte te łzy wywarły na obecnych wstrząsające wrażenie i wzruszyły nawet twardych sędziów. Po zakończeniu procesu Janowicz usprawiedliwiał napad histerii tym, że widok sądu przypomniał mu dawną rozprawę członków „Proletariatu”. Również w rozmowie z obrońcą Jergina Pieriewierziewem skarżył się na swój opłakany stan nerwowy mówiąc: „Do niczego już jestem, niby jakiś łachman” [* M. Olmiński: „Śmierć L. Janowicza” („Naprzód” 1907 nr. 61).].

    Życie więc nie uśmiechnęło się do niego po wyjściu z twierdzy szlüsselburskiej. Nie poprawił jego samopoczucia krótki pobyt w Jakucku. Nadzieja zamieszkania w miejscowościach leżących bliżej Europy nie spełniła się. Władze uporczywie odmawiały mu zapisania się do ksiąg ludności miejscowej, pomimo że upłynęły już dwa lata od czasu jak nabył to prawo na mocy ustawy. Uzyskawszy prawo obywatelstwa, nie mógłby co prawda wyjechać z Syberii, ale mógłby zamieszkać w Irkucku lub nawet w Syberii zachodniej. Tymczasem miał on po ustaniu wiosennej słoty powrócić do Kołymska pod dalszy dozór policyjny. Jednak i temu można było przeciwdziałać; Janowicz miał prawo prosić o pozostawienie go w Jakucku z powodu zaawansowanej choroby płuc i nerwów, wymagającej stałej i bacznej opieki lekarskiej, której nie mógł mieć w Kołymsku. Jednakże natura jego nie uznająca kompromisów z wrogiem, nie mogła pogodzić się z faktem zwracania się z prośbą o cokolwiek do swego prześladowcy. Nie pomogły prośby przyjaciół, którzy widząc jego upór, zaproponowali mu ucieczkę z Syberii. Ludwik początkowo zgodził się na nią, później jednak nie czując się na siłach, zrezygnował z niej [* Olmiński („Śmierć L. Janowicza”, „Naprzód” nr. 61 z 1907 r.) podaje szczegóły planu ucieczki Janowicza. W tym czasie do Jakucka przyjechał z Irkucka niejaki Kudrin, aby przygotować ucieczkę Jergina. Ponieważ ten odmówił, postanowiono, że miejsce Jergina zajmie Janowicz. Kudrin, który miał urziędowe pozwolenie na poszukiwanie złota w okręgu jakuckim, uplanował, że Janowicz uda się z nim jako robotnik poszukiwacz.].

    Od czasu do czasu w umęczonej jego duszy wybuchała jasnym płomieniem chęć walki i zapał do czynu. Zaburzenia chłopskie w guberniach charkowskiej i połtawskiej, zabójstwo Sipiagina w kwietniu 1902 r., ożywiły jego energię, lecz nie na długo wystarczało mu tej podniety - niebawem zjawiał się znowu stan apatii i przygnębienia. Dręczyła go wizja przyszłości - widział szarą mgłę codziennego życia, rozpościerającą się nad kołymskim zesłaniem. W takiej egzystencji nie widział niczego, coby mu mogło dać najmniejsze chociażby zadowolenie wewnętrzne. Wszystkie rzeczy małostkowe, które przywiązują do życia innych, dla niego nie istniały. Postanowił więc zakończyć swoją mękę, przez pozbawienie się życia. Przyśpieszyły tą decyzję niesnaski, jakie miały miejsce w kolonii jakuckiej, a które Janowicza bardzo bolały. Z zamiarów swoich nie zdradził się przed nikim; nikt z tych, którzy go widzieli w dzień śmierci nie mógł się domyślać strasznego postanowienia, które dojrzało w jego umyśle. W przeddzień śmierci napisał trzy listy do przyjaciół, które wręczył w zapieczętowanej kopercie jednemu z zesłańców, prosząc go o oddanie w odpowiednim czasie adresatom.

    Dnia 30 maja 1902 r. w godzinach popołudniowych zastrzelił się za ogrodzeniem cmentarza nikolskiego w Jakucku. Towarzysze jego nie bez racji przypuszczali, że wybór miejsca śmierci przez niego, nie był przypadkowym. Przypuszczano, że Janowicz jako oficjalny katolik nie spodziewał się w wypadku śmierci samobójczej pochowania wewnątrz cmentarza, wybrał sobie miejsce na grób. Przy zmarłym znaleziono kartkę skierowaną pod adresem policji jakuckiej, której podał do wiadomości ogólne powody swojej śmierci [* Treść kartki była następująca: „Proszę nie przypisywać nikomu winy mojej śmierci. Przyczyną mego samobójstwa jest rostrój nerwowy i znużenie, spowodowane długoletnim więzieniem (ogółem 18 lat) w nadzwyczaj ciężkich warunkach. Właściwie mówiąc, mordercą moim jest rząd rosyjski. Niechże więc na niego spadnie odpowiedzialność za moją śmierć jak również za śmierć niezliczonego mnóstwa moich towarzyszów. L. Janowicz. Jakuck, 17 maja 1902 r. (s. s.)”.].

    Bardziej szczegółowe dane znajdujemy w listach pisanych do swoich przyjaciół: do towarzyszów jakuckiego zesłania [* W liście do towarzyszy jakuckich pisał: ,,18 lat więzienia i wygnania poszarpały moje nerwy. Jestem znużony i czuję ogromną potrzebę odpoczynku. Ale jedynym środkiem odpoczynku dla mnie jest śmierć. Zapytacie się niezawodnie, dlaczego teraz właśnie postanowiłem skończyć z sobą. Trudno mi dać jasną dla wszystkich odpowiedź. W duszy mojej walczą różne uczucia - bardzo silne i określone a zarazem ścierające się z sobą. Siły moje duchowe tak osłabły, że konieczność natężenia woli i rozstrzygnięcia dręczących mnie zagadnień była ostatnią kroplą, która przyśpieszyła koniec. Proszę was towarzysze o jedno. U kogo znajdzie się choć cząstka współczucia dla mnie i kto zechce liczyć się z moim gorącym życzeniem, nie wykorzysta mojej śmierci dla jakichś poniżeń i upokorzeń. Wy tak mało możecie znać moją duszę, że wszelkie rozstrząsania mego kroku będą fałszywie tłumaczone zarówno w szczegółach jak i w ogólności. Między innymi nie możecie mi zrobić większej krzywdy jak tylko wykorzystując moją osobę w waszych nieporozumieniach. Wierzę, że wy tego nie uczynicie. Na wszelki wypadek z góry zastrzegam się przeciwko tego rodzaju zakusom, wiedząc, jak łatwo można zejść na drogę tkliwości i przesądów. Co się tyczy moich bliższych przyjaciół, to wierzę, że oni dostatecznie znają moje uczucie, żeby ich trzeba było prosić o to. Przed śmiercią rozmyślałem o wysłaniu do S.(ipiagina) jednego z najwierniejszych jego sług, jednakże postanowiłem nie robić tego. Prawda, że M.(iller, wicegubernator jakucki) łajdak, ale powinny być popełniane dlatego, że zdarzyła się sposobność sprzątnięcia łajdaka. Osobiście przecież nic mu złego nie życzę. No żegnajcie towarzysze. Z całej duszy życzę wam ujrzeć czerwony sztandar, powiewający nad Zimowym pałacem. Wasz Ludwik Janowicz”.], takimi niegodziwościami można ulice brukować. Fakty terorystyczne powinny mieć swoją rację bytu. Powinny one być odpowiedzią na oburzające gwałty ze strony administracji, ale nie do żony uwięzionego Jergina [* W drugim liście do żony Jergina pisał: „Moi mili dobrzy przyjaciele. Wybaczcie mi ten mój egoistyczny postępek, moje zbiegostwo. Ja wiem, jak tracić ciężko przyjaciół, wiem dlatego, że sam odczułem to po śmierci Gukowskiego. A jednak nie mogę znaleźć w sobie sił, aby przenieść mój kryzys duchowy. Myśl, aby spocząć po rozsterkach życia nie po raz pierwszy zjawia się u mnie. Lecz czy to sił miałem więcej, czy rozdźwięk wewnętrzny był słabszy, dość, że teraz postanowiłem ostatecznie szukać ukojenia wiecznego. Zapewniam was, że nie mam już sił żyć dłużej. Co zaś dotyczy samej śmierci, to nie jest ona wcale dla mnie straszna. Piszę ten list zupełnie spokojnie, jak pierwszy lepszy zwykły list. Moje nerwy zupełnie rozlazły się. Za najmniejszym, głupstwem dostaję histerii. Stałem się bezwartościową szmatą. Więc pocóż być pośmiewiskiem u ludzi? Powiecie może, że przesadzam, gdyż chwilami miewam trochę energii i zdolności do procy, lecz to wszystko było kiedyś a dziś moja zdolność do pracy jest bardzo wątpliwa. Mnie zaś nie żałujcie, ja będę szczęśliwy spał wiecznym snem. Tylko nie mam zamiaru zjednywać innych dla tej myśli. Ja uważam tylko że spełniłem w miarę sił obowiązek swój i teraz mam prawo odpocząć. Całuję was z całej duszy wasz Ludwik Janowicz”.] i do Stanisława Palińskiego [* W ostatnim wreszcie liście pisanym do Stanisława Palińskiego wydał Janowicz ostatnie polecenia. List ten brzmi dosłownie: „Kochany Stachu! Proszę was rozporządzić się moimi rzeczami. Książki odeślijcie przy okazji do Kołymska, papiery oddajcie Abramowiczowi, pieniądze zwróćcie Aleksandrowowi, które wydał na mnie zdaje się 200 rs., fotografie oddajcie Jerginowej. W walizie są książki Abramowiczowej. Bieliznę, ubranie i pościel weźcie, o ile wam potrzeba, resztę dajcie komu chcecie. Ściskam was, i życzę doczekać dnia, kiedy żandarmów nie będzie w Warszawie wasz Ludwik. Jankowi (Stróżeckiemu) Cyperowiczowi, Borejszom i innym Kołymczanom uściski i pożegnania”. (Kopie listów w Archiwum P.P.S.).].

    Listy te stwierdzają, że głównym powodem samobójczej śmierci Janowicza było wyczerpanie fizyczne i choroby, nabyte z biegiem lat w więzieniach carskich i na zesłaniu. Nie bez wpływu na to straszne postanowienie była bardzo nieprzyjemna sprawa jednej z zesłanych, Katarzyny Preiss, oskarżonej przez towarzyszy o zdradę. Janowicz, który był jednym z rzeczników oskarżenia przejął się bardzo tą sprawą, tym bardziej, że dokoła niej poczęły krążyć niemiłe plotki, godzące w pierwszym rzędzie w jego najbliższych przyjaciół Jerginów.

    Śmierć Janowicza nastąpiła zupełnie niespodziewanie, wywołała powszechny żal w gronie zesłańców, z którymi przez 5 lat dzielił dolę i niedolę. W dwa dni później odbył się uroczysty jak na stosunki jakuckie pogrzeb, w którym wzięli udział wszyscy bez wyjątku zesłańcy. Pochowany został Janowicz obok grobu Podbielskiego, zabitego podczas wypadków jakuckich w 1889 r.

    /Niepodległość. Czasopismo poświęcone najnowszym dziejom Polski założone przez Leona Wasilewskiego. T XVI. Z. 2 (43). Lipiec – Grudzień 1937. Warszawa. 1937. S. 321-366./

                                                    LUDWIK JANOWICZ (1858-1902)

    Był słuchaczem akademji pietrowsko-razumowskiej. W styczniu 1884 roku przybył z Moskwy do Genewy, jako zdecydowany socjalista i rewolucjonista, znajdujący się pod silnym wpływem ruchu socjalistycznego, choć dotychczas nie brał czynnego udziału w akcji. W ostatnich miesiącach przed wyjazdem zagranicę zbliżył się swemi poglądami do terorystów rosyjskich. Był jednak, niezależnie od tych poglądów, wielkim wielbicielem Marksa, i, jak mówił, jednym z głównych celów jego wyjazdu zagranicę było opanowanie języka niemieckiego, co dałoby mu możność czytania dzieł Marksa i Engelsa w oryginale. Wielbiąc Marksa, miał jednak uprzedzenie do taktyki niemieckiej socjalnej demokracji.

    Na emigracji wyróżniał się wielką bezinteresownością i uczciwością, zwłaszcza w sprawach pieniężnych. Nie było w nim zarozumiałości ani pozy. Odznaczał się skromnością, starał się raczej pomniejszać, niż powiększać, swą rolę. Był altruistą, niezwykle wrażliwym nietylko na niedolę i krzywdę człowieka, lecz nawet na wszelkie nieprzyjemności, innym wyrządzone, i to nawet w większym stopniu, niż sam pokrzywdzony.

    Emigranci szwajcarscy przypuszczali, że Janowicz po powrocie do kraju wstąpi do rosyjskiej grupy „Oswobożdienje Truda“, albo zacznie pracować na Litwie, gdyż uważał się z początku za ogólno-rosyjskiego socjalistę, a jeżeli miał jakie zainteresowania narodowe, to raczej w stosunku do Litwy, z której pochodził. Powróciwszy jednak już po paru miesiącach z zagranicy, Janowicz zaczął pracować w partji „Proletarjat” pod pseudonimem „Konrada“ i z zapałem propagował poglądy terorystyczne.

    Teroryzm Janowicza dziwnie się nie godził z jego łagodną i wrażliwą naturą. Janowicz wiązał jednak teroryzm z koniecznością ofiary i mówił, że jeśli zajdzie potrzeba wykonania aktu terorystycznego, sam go weźmie na siebie. Wysylanie innych na śmierć przy zachowaniu własnego bezpieczeństwa uważał za niemoralne. Wkrótce Janowicz miał spotkać się oko w oko z zagadnieniem teroru, gdy 30 lipca 1884 roku podczas narady z Dębskim i Sławińskim w mleczami Henneberga został zaskoczony przez policję i, broniąc się, strzelał do szpiega Huzarskiego, któremu zadał kilka ran. Dębskiego i Sławińskiemu udało się wówczas ratować ucieczką, podczas gdy Janowicz został zatrzymany przy pomocy publiczności. Osadzono go w X pawilonie i oddano pod sąd wraz z innymi aresztowanymi wcześniej członkami „Proletarjatu“. Jako terorysta, Janowicz został skazany surowiej od wielu innych, mianowicie na 16 lat katorgi i wysłany nie na Syberję, jak jnni, lecz do Szlisselburga razem z Waryńskim.

    Janowicz przebył 10 lat z górą w Szlisselburgu, poczem zesłano go na osiedlenie do Kołymska na krańcach połnocno-wschodnich Syberji. Tem zajmował się pracami naukowemi, zwłaszcza statystyką, pisał o rozwoju przemysłu w Królestwie Polskiem, współpracował w „Przedświcie“. Zawsze pozostawał wierny ideałom socjalistycznym. Znękany długoletniem więzieniem i zesłaniem, mając wyczerpane nerwy, Janowicz odebrał sobie życie w Jakucku 12 czerwca 1902 r. Ostatnią kroplą, która przepełniła miarę, było zajście administracji kołomyskiej z zesłańcami, zakończone pobiciem jednego więźnia i zastrzeleniem „zasiedatiela” przez jego kolegę. W liście do towarzyszów tłumaczy Janowicz, że chciał zabić jednego z dygnitarzy, po namyśle jednak postanowił odebrać sobie życie, gdyż godzi się zabijać tylko winowajcę, a nie przypadkowo napotkanego urzędnika. Ostatnie słowa listu Janowicza „Żegnajcie, towarzysze! Z całej duszy życzę wam, abyście doczekali rozwinięcia czerwonego sztandaru na pałacu Zimowym“ świadczą, że Janowicz nie stracił wiary w zwycięstwo idei. Przestał tylko wierzyć, czy sił mu do walki starczy.

    J. Krz.

    /Księga życiorysów działaczy ruchu rewolucyjnego w Polsce. T. I. Warszawa. 1939. S. 71-72./